Ақ Орда мемлекеті (XIII-XV ғғ.)

XIV-XV ғ асырларда Орта Азия мен Қ азақ стан халқ ы моң ғ ол шапқ ыншылығ ының зардаптарынан бірте-бірте арыла бастады. Қ азақ станның оң тү стігі мен оң тү стік шығ ысында қ ала мә дениеті, егіншілік, қ олө нер ө ндірісі жандана тү сті. Ө лкенің батыс, орталық, далалық ө ң ірі мен оның оң тү стігі, Жетісу жә не Орта Азия аймақ тарымен сауда байланыстары қ алпына келтірілді. Сонымен бірге бұ л тұ ста моң ғ олдардың қ ол астында болып келген ұ лыстар мен елдер дербес тә уелсіз мемлекеттер қ атарына шық ты. Осындай тә уелсіздіктің арқ асында Қ азақ стан жерінде алғ ашқ ы рет жергілікті этникалық негізде пайда болғ ан ірі мемлекет – Ақ Орда хандығ ы. Оның шекарасы Жайық ө зенінен Ертіске, Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқ ы ерте заманнан осында мекендеген тү ркі қ ыпшақ тайпалары, сондай-ақ, Алтайдан осында қ оныс аударғ ан наймандар, қ оң ыраттар, крейттер, ү йсіндер, қ арлұ қ тар жә не басқ алары.

Ақ Орданың негізін қ алағ ан Шың ғ ыстың немересі Жошы ханның ү лкен ұ лы Орда Ежен. Ақ Орда алғ ашқ ы қ ұ рылғ ан кезде Алтын Ордағ а тә уелді иелік болып есептелді, ал іс жү зінде ө з алдына тә уелсіз саясат жү ргізіп отырды. Ол кезде Алтын Орданың астанасы Еділ бойындағ ы Сарай қ аласы еді. Ал Ақ Орданы билеген Орда Еженнің ордасы алғ ашында Ертіс алқ абында Алакө л маң ында, яғ ни ә кесі Жошы ханның алғ ашқ ы қ оныстарында болды. Ақ Орда хандарының кестесі оларды болғ ан уақ ытына қ арай мынадай ретпен тізеді: Орда Ежен, Сартақ, Қ оныша, Баян, Сасы-Бұ қ а, Ерзен, Мү барак, Шымтай, Ұ рыс хан, Қ ойыршақ, Барақ, т. б.

Ақ Орданың кемеліне келіп, толысқ ан шағ ы XIV ғ. екінші жартысы. Ақ Орда хандары хандық тың астанасы Сығ анақ қ аласында ө з аттарынан металл ақ ша шығ арды. 1361 жылы Ақ Орданың билеушісі болғ ан Ұ рыс хан ө з жағ дайын біраз кү шейтіп, енді Алтын Орда тағ ына отыруғ а кү ш салды. 1374–1375 жылдары Еділ бойымен жорық қ а шық қ ан ол Сарайды ө зіне қ аратып, Хаджы-Тарханды (Астраханды) қ ошауғ а алды. Кама бұ лғ арларының жерін бағ ындырды. Бірақ Ұ рыс ханның ү стемдігі ұ зақ қ а созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынын кетіп, Алтын Ордадағ ы билікті Мамайғ а беруге мә жбү р болды. Ө йткені бұ л кезде Орта Азиядағ ы Мауеренахр жеріндегі билікті ө з қ олына алып кү шейе тү скен Ә мір Темір Ақ Орданың оң тү стік шекарасына шабуыл қ аупін тө ндірген еді. Ақ Ордағ а қ арсы шабуылда Ә мір Темір Маң ғ ыстау ү лесінің билеушісі Тү йқ ожа оғ ланның баласы Тоқ тамысты пайдалануғ а тырысты. Ә мір Темір Ақ Орданы жаулап алу мақ сатын жү зеге асыру ү шін қ ару-жарақ, ә скери кү ш беріп, Тоқ тамысты Ақ Ордағ а қ арсы айдап салды.

