Азияның физикалық-географиялық объектілер атаулары.

Алашань шө лі мен Алашань жотасы Орталық Азияда, Қ ытай аумағ ында орналасқ ан. Э. М. Мурзаевтың (1974) пікірінше, алдымен Алатаг (Алатау) жотасының атауы қ алыптасқ ан. Уақ ыт ө те келе, тү ркілік тау терминін қ ытайша шань («тау») терминімен алмастырғ ан. Соның нә тижесінде жота Алашань деп атала бастағ ан, кейіннен шө лге де осы атау берілген.

Алдан ө зені Саха Республикасындағ ы ө зен, Лена ө зенінің оң жақ саласы. Ұ зақ жылдар бойы ә ртү рлі зерттеушілер ө зен атауы тү ркі-монғ олдық алтан (алтын) сө зімен байланыстырып келген болатын. Дегенмен, бұ л пікір ешқ андай тарихи жә не тілдік тұ рғ ыдан дә йексіз болып отыр: ө зеннің бойында тұ рғ ан халық тар алтынды білмеген жә не олардың тілінде алтан сө зі алданғ а айналуы мү мкін емес еді. Сондық тан шындық қ а жақ ын болжам ретінде эвенк тіліндегі олдо, олло («балық ») сө зімен байланысты «балық ты ө зен» деген тү сініктемені атауғ а болады.

Алтай тау жү йесі Ресей, Қ азақ стан жә не Қ ытай аумақ тарында орналасқ ан. Бұ л атау ө те ежелгі деп есептеледі. Алтай атауын «альпілік шалғ ындары бар таулы аймақ, биік таулардағ ы қ оныс» деген мағ ына беретін монғ ол халқ ының алтай ландшафтылық терминімен байланыстыру жиі кездеседі. Бірақ бұ л термин керісінше монғ олша Алтантай («алтынды») деген тау атауынан шық қ ан, соғ ан ұ қ сату негізінде пайда болғ ан деген қ исынғ а келеді. Ө йткені бұ л таудың атауын монғ олдардан естіген қ ытайлар оны ежелден Цзинышань, яғ ни «алтын таулар» деп атайды. Сонымен қ атар, Алтай атауы бастапқ ыда тү ркілік Алатау болғ аны туралы да пікір айтылады. Ө йткені Алтайдың биік бө ліктерінде мә ң гі қ ар мен тас қ орымдардың, жасыл ормандар мен сұ р гранитті жартастардың ү йлесуі ала тү сті ландшафт қ ұ райды.

Амирант аралдары Ү нді мұ хитында, Мадагаскар аралынан солтү стік жә не солтү стік-шығ ысқ а қ арай орналасқ ан. Бұ л аралдар тобын 1502 жылы Васко да Гама басқ арғ ан португал экспедициясы ашқ ан. Олар аралды ө здерінің экспедициясының жетекшісінің қ ұ рметіне Ilhas de Almirante («адмирал аралдары») деп атағ ан. Қ азіргі кезде халық аралық қ ұ жаттарда ағ ылшын тіліндегі нұ сқ асы Amirantes Islands деп жазылады.

Амур ө зені негізінен Ресей жерінің оң тү стік-шығ ысы арқ ылы ағ ып ө теді, аздағ ан бө лігі Қ ытаймен шекарағ а сә йкес келеді. Ө зеннің тө менгі ағ ысында тұ ратын нивхтар тілінде ол Даму р деп аталады. Охот тең ізі жағ алауы мен ө зеннің қ ұ яр аумағ ын қ оныстанғ ан эвенктер бұ л атауды Амар, Амур тү рінде қ абылдап, қ олданады. Ө зеннің орта ағ ысын маньжурлар Сахалян-Ула («қ ара ө зен»), ал қ ытайлар Хэйлунцзян («қ ара айдаһ ар ө зені») деп атайды. XVII ғ асырдың алғ ашқ ы ширегінде осы маң ды игере бастағ ан орыстар эвенктерден естіген Амур атауын қ абылдап, қ олданысқ а енгізген. Қ азіргі кезде халық аралық дең гейде ө зен атауы Амур нұ сқ асында беріледі.

