Елдер мен қалалардың атаулары.

Елдер мен қ алалардың атаулары.

Азия мемлекеттері.

Армения атауы басқ а елдерге парсы тіліндегі «Armina» нұ сқ асы арқ ылы таралғ ан. Ең алғ аш рет бұ л ежелгі атау б. з. б. 515 ж жасалғ ан жартастағ ы жазбаларда қ олданылғ ан. Армения атауына б. з. б. 900 ж осы аймақ та билік қ ұ рғ ан Арам патшаның аты негіз болғ ан деп есептеледі. Сонымен қ атар, Армения атауына байланысты тағ ы бір болжам бар. Інжіл жазбаларында Арарат тауы маң ында миной халқ ы (minni или mannaeans) ө мір сү рген деп есептеледі. Кө не Arminni атауы «миной халқ ының жері» деген мағ ында қ олданылғ ан. Бұ л жердің кө не атауы Наири («ө зендер елі») деп есептеледі. Арменияның ұ лттық атауы Хайаса (hɑ jɑ s’tɑ n – «хай халқ ының елі») атауы біздің заманымызғ а дейінгі ІІ мың жылдық та жасалып, Кіші Азиядағ ы қ азба жұ мыстары кезінде табылғ ан ежелгі қ ұ жатта тіркелген. Хай этнонимі қ азіргі кезде армян халқ ының ө зіндік атауы болып табылады. Осыдан мемлекеттің ұ лттық атауы Айастан пайда болғ ан. Дү ние жү зі бойынша барлық елдерде Армения деген атау қ олданысқ а енген, тек Грузияда ғ ана бұ л елді Сомхети (Somkhet'i) деп атайды.

Ауғ анстан атауының мағ ынасы «ауғ андар елі» дегенді білдіреді. «Aуғ ан» этнонимі санскритше ashva («жылқ ы») немесе ashvaka («салт атты») деген сө зінің негізінде пайда болғ ан. Ү нділер ауғ андардың ата-тегі болып табылатын кө шпенді халық ты аshvakayana («ат мінген адамдар») деп атағ ан. Уақ ыт ө те келе, ө здерін пуштундар деп атайтын бұ л этностық топ аvagā nā, одан кейін аbagan деп атала бастағ ан. Этнонимнің осылайша бұ рмалануының арқ асында орта ғ асырларда аfghā n (қ азақ ша нұ сқ асы «ауғ ан») деген тү рге енген.

Ә зірбайжан (жергілікті атауы Azə rbaycan) атауы б. з. б. 370-321 жылдары ө мір сү рген Мидияның соң ғ ы ахеменидтік қ олбасшысы Атропаттың есімімен байлыстырылады. Ол кейіннен Атупаткан, Адубадган (кө не парсы тілінде Â zarâ bâ dagâ n) аталып кеткен Атропатен мемлекетін қ ұ рғ ан. Қ олбасшының есімі грек тілінен аударғ анда «Aturpat» - «отпен қ орғ алғ ан» деген мағ ына береді. Атаудың қ азіргі нұ сқ асы Араб халифатының VII-VIII ғ асырлардағ ы жаулап алулары кезінде қ олданысқ а енген.

Бахрейн корольдігі – Парсы шығ анағ ындағ ы ө зі аттас топаралда орналасқ ан шағ ын мемлекет (суретте). Арабша мемлекет атауы Мамляка ә л-Бахрейн деп аталады. Аумағ ы 20-дан астам аралды қ амтып жатқ ан Бахрейнді бейнелі тү рде «Екі тең іздің падишасы» деп те атайды. Бахрейн атауы жергілікті bahrani ұ лысының атауымен байланысты болады. Бахрейн халқ ы осы кү нге дейін ө здерін бахрани деп атайды. Этноним арабтың бахр («тең із») сө зінен пайда болғ ан бахари («тең іздік, тең із маң ылық ») сө зімен байланысты. Мемлекет атауы да осы атына толығ ымен сә йкес келеді.

Бангладеш Оң тү стік Азияда орналасқ ан, халық тығ ыз қ оныстанғ ан мемлекет, оның халқ ының 98%-ын бенгалдық тар қ ұ райды. Бангладеш атауының мағ ынасы «бенгали елі» дегенді білдіреді. Дә л осындай Ү ндістан штаты да бар. Бенгал сө зінің этимологиясы нақ ты емес. Дегенмен бұ л атау Кү н қ ұ дайы Бонги есімімен байланысты болуы мү мкін деген жорамал бар. Сонымен қ атар, осы ө ң ірде діни мерекелер ү шін кендірден дайындалатын сусынның бір тү рі bhang деп аталатыны туралы да деректер бар.

