« Мақтарал ауданының мамандандырылған дарынды

Стр 1 из 15Следующая ⇒

« Мақ тарал ауданының мамандандырылғ ан дарынды

балаларғ а арналғ ан мектеп – интернаты коммуналдық

мемлекеттік мекемесі »

ТОПОНИМИКА

Қ ұ растырғ ан: география пә нінің мұ ғ алімі А. О. Тоқ таров

Жетісай – 2014

Топонимиканың негізгі терминдері мен ұ ғ ымдары

Топонимиканың кез келген ғ ылым саласы ретінде ө з терминдері мен ұ ғ ымдарының жү йесі қ алыптасқ ан. Олардың басым кө пшілігі ономастиканың (тіл білімінің атауларды зерттейтін саласы) терминдері негізінде пайда болғ ан. Сол себепті топонимика терминдерінің тү сіндірмелерін ономастикалық сө здіктерден табуғ а болады. Жарық кө рген осы тектес сө здіктер арасында Н. В. Подольскаяның «Словарь русской ономастической терминологии» (1978, 1988), Е. М. Поспеловтың «Туристу о географических названиях» (1988), В. А. Никоновтың «Краткий топонимический словарь» (2010) жә не т. б. сө здіктерін атап ө туге болады. Топонимика терминологиясы ә лі қ алыптасу ү стінде; ғ ылым мен техниканың, жаң а зерттеу ә дістерінің дамуына, ғ ылыми ақ парат қ орының ұ лғ аюына байланысты терминдер саны да арта тү суде. Осы аталғ ан сө здіктердің деректері негізінде топонимиканың негізгі терминдеріне алфавиттік ретте шолу берілді.

Аббревиатуралық атау – бірнеше сө здің жекелеген элементтерін біріктіру нә тижесінде қ алыптасқ ан атау. Мысалы, АҚ Ш (Америка Қ ұ рама Штаттары), Қ Р (Қ азақ стан Республикасы) жә не т. б.

Антипод-атаулар – тү бірі ортақ, бірақ мағ ынасы жө нінінен бір-біріне қ арама-қ айшы келетін атаулар. Мысалы, Арктика мен Антарктика, Бий-Хем («ү лкен ө зен») жә не Ка-Хем («кіші ө зен»), Жақ сытау жә не Жамантау.

Антропоним – адам есімі: ресми аты-жө ні, лақ ап аты.

Антропотопоним – адам есімінен қ алыптасқ ан топоним. Антропоним негізінде кө птеген географиялық атаулар, ә сіресе елді мекендердің атаулары қ алыптасады. Мысалы, Абай, Вашингтон, Ливингстон жә не т. б.

Апеллятив – жалпы есім, географиялық атауларды қ алыптастыруда ә сіресе географиялық апеллятивтердің (терминдердің ) маң ызы зор болады. Мысалы, Ақ жазық («жазық » – апеллятив), Жаң аө зен («ө зен» – апеллятив). Апеллятивтер арқ ылы кө п жағ дайда географиялық атаудың мағ ынасын, географиялық объектінің тү рін анық тауғ а болады.

Астионим – қ ала атауы. Мысалы, Веллингтон, Атырау, Оттава жә не т. б.

Астроним – кез келген аспан денесінің, соның ішінде жұ лдыздардың, қ ұ йрық ты жұ лдыздардың, астероидтардың, ғ аламшарлардың атаулары. Мысалы, Кү н, Шолпан, Вега, Галлея, Марс.

Бинарлық оппозиция – бірдей негізде қ алыптасқ ан, ө зара байланысты объектілердің айырмашылық тарын кө рсету мақ сатында қ ойылатын қ арама-қ арсы атаулар. Мысалы, Ү лкен Алматы – Кіші Алматы, Жоғ арғ ы ауыл – Тө менгі ауыл, Жақ сытұ з – Жамантұ з жә не т. б.

Гелоним – кез келген батпақ тың, батпақ танғ ан аумақ тың атауы.

Гибрид-атау – екі немесе одан да кө п тілдердің лексикалық немесе морфологиялық элементтерінен қ алыптасқ ан атау. Мысалы, Ресейдегі Каскаозеро (қ азақ ша қ асқ а мен орыс тіліндегі озеро ), Қ азақ стандағ ы Нарынбұ лақ (монғ олдық нарын мен қ азақ ша бұ лақ ) атаулары.

Гидроним – кез келген су нысанының атауы: Каспий, Жайық, Миссури, Танганьика жә не т. б.

Детопонимизация – топонимнің басқ а тү сінік беретін сө зге айналуы. Мысалы, Палех селосының атауы «палех» деп аталатын қ олө нер атауына, Амур ө зені атауы «амур» балығ ының атауына берілген.