Ангара ө зені Енисей ө зенінің оң жақ саласы болып табылады. Ангара атауында атау қ ұ раушы негіз эвенк, буряттардың анга («жануар араны, ауыз») сө зі болса, топоним «ашылғ ан, ашық » деген мағ ына береді. Жалпы алғ анда, жергілікті анга, ангара географиялық термин ретінде «ө зен сағ асы», «ө зеннің кө лден ағ ып шығ атын жері» деген мағ ынада қ олданылады. Ә детте Байкалғ а қ ұ ятын ө зен (Жоғ арғ ы Ангара) мен одан ағ ып шығ атын ө зен де Ангара деген атқ а ие болғ ан. XVII ғ асырдың бірінші ширегінде осы ө лкеде болғ ан орыстар Байкалдан ағ ып шығ атын ө зенге Жоғ арғ ы Тунгуска деген ат берген болатын, бұ л оны басқ а Тунгускалардан (Тө менгі жә не Орта) айырмашылық жасау ү шін қ ойылғ ан болатын. Бұ л атаудың негізінде тунгус этнонимі (қ азіргі эвенктер) жатыр. Осы атаумен қ атар, Байкал маң ын игере бастағ ан орыстар Байкалдан ағ ып шығ атын ө зенге Тө менгі Ангара деген атау берді. ХІХ ғ асырдың басына дейін бұ л ө зеннің Жоғ арғ ы Тунгуска жә не Жоғ арғ ы Тунгуска деген екі атауы қ атар қ олданылып келді. Байкалдан бастап, Енисейге қ ұ яр жеріне дейінгі бү кіл ағ ыстың Ангара аталуы ХХ ғ асырда ғ ана толығ ымен бекіді.

Андаман аралдары Ү нді мұ хитының солтү стік-шығ ысында орналасқ ан, Ү ндістан аумағ ына енеді. Малай тілінде Pulo Handuman — «Гандуманның аралдары» деген мағ ына береді. Жалпы алғ анда, жергілікті қ ұ дай Гандуман қ ұ рметіне қ ойылғ ан атау деп есептеледі.

Арал тең ізі Тұ ран жазығ ындағ ы ағ ынсыз тұ зды су айдыны, Қ азақ стан жә не Ө збекстанғ а тиесілі аумақ тарғ а бө лініп қ алғ ан. І ғ асырда Страбон, ІІ ғ асырда Птоломей Оксус (Ә мударияның кө не атауы) ө зенімен байланысты Окси кө лі туралы деректер қ алдырғ ан. Х ғ асырдағ ы араб географы ә л-Истахри оны ө з жазбаларында тең із маң ындағ ы аумақ тың атымен Хорезм тең ізі деп атағ ан. Сонымен қ атар, тең іздің кө не Ү ргеніш атауымен байланысты Гургандж тең ізі, Сырдария ө зенімен байланысты Сыр тең ізі деген атаулары болғ ан. XVI—XVII ғ асырлардағ ы орыс карталары мен географиялық ең бектерінде тең іздің Синее море («кө к тең із») деген атауы да бар. XVII ғ асырдың соң ынан бастап, қ олданысқ а тү ркілік арал сө зінің негізінде жасалғ ан Арал тең ізі атауы ене бастады. «Аралды тең із» деген мағ ынадағ ы бұ л атау бастапқ ыда Ә мударияның аралы кө п атырауына ғ ана қ атысты қ ойылғ ан деуге болады. Біртіндеп бұ л атау бү кіл тең ізге қ атысты қ олданылып, XVIII ғ асырдан бастап халық аралық қ олданысқ а енді.