Бруней - Оң тү стік-Шығ ыс Азиядағ ы Калимантан аралының солтү стік-батыс жағ алау бө лігін алып жатыр. Бұ л мемлекеттің «бейбітшілік мекені» деген бейнелі атауы да бар. Осы аумақ тың ежелгі тұ рғ ындарын санскрит тілінде varuna («су тұ рғ ындары») деп атағ ан. Мемлекет атауын осы сө збен байланыстырады. Ел астанасы Бандар-Сери-Бегаван 1967 жылы ө з еркімен тақ ты ү лкен ұ лына босатып берген Багинд Сери Бегаван сұ лтанның қ ұ рметіне қ ойылғ ан. Индонезиялық бандар сө зі «сауда қ аласы», «порт» дегенді білдіреді.

Бутан мемлекеті Гималайда орналасқ ан. Жергілікті атауы Друк Юл немесе Друк Ценден («найзағ ай шашатын айдаһ ар») болып табылады. Мемлекет атауы туралы екі тү рлі пікір айтылады. Бутан атауы туралы бірінші этимология бойынша, ел аты санскритше Бху-Уттан («биік таулы аймақ ») сө зімен байланысты. Екінші бір пікір бойынша ел атауын тибет тіліндегі Бхот-Ант (bod – «Тибет», ant – «шеті»), яғ ни «Тибеттің шеті, бітетін жері» дегенмен тү сіндіреді. Екі пікірдің де Бутан атауына толығ ымен сә йкес келетінін ескерсек, атаудың этимологиясына қ атысты зерттеулер ә лі жан-жақ ты жү ргізілуі керек.

Вьетнам мемлекетінің атауы Viеt (осындағ ы байырғ ы ұ лт атауы) жә не Nam («оң тү стік») деген екі сө зден қ ұ ралғ ан. Мемлекет атауының этимологиясы вьеттердің ө здерінен солтү стікке қ арай орналасқ ан Қ ытай мемлекетіне қ атынасын білдіреді, олар бұ л мемлекетті «Солтү стік ел» деп атайды. Ел астанасы Ханойдың атауы вьет тілінен аударғ анда «ө зендер арасындағ ы қ ала» дегенді білдіреді. Қ ала Хонгха ө зенінің жағ алауында орналасқ ан.

Грузия Алдың ғ ы Азияда орналасқ ан мемлекет, жергілікті атауы Сакартвело (Sakartvelo), еуропалық тілдерде Georgia деп аталады. Сакартвело атауының тү бірі картвел этнонимі болып табылады. Грузиндер ө здерін картвельдер деп атайды. Грузия жеріндегі Картли тарихи облысы кө не тарихымен, адамдардың тығ ыз қ оныстануымен белгілі: І мың жылдық тың басында грузиндердің қ ұ дыретті Иберия патшалығ ы дә л осы аумақ та орналасқ ан болатын. Картли облысының атауына грузин халқ ының ата-бабасы деп есептелетін Картлос қ олбасшының есімі себепші болғ ан, аң ыз бойынша оның 8 ұ лынан грузиндердің 8 руы тарағ ан. Кө птеген ибериялық билеушілер ө здерін Картлостан тарағ ан ұ рпақ ретінде есептеген. Сонымен, Картлос есімі Картли деген жерге атау болғ ан, Картли тұ рғ ындары картвельдер деп аталғ ан. Ал Сакартвело деген атау «картвельдер жері» деген мағ ына береді. Georgia атауының шығ у тегіне 1) гректердің geō rgó s («егіншілер») сө зі; 2) Ә улие Геогргий есімі; Парсы империясының Гурджистан («таулы ел») деп аталғ ан бө лігі негіз болғ ан деген болжамдар бар.

Израиль мемлекеті БҰ Ұ Бас Ассамблеясының 1948 жылғ ы 14 мамырында қ абылданғ ан № 181 қ арарына сә йкес қ ұ рылғ ан, Оң тү стік-батыс Азияда, Жерорта тең ізінің шығ ыс жағ алауында орналасқ ан. Дегенмен бұ л кө не атаулардың бірі болып табылады: тұ ң ғ ыш рет географиялық атау ретінде Израиль біздің заманымызғ а дейінгі XIII ғ асырда жасалғ ан Менепт ескерткішіндегі жазбаларда аталғ ан. Інжіл ә ң гімелері бойынша, Иаков (Жақ ып) батыр ө зен бойында белгісіз жаһ ангермен шайқ асып, оны жең іп шық қ ан. Жаһ ангер қ ұ дайдың жіберген періштесі екен-мыс. Осылайша, жауын жең ген Иаков Израиль («қ ұ даймен шайқ асушы») деген жаң а ат алғ ан. Ел астанасы Иерусалим ө те кө не қ алалардың бірі болып табылады.

Индонезия немесе Индонезия Республикасы Малай топаралының аралдарында жә не Жаң а Гвинея аралының батыс бө лігінде орналасқ ан. Қ азіргі кезде халқ ының саны жө нінен ә лемде тө ртінші орын алатын бұ л ірі аралдық мемлекеттің атауын XIX ғ асырдың басында осы аумақ та болғ ан еуропалық саяхатшылар қ ойғ ан. Олар ел аумағ ын Ү ндістанғ а тиесілі деп ойлап, оғ ан гректің несос («арал») деген сө зін қ осқ ан. Нә тижесінде мемлекет атауы «ү нді аралдары» деген мағ ына береді.