Диахрондық талдау – топонимдерді ө ткен дү ние мен уақ ыт тұ рғ ысында талдау жасау.

Идентификация – атаудың объектіге сә йкестігін (ә сіресе мұ ның кө не жазбалардағ ы атауларғ а қ атысы бар) жә не негізгі атау мен туынды атаудың сә йкестігін анық тау. Мысалы, зерттеулер нә тижесінде кө не жазбалар мен карталар бойынша Сырдарияның Сейхун, Жейхун деген атаулары анық талғ ан.

Изоглосса – карталар мен сызбаларда ареалдардың шекарасы немесе ұ қ сас модельдерді қ осатын сызық.

Индикатор-термин – топонимнің қ ай топқ а жататындығ ын кө рсетіп тұ ратын, географиялық атау қ ұ рамына енетін географиялық термин. Мысалы, Риу -Негру, Кө кше тау, Лов озеро, Ала кө л , Асқ азан сор.

Калька (французша. calque – «кө шірме») – қ азақ тіліне толығ ымен немесе жартылай аударылғ ан кү йінде берілген басқ а тілдегі географиялық атау: Great Salt Lake (АҚ Ш) – «Ү лкен Тұ зды кө л», New Zealand – «Жаң а Зеландия».

Композита – қ ұ рамында екі немесе одан да кө п тү бір сө з бар кү рделі атау. Мысалы, Новгород, Алқ асор, Қ атонқ арағ ай, Чернобыль.

Микротопоним – кө лемі шағ ын жә не аса маң ызды емес объектіге (алаң қ ай, қ оныс, бұ лақ, шабындық жә не т. б. ) қ атысты географиялық атау, оны тек жергілікті халық қ ана біледі.

Номинация – белгілі бір объектіге атау беру.

Номинация принципі – объекті мен оның атауының байланысына негіз болғ ан себеп. Мысалы, ө зенге оның нақ ты табиғ и ерекшеліктері бойынша Ағ ынық атты атауының берілуі, жаң адан негізі қ аланғ ан ауылдың Жаң аауыл атануы.

Ойконим – кез келген елді мекеннің (қ ала, кент, жұ мысшы кенті, бақ ша серіктестігі, ауыл, деревня, бө лімше жә не т. б. ) атауы.

Ономастика – тіл білімінің жалқ ы есімдерді (географиялық атаулар, адам есімдері, ғ аламшарлар, жұ лдыздар жә не т. б. атаулар) зерттейтін саласы.

Ороним – орографияның кез келген объектісінің (жота, тау, тө бе, шоқ ы, аң ғ ар, шатқ ал, жыра жә не т. б. ) атауы.

Пелагоним – кез келген тең іздің жә не оның бө ліктерінің атауы. Мысалы, Бискай шығ анағ ы, Жапон тең ізі, Боспор бұ ғ азы.

Потамоним – кез келген ө зен мен оның салаларының атауы. Мысалы, Жайық ө зені, Амазонка ө зені, Тентек ө зені, Сена ө зені.

Топоним (географиялық атау) – кез келген географиялық объектінің (мұ хит, материк, ел, қ ала, ө зен, кө л жә не т. б. ) атауы. Топонимнің тү рлеріне гидроним, ойконим, ороним, микротопоним жатады.

Топоним ареалы – белгілі бір топонимикалық фактілердің немесе атаулардың, біртектес жергілікті географиялық терминдердің таралу аймағ ы. Мысалы, аймақ тағ ы белгілі бір тілге жататын топонимдер ареалы немесе белгілі бір жұ рнақ пен аяқ талатын атаулардың ареалы.

Топонимдердің моделі – грамматикалық ә дістер жә не заң дылық тар кө мегімен жасалғ ан оның қ ұ рылымдық ү лгісі: Алма // ты

Топонимика – географиялық атауларды, олардың шығ у тегі, дамуы, қ азіргі жай-кү йі, мағ ынасы, жазылуы мен айтылуын зерттейтін ғ ылым.

Топонимикалық спектр – белгілі бір аумақ тағ ы ә ртү рлі тілге жататын географиялық атаулардан тұ ратын тілдік спектр

Топонимикалық субстрат (латынша substratum — «тө сеніш») – белгілі бір аумақ та қ азіргі кезде тұ рмайтын халық тардың тілдерінде қ алыптасқ ан атаулардың жиынтығ ы. Мысалы, Оң тү стік Қ азақ стан аумағ ы ү шін топонимикалық субстрат ретінде иран тілді атауларды атауғ а болады.