Байкал кө лі Шығ ыс Сібірдің оң тү стігінде орналасқ ан. Орыстар бұ л маң ды XVII ғ асырдың 40-жылдарында игерген. Олар эвенктерден кө лдің Ламу («тең із») деген атауын естіген. Буряттар бұ л кө лді Байгал деп атайтын, бұ л атауды олар саха (якут) халқ ының Байхал немесе Байгъал («ү лкен терең су, тең із») деген атауының негізінде қ ойғ ан. ХІХ ғ асырғ а дейін Байкалды жергілікті халық кө л емес, тең із деп атайтын. Сол кезең де қ алыптасқ ан кө птеген атауларда оның осы «тең іздік» сипаты бейнеленген: Приморский жотасы, Малое море шығ анағ ы жә не т. б. Тек ХІХ ғ асырдың орта шенінен бастап, Байкал кө лі атауы қ олданысқ а еніп, ресми атауғ а айналды.

Бали аралы Кіші Зонд аралдары тобына енеді, Индонезия қ ұ рамындағ ы аумақ. Индонезиялық bali – «кері, қ арама-қ арсы» сө зі аралғ а атау болғ ан. Жалпы алғ анда, мұ ны белгілі бір табыну мағ ынасында қ ойылғ ан атау деуге болады: жергілікті халық тардың исламғ а дейінгі сенім-нанымы бойынша Бали жерасты патшалығ ының билеушісі болып табылады. Арал атауы одан солтү стікке қ арай орналасқ ан тең ізге де берілген.

Ганг ө зені Ү нді мұ хитының Бенгал шығ анағ ына қ ұ ятын ө зен. Санскрит, хинди тілінде ганга «ө зен» деген мағ ына береді.

Гиндикуш тау жү йесі Ауғ аныстан мен Пә кстанда орналасқ ан. Hindu-Kush нұ сқ асында бұ л атау XIV ғ асырдағ ы араб саяхатшысы Ибн-Баттута ең бектерінде кездеседі. Бірінші тү сіндіру бойынша, «ү нділікті ө лтіруші» деген мағ ына береді. Шындық қ а жанасатын этимологиясы – иран тіліндегі Хиндукух («ү нді таулары») атауының бұ рмалануы.

Гималай таулары дү ние жү зіндегі ең биік тау жү йесі, Ү ндістан, Қ ытай, Непал, Пә кстан, Бутан аумақ тарын қ амтиды. Гималай ә рқ айсысының ө з атауы бар кө птеген дербес «хималдардың » жиынтығ ы деп айтуғ а болады: непал тілінде химал «қ ар тауы» деген мағ ына береді. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, химал қ арлы тауларды білдіретін географиялық термин болып табылады. Гималай атауын «қ ар мекені» деп тү сіндіру дә л аударма емес.

Гоби Орталық Азия аумағ ындағ ы шө лді, ішінара шө лейтті аймақ болып табылады, Монғ олия жә не Қ ытай жерін қ амтиды. Э. М. Мурзаевтың (1984) анық тауынша, монғ олдар говь термині «шө лейт пен шө лге тә н ө сімдіктер сирек ө скен, тасты жә не сортаң данғ ан топырақ тар тә н, су жетіспейтін жазық немесе жонды жерлерге» қ атысты қ ойылғ ан. Шө лдің жекелеген бө ліктері де гоби деп аталады. Бұ л аумақ қ а тұ тасымен бір атаудың қ ойылуының ө зі кейіннен болғ ан.

Демавенд, Эльбурс тауларындағ ы жанартау, Ирандағ ы ең биік (биіктігі 5604 м) шың. Санскрит тіліндегі Химавант («қ арлы таулар») деген атаудың бұ рмаланғ ан нұ сқ асы болып табылады.

Деште-Кевир– Иранның орталық бө лігінде орналасқ ан шө л. Парсы топонимі ландшафтының басым типін бейнелейді: дешт (дашт) сө зі Орта Азияда «дала, жазық » мағ ынасында қ олданылады, ал кевир «сор, тұ зды шө л» деген мағ ына береді. Сонымен, Дешт-Кевир «тұ зды жазық шө л» дегенді білдіреді.