Ел астанасы Джакарта XVI ғ асырғ а дейін тең із жағ алауындағ ы шағ ын елді мекен болғ ан Сунда-Келапау (индонезия тілінде келапа «кокос пальмасы» дегенді білдіреді) деген жерде негізі қ аланғ ан. 1527 жылы кө ршілес патшалық тың билеушісі осы жерді басып алып, оғ ан Джаякерта (индонезия тілінде джая «жең іс, даң қ », керта «сә тті» деген мағ ына береді), яғ ни «сә тті жең іс қ аласы» деген атау берген. XVII ғ асырда голландиялық тар Батавия деп аталатын бекініс салғ ан. 1942 жылы қ ала атауы Джакарта деп ө згертілді. Бұ л атау бастапқ ы Джаякертаның сә л бұ рмаланғ ан нұ сқ асы болып табылады.

Иордания мемлекетінің атауы Иордан ө зенімен байланысты болады. Кө не еврей тілінде иорд сө зі «тө мен тү су» деген мағ ына береді. Мұ ның мә нісі ө зен Ө лі тең ізге қ арай тө мен қ ұ лдилайтындығ ында болып отыр. Иорданияның астанасы Амман қ аласы ө те кө не қ алалардың бірі болып табылады. Оның ең ежелгі атауы Рабат-Аммон (рабат –«қ ала», Амон – ежелгі египеттіктердің Кү н қ ұ дайы) болғ ан, яғ ни қ ала атауы «Амон қ аласы» деген мағ ына берген. Біздің заманымызғ а дейінгі ІІІ ғ асырда қ ала Филадельфия деп атала бастағ ан. Бұ л Египет патшасы ІІ Птоломейдің лақ ап аты Филадельфос («бауырмал») дегенннен пайда болғ ан. Бұ л атау ұ зақ пайдаланылғ ан жоқ, біздің заманымыздың бас кезінде қ алағ а ө з атауы қ айта оралды. Қ азіргі кезде қ ала атауында тек Амон қ ұ дайдың атауы бұ рмаланғ ан кү йінде сақ талып қ алғ ан.

Ирак атауының этимологиясы ә лі нақ ты емес. Кө птеген пікірлер арасында екеуін бө ліп қ арастыруғ а болады: біріншіден, бұ л атауды парсылық erak («ойпаң, ойпат жер») сө зімен байланыстыру; екіншіден, Месопотамиядағ ы ө те кө не Урук қ аласының атауына ұ қ састыру. Ирактың астанасы Бағ дад атауы иранша «қ ұ дай берген» деген мағ ынаны білдіреді. Қ аланың осы атауы орта ғ асырларда бірнеше рет ө згерді. Месопотамияғ а арабтар ене бастағ ан кезең де, 762 жылы халиф Ә бу Жафар ә л-Мансұ р Бағ дад маң ында мемлекеттің жаң а асатанасының негізін қ алағ ан. Бұ л қ аланың пішіні дө ң гелек болғ андық тан, ол Мә дина-ә л-Мудаввара («шең бер қ ала») деп аталғ ан. Қ ала қ ұ рылысы аяқ талғ ан соң оғ ан Мансұ р Мә дина-эс-Салам («бейбітшілік қ аласы») деген ат берген. Осығ ан қ арамастан, қ азіргі кү нге дейін жеткені арабтарғ а дейінгі кө не Бағ дад атауы болып табылады.

Иран мемлекетінің атауына байланысты да бірнеше пікірлер бар. Солардың ішіндегі ең танымалы – «арийлер жері» деген мағ ынасы. Арий этнонимі еуропалық тілдерге, кейіннен бү кіл дү ние жү зіне тарап кеткен аристократ сө зіне негіз болғ ан. Арийлер жері деген атаумен қ атар ғ асырлар бойы Парсы атауы қ олданылғ ан. Бұ л атау кө не парсылық гректің Paarsa сө зінен келіп шық қ ан, грек тілінде оның бұ рмаланғ ан нұ сқ асы Persis, орыстарда Персия болды. Бұ л елдің қ азақ қ оғ амында қ олданылғ ан атауы Парсы болатын. Парсы атауын ежелгі гректердің аң ызындағ ы Персей есімімен байланыстыру да кездеседі. Қ азіргі кезде елдің кө не атауының нұ сқ асы Фарса деп аталатын провинция атауында ғ ана сақ талып қ алғ ан.

Йемен мемлекетінің атауы арабтың йем («оң, адал») деген сө зімен байланыстырылады. Екінші бір пікір бойынша елдің географиялық орны оның атауына негіз болғ ан: арабтың йемин («оң жақ та») сө зі аумақ тың Мекке жақ тан қ арағ анда оң жақ та орналасуын кө рсетеді.