Топонимикалық стратиграфия – географиялық атаулардың тарихи жағ ынан ә ртү рлі кезең де қ алыптасқ ан жә не тілдік тұ рғ ыдан алуан тү рлі қ абаттары. «Стратиграфия» (латынша stratum — «қ абат», грекше grapho — «пишу») термині геологиядан алынғ ан. Топонимикада да, геологиядағ ы сияқ ты, стратиграфиялық бағ ана, ондағ ы тө менгі жә не жоғ арғ ы қ абаттар, кіріккен сыналар туралы айтуғ а болады.

Топонимикалық фон – белгілі бір аумақ тағ ы тілдік жағ ынан біртектес басым болатын географиялық атаулар жиынтығ ы, бұ л фонда ө зге тілден енген атаулар кездеседі. Мысалы, Қ азақ станның шығ ысы мен орталығ ында тү ркі тілдес топонимикалық фонда орысша атаулар кездеседі.

Топонимикалық формант (топоформант) – ө з бетінше дербес қ олданыста жоқ жә не географиялық атау тү зуге ғ ана қ атынасатын сө з қ ұ раушы элемент (жұ рнақ, жалғ аулар). Субстраттық топонимияда топоформант ретінде жиі қ айталанатын, қ азіргі тілдер тұ рғ ысында тү сіндірілмейтін кез келген элемент қ абылданады: -ты, -ас, -аб жә не т. б. Топоформантты алып тастаса, топонегіз қ алады.

Топонимист – топонимикалық зерттеулермен айналысатын ғ алым.

Топонимия – белгілі бір белгісі бойынша, яғ ни аумақ тық (Қ азақ стан топонимиясы) немесе тілдік (қ азақ топонимиясы), кейде хронологиялық (кең естік дә уір топонимиясы) ерекшелігі бойынша анық талатын географиялық атаулардың жиынтығ ы. Осы тә різді атаулардың ө зіндік жиынтық топтары ретінде гидронимия, оронимия, микротопонимия жіктеледі.

Топонегіз – топонимикалық формантты алып тастағ анда қ алатын географиялық атаудың бө лігі (Шідерті топонимінде топонегіз – Шідер, Алмалы атауында – Алма).

Топонимнің семантикасы – географиялық атаудың мазмұ ндық мағ ынасы.

Транскрипция - басқ а тілдегі атаудың айтылуының қ абылдаушы тілде жазылуы.

Транслитерация – басқ а тілдегі атаудың жазба нұ сқ асының қ абылдаушы тілде жазылуы.

Трансонимизация – атаудың белгілі бір қ атардан басқ а атаулар қ атарына ауысуы. Мысалы, Шолпан астронимінің Шолпан антропониміне, Вашингтон деген антропонимнің Вашингтон қ аласы атауына айналуы.

Транстопонимзация – топонимнің бір тү рінің екіншісіне ауысуы. Мысалы: Панама қ аласы – Панама мемлекеті, Арал тең ізі – Арал ауданы, Балқ аш кө лі – Балқ аш қ аласы.

Унификация – географиялық атауларды бірізді жү йеге келтіру.

Халық тық географиялық термин – географиялық объектінің сипатын, шығ у тегі мен тү рін сипаттайтын сө з, жалпы есім. Халық тық географиялық терминдер (ХГТ) топоним қ ұ рауда белсенді рө л атқ арады.

Халық тық этимология – географиялық атаудың мағ ынасын белгілі бір сө збен кездейсоқ сә йкестігі, дыбыстық ұ қ састығ ы негізінде, тіл заң дылық тары мен тарихи жағ дайларды ескермей тү сіндіру. Мысалы, Майтө ккен атауын халық тық этимология тұ рғ ысынан «май тө гілген жер» тү сіндіру жиі кездеседі, ал шындығ ында қ азақ халқ ы мұ ндай атауды шө бі шү йгін, яғ ни мал семіретін жерлерге қ ойғ ан.

Этимология – географиялық атаудың шығ у тегі.

Этиология – топонимдердің пайда болуы мен эволюциясының тарихи жә не географиялық жағ дайларын анық тау. Мысалы, Гренландия атауының этимологиясы айдан анық: скандинав тілдерінде ол «жасыл ел» дегенді білдіреді. Ал солтү стіктегі мұ з қ ұ рсап жататын аралғ а осы атаудың қ ойылу себептері (этиология) ә лі кү нге дейін белгісіз болып отыр.

Этноним – кез келген этностың, этностық топтың, ұ лттың, халық тың, ұ лыстың, тайпаның немесе рудың атауы. Этнонимдер де географиялық атауларды қ ұ рауғ а қ атынасқ ан.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