Деште-Лут – Иранның шығ ысындағ ы шө л атауы. Мұ ндағ ы дешт «дала, жазық », ал лут «қ ұ мды шө л» дегенді білдіреді. Сонымен, бұ л шө лдің атауында ландшафт ерекшелігі кө рініс тапқ ан: «жазық тағ ы қ ұ мды шө л» осы шө лді аумақ тың басты ерекшелігі болып табылады.

Енисей ө зені Кар тең ізінің Енисей шығ анағ ына қ ұ яды, Ресей жеріндегі ең мол сулы ө зен болып табылады. Бұ л гидронимнің негізінде эвенк тіліндегі енэ, йэнэ («ү лкен ө зен») термині жатыр, дә л осы атауды эвенктер ө зеннің Ангара келіп қ ұ йғ аннан кейінгі бө лігіне берген. Орта Енисей жағ алауының неғ ұ рлым кейінгі тұ рғ ындары болып есептелетін кеттер эвенктер берген атауды қ абылдап, оғ ан ө здерінің сес, сьесь («ө зен») терминін қ осқ ан. Соның арқ асында пайда болғ ан Енэсес немесе Йэнэсьесъ атауын осы ө ң ірде кейіннен пайда болғ ан орыстар Енисей деп бұ рмалағ ан. Ө зеннің Ангара қ осылмай тұ рғ ан жоғ арғ ы бө лігін жергілікті халық Кем («ө зен» деген кө не термин) деп атағ ан, ал жоғ арғ ы ағ ысы Тыва аумағ ында Улуг-Хем («жоғ арғ ы ө зен») делінеді. Осы аумақ ты бұ рын мекен еткен қ ырғ ыз халқ ында Енисей атауын қ ырғ ыздың «ене сай», яғ ни «ана ө зен» (ү лкен ө зен) деген сө з тіркесімен байланыстыру бар.

Канченджанга шың ы Гималай тау жү йесіндегі биік (8585 м) шың дардың бірі болып табылады. Шың атауы тибет тіліндегі Канг-чен-дзе-нга («бес ұ лы қ ардың байлығ ы») деген сө зінен пайда болғ ан. Шындығ ында да осы шың ның беткейлерінде бес ірі мұ здық орналасқ ан.

Қ арақ орым тау жү йесі Қ ытай мен Ү ндістан аумағ ын қ амтиды. Атау тү ркінің қ ара жә не қ орым («тас ү йіндісі») деген сө здерінің қ осылуынан қ алыптасқ ан. Бастапқ ыда бұ л атаудың тек Қ ытай мен Ү ндістан шекарасындағ ы асуғ а (биіктігі 5575 м) ғ ана қ атысы болғ ан. Кейіннен картағ а тү сіру барысында бү кіл тау жү йесін осылай атағ ан.

Командор аралдары Беринг тең ізінде орналасқ ан, Ресейдегі аралдар тобы. Аралдарды 1741 жылы капитан-командор Витус Беринг басқ арғ ан Екінші Камчатка экспедициясы ашқ ан. Экспедиция жетекшісі осы аралдардың бірінде цингадан қ айтыс болғ ан. XVIII ғ асырдың ортасында орыс кә сіпкерлері бұ л аралдарды В. Беринг қ ұ рметіне Командор аралдары деп атағ ан.

Меконг ө зені Оң тү стік Қ ытай тең ізіне қ ұ яды, Қ ытай, Лаос, Камбоджа, Вьетнам аумақ тары арқ ылы ағ ып ө теді. Тибет таулы қ ыратында бұ л ө зен Дзачу («жоғ арғ ы ө зен») деген атпен басталады. Оң тү стік Қ ытайда ө зен Ланьцанцзян, Ү ндіқ ытайда Меконг («ана ө зен») деген ат алады. Аумақ тағ ы басты ө зендерге осы тектес атау қ ою кө птеген халық тарда дә стү рге айналғ ан.