Камбоджа атауының камбоджа тіліндегі тү пнұ сқ асы ө те ұ зақ: Preă h Ré aché a Anachâ k Kâ mpŭ chea. Дү ние жү зі бойынша бұ л атаудың қ ысқ артылғ ан Камбоджа жә не Кампучия деген екі нұ сқ асы пайдаланылады. Бұ л екі атаудың да тү пнегізінде санскрит тіліндегі buja («билеу, король») сө зі жатыр. Ал атаудың бірінші бө лігі камбоджалық ә йгілі король Kambu есімімен байланысты. Кампучия атауы 1975 жылдан бастап ел тағ дырына қ айғ ылы парақ тар болып қ осылғ ан Пол Пот билігі кезінде орнық қ ан болатын. Қ азіргі кезде елдің Камбоджа деген атауы ресми қ олданысқ а енген.

Кипр - Жерорта тең ізінің шығ ыс бө лігінде орналасқ ан аралдық мемлекет болып табылады. Мемлекет атауының этимологиясы жайлы екі тү рлі пікір бар. Олардың біріншісі Кипр атауын кипарис ағ ашымен (латынша атауы Cupressus sempervirens) байланыстырады. Екінші пікір бойынша атау мыс (латынша атауы Cuprum) дегеннен пайда болғ ан, шындығ ында да Кипрде мыс ө ндіру саласы дамығ ан.

Корея Халық -Демократиялық Республикасы (КХДР) атауын кейде қ ысқ артып Солтү стік Корея деп те атайды. Елдің жергілікті атауы – Chosоn Minjujuui Inmin Konghwaguk; қ ысқ аша Chosоn немесе Joseon. Иероглифтік жазу нұ сқ асы бойынша бұ л атау «таң ғ ы тыныштық елі» дегенді білдіреді. Корея атауын осы аумақ ты Goryeo ә улеті билеп тұ рғ ан кезде осында келіп жеткен еуропалық тар қ ойғ ан болатын. Марко Поло осы атауды Еуропағ а таратты, кейіннен ол дү ние жү зіне белгілі болды. ә лемнің 100-ден астам тілінде ел атауы Корея деп айтылады, ал Чосон атауы 10-нан астам тілдерде қ олданылады. Монғ олдар бұ л елді ерекше Solongos деп атайды. Ө йткені монғ олдар корейлерді алғ аш кө ргенде оларды ө здері баяғ ыдан білетін эвенктермен шатастырып алғ ан, ал эвенктердің монғ олдар қ ойғ ан атауы солон болатын.

Ел астанасы Пхеньян қ аласының негізі V ғ асырда қ аланғ ан болатын. Сары тең із жағ алауында созылып жатқ ан Батыс жазық та орналасқ ан қ ала атауы корей тіліндегі пхён («жазық »), ян («тең із») сө здерінен қ ұ ралғ ан. Сонымен, қ ала атауы «тең із маң ындағ ы жазық » деген мағ ына береді.

Қ ытай атауының ә р тілдердегі нұ сқ алары ә ртү рлі. Қ ытай тілінде ел Zhоnghuа («орталық патшалық ») деп аталады. Ө йткені қ ытайлар ө здері қ оныстанғ ан аумақ ты ә лемнің орталығ ы деп есептеген. Кө птеген тілдерге, соның ішінде қ азақ тіліне Қ ытай атауының енуі осы аумақ тың солтү стігін Х ғ асырда қ оныстанғ ан қ идандармен байланысты болғ ан. Португал тілінде бұ л атаудың Catai, орыс тілінде Китай, испан тілінде Catay, монғ ол тілінде Qitad, тү рік тілінде Xytai деген нұ сқ алары қ олданылады. Еуропада кең таралып кеткен Chine атауын ортағ асырлық саяхатшы Марко Поло апарғ ан болатын. Сол кезең де Қ ытайда билік қ ұ рып тұ рғ ан Цинь ә улетінің атауы осылайша бұ рмаланып, қ азіргі кезге дейін сол кү йінде ел атауы тү рінде сақ талғ ан.

Ел астанасы Пекиннің (жергілікті аталуы Бэйцзин) атауы «солтү стік астана» дегенді білдіреді. Ағ ылшын тіліне қ ала атауы оның қ ытайлық нұ сқ асына ө те жақ ын тү рде, Beijing деп берілген. Пекин деп қ аланы алғ аш рет осыдан 400 жыл бұ рын француз миссионерлері атағ ан болатын. Тарихи кезең дерде Пекиннің бірнеше басқ а атаулары болғ ан. 1368-1405 жылдары жә не 1928-1949 жылдары қ ала Бэйлин («солтү стік тыныштығ ы») деп аталғ ан. Бұ л кезең дер астананың басқ а қ алаларғ а кө шірілу мерзімдеріне сә йкес келеді. 1949 жылы Қ ытай Халық Республикасының жариялануына байланысты Қ ытай Коммунистік партиясы қ алағ а астаналық қ ызметі мен атауын қ айтарып берді.