Тоқ тамыстың алғ ашқ ы жорығ ы (1374–1375 жж. ) сә тсіз аяқ талды. Бұ л соғ ыста Ұ рыс ханның баласы Қ ұ тылық Бұ ғ а қ аза тапты. Тоқ тамыстың екінші жорығ ы да Ұ рыс ханның баласы Тоқ тақ ия басқ арғ ан Ақ Орда ә скерлерінен жең ілді. Ә мір Темір Ақ Ордағ а жорық жасау ү шін Тоқ тамысты ү шінші рет ә скермен жасақ тады жә не бұ л жорық ты ө зі бастап шық ты. Тек тө ртінші жорық кезінде Ұ рыс ханның жә не оның баласы Тоқ тақ ияның қ айтыс болуы Ә мір Темірдің жең іске жетуіне мү мкіндік берді. 1377 жылы Ұ рыс хан қ айтыс болғ аннан кейін, Ақ Орда иелігі оның баласы Темір Мә лікке кө шкен-ді. Осы кезде Тоқ тамыс Орта Азия ә міршісі Ақ сақ Темірге сү йеніп, Темір Мә ліктің ә скерін талқ андайды, сө йтіп 1379 жылы ө зін Ақ Орданың ханы деп жариялайды. Темірдің басқ ыншылық соғ ыстарының нә тижесінде жә не ішкі талас-тартыстан XIV ғ. аяғ ы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да ә лсірейді. Ол Ә мір Темірдің боданына айналды.

1423–1424 жылдары Ұ рыс ханның немересі Барақ ө зінің бақ таластарын жең іп шығ ып, Ақ Ордада хандық ты ө з қ олына алады. Бұ л кезде, Ақ Орданың басты қ аласы Сығ анақ, сондай-ақ Сырдың орта ағ ысындағ ы қ алалар Темір ә улетінің қ олында еді. 1425–1426 жылдары Барақ Ақ сақ Темірдің немересі Ұ лық бекке қ арсы жорық қ а аттанып, Сығ анақ ты жә не Сырдария бойындағ ы басқ а да қ алаларды босатты. Осы жең істің нә тижесінде Ақ Орда Темір ә улетінің ү стемдігінен тә уелсіз болып алды. 1428 жылы Барақ хан жауларының қ олынан қ аза тапты. Ол Ақ Орданың ең соң ғ ы ханы болды. Барақ хан ө лгеннен кейін Ақ Орда ыдырады да, билік Жошының кіші ұ лы Шайбан тұ қ ымынан шық қ ан Ә білхайыр сұ лтанның қ олына кө шті.

1227 жылы Жошы ө ліп, оның ұ лысы екіге жіктелгенде жарық қ а шық қ ан Ақ Орда хандығ ы екі ғ асыр ө мір сү рді. Ақ Орданың отырық шы аудандарында жерді шартты тү рде иелену мен жеке меншіктің тү рлері қ алыптасты. Кө шпелі аудандарда мал шаруашылығ ы кең інен дамыды. Ақ Орданың ең бекші халқ ы хандар мен ақ сү йектер пайдасына кү шпір, зекет, тағ ар тә різді салық тар тө леп, ә ртү рлі парыз-қ арыздарды да ө теп тұ рғ ан. Тү ркі тілдес тайпалар мекендеген Ақ Орданың ресми тілі – қ ыпшақ тілі, немесе қ азақ тілі болып саналады. Ақ Орданың хандары бұ қ ара халық тың қ олдауымен Алтын Ордадан тә уелсіздік алып, оны дербес мемлекетке айналдырды. Сырдария бойындағ ы шаруашылық, мә дениет орталығ ы болғ ан маң ызды қ алалар ү шін кү ресте Мә уеренахрдағ ы Шағ атай хандарын жең ді. Ә мір Темірдің Ақ Ордағ а қ арсы жасағ ан шапқ ыншылығ ына тойтарыс беру ү шін аянбай кү рес жү ргізді. Кейін олар қ азақ халқ ының жеке халық болып қ алыптасуында ү лкен рө л атқ арды.

⇐ Предыдущая 18 19 20 21 222324 25 26 27 Следующая ⇒