Минданао аралы Филиппин топаралының оң тү стігіндегі арал. Аралдың атауы тагал тіліндегі Магинданао (данао – «кө л», магин кө птік жалғ ау тү рі) деген сө зден пайда болғ ан. Жалпы мағ ынасы «кө п кө лді», «кө лді аймақ » дегенді білдіреді. Аралда кө лдердің кө п болуы бұ л атаудың шындық қ а жанасымды екендігін кө рсетеді.

Памир Орта жә не Орталық Азиядағ ы биік таулы қ ырат (суретте), негізгі бө лігі Тә жікстанда жатыр, ал шығ ыс жә не оң тү стік бө ліктері Қ ытай мен Ауғ анстанда орналасқ ан. VII ғ асырдағ ы қ ытай саяхатшысы Сюань Цзань ең бектерінде Па-ми-ло деген атпен берген, ал XIII ғ асырдағ ы венециялық кө пес Марко Поло жазбасында таулы қ ырат Памер деп аталғ ан. Осы саяхатшылар сипаттағ ан Пяндж ө зенінің бастауында 1838 жылы ағ ылшын зерттеушісі Вуд Ү лкен Памир жә не Кіші Памир деп аталатын массивтер бар екендігін анық тағ ан. Дә л осы атаулар орыс зерттеушісі Н. А. Северцовтың картасында кө рсетілген, бірақ мұ нда осы атаулардың тә жікше Памир-Каляну (калон – «ү лкен») жә не Памир-Хурда (хурд – «кіші») деген нұ сқ алары берілген. Осы картағ а қ ұ рамында мир деген термин бар басқ а да атаулар тү сірілген. Бұ л аталғ андар негізінде, санскритше «кө л» дегенді білдіретін мир термині Аймир, Кашмир, Тирачмир атаулары тә різді, Памирдің Зоркө л маң ындағ ы орнын сипаттағ ан деп болжауғ а болады.

Нефуд Арабия тү бегіндегі бірнеше шө лдің (Ү лкен Нефуд, Кіші Нефуд жә не т. б. ) жалпы атауы болып табылады. Арабия тү бегіндегі арабтардың тілінде нефуд «қ ұ мды шө л» дегенді білдіреді.

Чогори шың ы Ү ндістан мен Қ ытай шекарасында орналасқ ан Қ арақ орым жү йесіндегі ең биік (8611 м) шың. Гранит пен гнейстен тұ ратын бұ л алып массив биіктігі жө нінен дү ние жү зінде Джомолунгмадан кейін екінші орын алады. Шың нан оң тү стікке қ арай ү ш сілем ө теді, беткейлерінде қ алың мұ з жамылғ ысы қ алыптасқ ан. Оның Қ арақ орымда бағ ындырылғ ан екінші шың екендігін білдіретін К-2, осы маң ды 1861 жылы картағ а тү сірген ағ ылшын топографтарының жетекшісінің қ ұ рметіне қ ойылғ ан Годуин Остен, жақ ын жердегі ү стірт атымен байланысты Дапсанг деген атаулары да бар. Чогори атауы батыс тибеттік балти халқ ының тілінде «ү лкен тау» дегенді білдіреді. Шың атауы оның сипатына сә йкес келеді: Қ арақ орымның Чогори орналасқ ан бө лігінде биік шың дар кө п болғ анымен, олардың арасында Чогориге биіктігі жақ ын келетін шың жоқ.

Ява аралы Ү лкен Зонд аралдары қ ұ рамындағ ы арал, Индонезия аумағ ына енеді. Ява аралының атауы кө не ү нділік «Рамаяна» эпосында Явадвипа («тары аралы») деп берілген. Қ азіргі атауында «тары» сө зі ғ ана қ алғ ан: халық аралық ресми қ ұ жаттар мен карталарда арал атауы Java деп жазылады.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