Лаос атауы осы нұ сқ асында дү ние жү зінің барлық елдеріне танымал. Тек жергілікті атауында соң ғ ы «с» ә рпі жоқ. Бұ л ә ріпті Лао атауына 1893 жылы осы аумақ ты отарлап алғ ан француздар қ осқ ан болатын. Француз тілінің ерекшегіне байланысты оларғ а ел атауын сол кү йінде айту қ иын болатын. Тү пнұ сқ а ретінде айтуғ а болатын Лао атауы ү нділік мифологиядағ ы егіз қ ұ дайлар есімімен байланыстырылады.

Ливан мемлекеті еуропалық тілдердің басым кө пшілігінде Lebanon деп аталады, бұ л атаудың араб тіліндегі нұ сқ асына жақ ын. Бұ л кө не атау ежелгі семит тілдеріндегі laban («ақ ») сө зімен байланысты пайда болғ ан. Бұ л атауғ а қ ыс кезінде қ ар басып, аппақ болып кө рінетін Ливан жотасының (суретте) биік шың дарының кө рінісі негіз болғ ан. Бастапқ ыда бұ л атау жотағ а беріліп, кейіннен бү кіл аумақ қ а қ атысты қ олданыла бастағ ан деп болжауғ а болады. Ливан астанасы Бейрут қ ала ретінде біздің заманымызғ а дейінгі XV ғ асырдан бері белгілі. Кө не таспа жазуларда қ ала атауы Biruta деп берілген, ал ежелгі грек жазбаларында Berytos нұ сқ асы кездеседі. осы атаулардың барлығ ының негізінде семиттік бир («қ ұ дық ») сө зі жатыр.

Малайзия атауы тұ ң ғ ыш рет 1963 жылы енгізілген болатын. Бұ л кезең де Малай Федерациясы, Сингапур, Солтү стік Борнео жә не Саравак бірігіп, 14 штаттан тұ ратын жаң а мемлекет қ ұ рылғ ан болатын. Мемлекет атауы мен этнонимге негіз болғ ан малай сө зі санскрит тіліндегі «тө бе» дегенді білдіретін термин болып табылады. Шындығ ында да малай халқ ы қ оныстанғ ан аумақ тө белі болып келеді. Ел атауына жалғ анғ ан «-sia» жұ рнағ ы грек тілінде «жер, аумақ » деген мағ ынада қ олданылады. Сонымен, мемлекет атауы қ азақ шағ а аударғ анда «малай аумағ ы» дегенді білдіреді.

Мальдив Республикасы. Елдің жергілікті атауы Dhivehi болып табылады, бұ л санскрит тіліндегі dweep («арал») сө зімен байланысты пайда болғ ан. Біздің заманымызғ а дейінгі 200 жылы жазалғ ан шри-ланкалық эпоста аумақ тың «Mahinda-dvipa» деген атауы кездеседі. Араб тілінде ол бұ рмаланып, dvipa деген нұ сқ ағ а айналғ ан. Сонымен, мальдивтіктер ө здерін «аралдық тар» деп атайды. Топаралдың басты аралы болып табылатын Мале аралы ертеректе Mahal деп аталғ ан. Яғ ни арабтар Мале аралын Dhibat Al Mahal немесе Mahal Dvipa деп атағ ан. Осында келген алғ ашқ ы еуропалық тар атауды Mahaldib деп бұ рмалағ ан, ол ағ ылшын тілінде Maldive нұ сқ асына айналғ ан. Ағ ылшындар бұ л атауды бү кіл топаралғ а берді.

Монғ олия атауы монғ ол этнонимі негізінде қ алыптасқ ан. Жергілікті атауы Монгол улс деп аталады. Монғ ол этнонимі алғ аш рет VIII ғ асырда қ ытай жылнамаларында пайда болды. қ ытайлар ө здеріне тұ тқ иылдан шабуыл жасайтын кө шпенділерді монғ ол («ержү рек») деп атағ ан. Монғ ол этнонимі мен Монғ олия атауының қ алыптасуы туралы басқ а да жорамалдар бар.

Монғ олия астанасы Улан-Батор қ аласының негізі 1639 жылы буддалық ғ ибадатхана ретінде қ аланып, Ө ргө ө («сарай») деп аталғ ан. Осы атаудан еуропалық тарғ а кең танымал болғ ан Урга атауы келіп шық қ ан. Еуропалық жә не ресейлік ғ ылыми ә дебиет пен карталарда 1924 жылғ а дейін қ ала атауы Урга деп беріліп жү рді. Қ ала XVII ғ асырдың екінші жартысынан бастап Ішкі Монғ олияның ә кімшілік орталығ ы болды. Монғ олдар қ ала атауын бірнеше рет ө згерткен: 1706 жылдан бастап оның жергілікті атауы Их хү рээ («Ұ лы ғ ибадатхана»), ал 1911 жылдан бастап Нийслэл хү рээ («Астаналық ғ ибадатхана») деп аталғ ан. 1924 жылы Монғ олияны қ ытай ә скерінен азат еткен халық батыры Сухэ-Батор қ ұ рметіне қ ала Улан-батор («Қ ызыл батыр») деген ат алды.

Непал мемлекетінің атауының этимологиясы жайлы бірнеше пікір бар. Неғ ұ рлым шындық қ а жанасымды жорамал ел атауын санскрит тіліндегі nipalaya («тауалды») деген сө збен байланыстыру болып табылады. Сонымен қ атар Непал атауын тибет тіліндегі ниампал («қ асиетті жер») сө зімен тү сіндіру бар. мұ ның да шындық қ а жақ ын екендігі кү мә н туғ ызбайды, себебі осыдан 2500 жыл бұ рын Непал жерінде кейіннен Будда атанғ ан Сиддхартха Гаутама ә улие дү ниеге келген болатын.

Непал астанасы Катманду қ аласының атауына ағ аштан жасалғ ан Кастамандап («ағ аштан жасалғ ан ү й») ғ ибадатханасының атауы негіз болғ ан. ХІІ ғ асырдағ ы сә улет ө нерінің туындысы болып табылатын бұ л пагода қ аладағ ы ең кө не ғ имараттардың бірі болып саналады.

Оман мемлекеті Арабия тү бегінің оң тү стік-шығ ысында орналасқ ан. Мемлекет атауы ө те ежелгі, бұ л атау ІІ ғ асырдағ ы грек жазбаларында Omanum omporium (грекше omporium «сауда қ аласы») деген атпен кездеседі. Ел атауын кейде Оман қ аласының негізін салғ ан Оман бен-Ибрагимнің есімімен байланыстырады. Оман мемлекетінің басқ а атаулары да болғ ан: шумерлер мен Месопотамия тұ рғ ындары Оманды Магам («кеме») деп атағ ан, ө йткені мұ нда кеме жасау дамығ ан болатын. Парсылар бұ л елді Мазун деп атағ ан. Ал араб жазбаларында бұ л мемлекет тә уелсіз, дамығ ан аумақ ретінде сипатталғ ан. Осы аталғ андар негізінде Оман атауын кө не топонимдер қ атарына жатқ ызуғ а болады.

Пә кстан атауын 1933 жылы ү нді жазушысы, ислам дінінің жанашыры Рахмат Али Шудхари ойлап тапты. Лондондағ ы Кембридж университетінің студенті болып жү рген кезде жазғ ан ең бегінде сол кездегі Ү ндістанның 5 мұ сылман штатының бас ә ріптері негізінде «мұ сылмандық Ү ндістан» болуы тиіс жаң а мемлекеттің атауын ойлап тапты. Ол П енджаб, А фгани, К ашмир, И (ә дейі жалғ анғ ан ә ріп), С инд жә не Белуджи стан штаттарының атаулары қ осылып, исламдық мемлекет атауын қ ұ руы тиіс деп есептеді. 1947 жылы Британдық Ү ндістанның бө лінуі нә тижесінде тә уелсіз ислам мемлекеті пайда болды. оғ ан кезінде Шудхари ойлап тапқ ан атау берілді.

Сауд Арабиясы. Мемлекет атауы 1744 жылы оның негізін қ алағ ан Сауд ә улетінің қ ұ рметіне қ ойылғ ан. Ә улеттің арғ ы бабасы ә йгілі Сауд XV ғ асырда ө мір сү рген болатын. Оның есімі арабшадан аударғ анда «шоқ жұ лдыз» дегенді білдіретін. Ал Арабия сө зінің шығ уы осы аумақ тың байырғ ы тұ рғ ындары арабтармен байланысты болғ ан. Араб сө зі кө не тілдерде ә ртү рлі мағ ына берген: «шө л», «таң сә рі», «саудагер». Ежелгі Египет жазбаларында египеттіктер Ar Rabi деп атайтын аумақ туралы деректер бар.

Сирия мемлекетінің атауы тұ ң ғ ыш рет Сири нұ сқ асында Вавилон (Бабыл) тақ ташаларында кездеседі. Бұ л атауды ғ алымдар кө не Ассирия мемлекетінің атауымен байланыстырады. Ал Ассирия атауы аккад тілінде Ансар («аспан жері») деп аталып, кейіннен бұ рмалануғ а ұ шырағ ан Ассур қ аласының атауынан келіп шық қ ан. Қ азіргі кезде арабтар бұ л мемлекетті Сурия деп атайды. Араб ә лемінде Сирияның Эш-Шам («сол жақ ») деген атауы да белгілі. Бұ л атаудың мә ні мұ сылмандардың бағ дарлау жү йесіне байланысты тү сіндіріледі. Ө ткен ғ асырлардағ ы терең білім алғ ан қ азақ зиялыларының ең бектерінде де Сирияны Шам деп атағ ан.

Сингапур қ ала-мемлекеті Оң тү стік-шығ ыс Азиядағ ы ө зі аттас аралда орналасқ ан. Ел аумағ ы сонымен қ атар осы маң дағ ы 58 шағ ын аралды да қ амтиды. Мемлекет атауы санскрит тіліндегі pur(а)(«қ ала») жә не бұ рмаланғ ан siṃ ha («арыстан») сө здерінің қ осылуынан пайда болғ ан. Сонымен, мемлекет атауы «арыстандар қ аласы» дегенді білдіреді. Бұ л аумақ та арыстандар ешқ ашан болмағ анмен, жергілікті жерде жолбарыстарды «арыстан» деп атағ ан.

Таиланд мемлекетінің атауы «тайлар жері» дегенді білдіреді. Ал тай тілінде тай сө зі «еркін» дегенді білдіреді. 1939 жылғ а дейін бұ л аумақ Сиам деп аталғ ан жә не кү ні бү гінге дейін кейбір тілдерде ел атауы осы кү йінде сақ талғ ан. Санскрит тілінде сиам сө зі «кү ң гірт, қ ара» дегенді білдіреді. Бұ л атау оның тұ рғ ындарының тү сімен байланысты қ ойылғ ан: солтү стік халық тары ү шін ел тұ рғ ындары қ ара болып кө рінген.

Таиландтың астанасы Бангкок XVI ғ асырдан бері белгілі елді мекен орнында пайда болғ ан. Атау банг («елді мекен») жә не кок («ө рік ағ ашы») сө здерінен қ ұ ралғ ан. Тай тілінен аударғ анда қ ала атауы «ө рік ағ ашының мекені» дегенді білдіреді. 1782 жылы Бангкок қ аласына астананы кө шіріп, оғ ан 167 ә ріптен тұ ратын Krungthep Mahanakhon Bovorn Ratanakoln Mahintharayutthaya Mahadilokpop Noparatratchathani Burirom Udomratcha- nlvetmahasathan Amornpiman Avatarn- athit Sakkathattiyavisnukarmprasit деген атау қ ойды. Адамзат тарихындағ ы ең ұ зақ географиялық атау ретінде бұ л атау Гиннестің рекордтар кітабына да енгізілген. Тай тілінен аударғ анда бұ л атау «Періштелер қ аласы, Ұ лы қ ала, жақ ұ т Будданың сарайы, Алынбас қ амал, тоғ ыз асыл тасты тағ ынғ ан жә не жұ мақ мекені тә різді, Қ ұ дай бейнесіндегі билеуші бар керемет король сарайларына толы Ә лемнің ұ лы астанасы, Индра қ ұ дайы сыйлағ ан жә не Висанукам салдырғ ан қ ала» деген мағ ына береді. кү нделікті ө мірде ел тұ рғ ындары бұ л қ аланы Крунгтеп, яғ ни «періштелер қ аласы» деп қ ысқ артып атайды.

Тү ркия мемлекеті (халық аралық атауы Tü rkiye) Азияның оң тү стік-батыс бө лігінде орналасқ ан, аздағ ан бө лігі оң тү стік Еуропада жатыр. Қ азіргі Тү ркия ХХ ғ асырдың 20-жылдарында Осман империясының ыдырауы нә тижесінде қ алыптасты. Тү рік этнонимінің қ алыптасуы туралы біз оқ улық тың 5-тақ ырыбында қ арастырғ ан болатынбыз. Мемлекет атауы осы тү рік этносының елі деген мағ ына береді.

Тү ркия астанасы Анкара біздің заманымызғ а дейінгі VII ғ асырда Анкира деген атпен негізі қ аланғ ан. Ежелгі гректердің ankyra, латын тіліндегі апсога деген сө здері «аялдама, тұ рақ » деген мағ ына береді. Осының негізінде ғ алымдар қ ала атауын халық тардың ұ лы кө ші-қ оны кезінде кельттердің галат тайпасы тұ рақ тағ ан орынмен байланыстырады. Анкира кейіннен Ангора атауына айналды. Осының нә тижесінде ангор ешкілері, ангор мысық тары, ангор жү ні тә різді ұ ғ ымдар пайда болды. 1923 жылы Тү ркия астанасының осы қ алағ а кө шірілуіне байланысты ресми тү рде қ алағ а Анкара атауы берілді.

Ү ндістан атауын ә детте Инд ө зенімен байланыстырады. Кө п тілділігімен ерекшеленетін бұ л елде India атауы тек ү ш тілде (ағ ылшын, кашмир, тамиль) ғ ана қ олданылады. Инд ө зенінің атауы кө не замандарда санскрит тілінде Синд («ө зен») деп аталғ ан, уақ ыт ө те келе, « с» ә рпі тү сіп қ алғ ан. Бұ рын Синд ө зені жеті ө зеннің қ осылуынан пайда болғ ан, сондық тан бұ л ө зеннің сағ асындағ ы жерлер Sapta-Sindhu ( «жеті су») деп аталып кеткен. Ү ндістандағ ы басқ а басым 17 тілде ел Bhā rat атауының тү рліше нұ сқ алары тү рінде болады: Bhā rata, Bhā rot, Bhā ratavarsha. Бұ л атау ежелгі ү нділердің аң ыздарындағ ы қ ос корольдің есімі болып табылады. Санскрит тілінде bha «жарық », ал rat «жасау» дегенді білдіреді. Сонымен, Bhā rat атауының мағ ынасы «жарық жасаушы» дегенді білдіреді. Ә йгілі ү нді эпосы «Махабхарата» атауынан да біз осы сө зді таба аламыз.

Ү ндістан астанасы Дели «Махабхарата» эпосында аты аталғ ан кө не Индрапрастха қ аласының орнында XI ғ асырда пайда болғ ан. Ежелгі грек географы Клавдий Птоломей (90-160 жылдар) ең бектерінде қ ала Индрабара деген атпен берілген. Бұ л атаулардағ ы Индра аң ыздардағ ы қ ұ дайлардың патшасы болып есептеледі, ал бара сө зі «ұ лы» деген мағ ына береді. Кейінірек Маурилер ә улетінің билеушісі раджа Диллу бұ л жерде ө з астанасының негізін салғ ан. Қ ала атауын осы раджа есімімен байланыстырады. Хинди тілінде қ ала атауы Дилли деп айтылады. Ү ндістанның солтү стік бө лігінде орналасқ ан Агра қ аласының атауы ІІ ғ асырдағ ы Птоломей ең бектерінде Agara, ал «Махабхарата» эпосында Agrabana деген атпен берілген. Санскрит тілінде қ ала атауы «шың, жоғ арғ ы жақ » дегенді білдіреді.

Филиппин (халық аралық атауы Pilipinas) атауы 1556-1598 жылдар аралығ ында билік қ ұ рғ ан испан королі ІІ Филипп қ ұ рметіне қ ойылғ ан. Еуропалық тар арасында бірінші болып осы аумақ қ а келіп жеткен испан тең ізшісі жә не зерттеушісі Руи Лопес де Виллалобос аралдарғ а сол кездегі кішкентай Филипп ханзаданың атын берген. Бұ л антропоним грек тілінен аударғ анда «жылқ ыны жақ сы кө ретін» деген мағ ына береді. Ел атауы кейбір тілдерде ә бден бұ рмалануғ а ұ шырағ ан: мажарлар оны Fü lö p-szigetek, қ ытайлар Fē ilǜ bī n, ал вьетнамдар Phi luậ t tâ n деп атайды. Орыстар Филиппины дейтін бұ л атау қ азақ тілінде кө птік жалғ ауы алынып тасталып, Филиппин деп аталады.

Шри-Ланка мемлекеті бұ л атауғ а 1972 жылы республика мә ртебесін алғ ан соң ие болды. Санскрит тілінде шри («жарқ ырағ ан, тамаша», ал кейде тіпті «қ асиетті») жә не ланка («арал») деген сө здерден қ ұ ралғ ан. Атаудың тү птамыры терең де жатыр: «Рамаяна» хикаясында бұ л аралдың атауы Lankadweepa (арал+арал) деген нұ сқ ада берілген. Шри-Ланка астанасы Коломбо қ аласының негізі XVI ғ асырда қ аланғ ан, сингал тілінде «айлақ, порт» дегенді білдіреді.

Шығ ыс Тимор 2002 жылы Индонезия қ ұ рамынан шығ ып, ө з тә уелсіздігін жариялағ ан, Тимор деп аталатын аралдың шығ ысын алып жатқ ан шағ ын мемлекет болып табылады. Тимор аралы ұ зақ уақ ыт бойы португалдардың иелігінде болғ ан. Арал атауы малай тілінде Тimur, яғ ни «шығ ыс» дегенді білдіреді. Сол себептен болар, Индонезияда бұ л мемлекетті Timor Timur деп атайды. Халық аралық дең гейде ә ртү рлі елдерде Шығ ыс аударылғ ан кү йінде ә ртү рлі беріледі де, Тимор атауы ө згеріссіз қ алады.

Жапония (жергілікті атауы Ниппон) атауын Еуропағ а Марко Поло таратты, ол ө з хаттарында бұ л елді Giapan деп атағ ан болатын. Ол хаттарын Қ ытайда отырып жазғ андық тан, атаудың қ ытайлық Ci pan gu нұ сқ асын келтірді. Шындығ ына келсек, бұ л атаудың Ниппон сө зімен тү бірі бір, тек ә ртү рлі иероглифпен жазғ анда оқ ылуында ө згешеліктер болып кетеді. Соның нә тижесінде «n» қ ытайшада «g» ә рпіне ауысып кеткен. Ниппон сө зі жапон тілінен аударғ анда «кү н кө зі» дегенді білдіреді. Бұ л ө з кезегінде Жапонияның «Шығ ып келе жатқ ан кү н елі» деген бейнелі атауына негіз болғ ан. Жапонияның шығ ыстағ ы орнына бұ л атаулардың бә рі сә йкес келіп тұ р.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