Әбілхайыр хандығы (1428–1468 жж.)

XIV ғ асырда Орда-Ежен мен Шайбани ұ рпақ тары иелігіндегі ұ лыстар мен ру-тайпалар Ақ Орда мемлекетінің қ ұ рамында болды. Мұ нда Орда-Ежен мен Тоқ а Темір ә улетінен шық қ ан хандар билік жү ргізді. Осығ ан қ арамастан Шайбани ұ рпақ тары ө з иелігіндегі билігін сақ тап қ алды. Ал XV ғ асырдың 20- жылдарының аяғ ына қ арай Шың ғ ыс ұ рпақ тары мен кө шпелі тү рік шонжарларының қ иян-кескі кү ресінің нә тижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқ а-Темір мұ рагерлерінен Шайбан ұ рпақ тарына ауысады. Оғ ан Ақ Орданың ә лсіреуі мен қ ұ лдырауы, оның соң ғ ы ханы Барақ тың 1428 жылы қ аза табуы себепші болды. Бұ л кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тә уелсіз екі саяси бірлестік нығ айды. Олардың біріншісі – Жайық тан жә не оның батысына қ арай Еділге дейінгі жерлерді қ амтығ ан Ноғ ай Ордасы. Ал Жайық тың шығ ыс жағ ында Ырғ ыз, Елек, Торғ ай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғ арғ ы ағ ыстарына Шайбани ұ рпақ тары иеліктерін жү ргізді. Олар: Аралдан солтү стікке қ арай Шайбани ә улеті Жұ мадық ханның ұ лысы, Шайбани ә улетінің екінші бір тұ қ ымы Мұ стафа хан Атбасарда, ү шінші бір тұ қ ымы Махмұ д Қ ожа Тобылда. Маң ғ ыт Кепек би мен Адабек Бү ркіт Батыс Сібірдегі Тура ө ң ірінде билік еткен. Жазба тарихи дерекетерде бұ л феодалдық иеліктер Кө шпелі ө збектер хандығ ы деп те аталғ ан. Бұ л ұ лыстардың арасында жер ү шін, билік ү шін ешбір тоқ таусыз, қ иян-кескі ұ рыстар ү немі болып тұ рғ ан. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан ұ рпағ ынан тарағ ан Дә улет-Шайхоғ ылының баласы 17 жасар Ә білхайыр жең іске жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қ аласында хан болып жарияланды. Оны Шайбани ұ лысына кірген рулар мен тайпалардың 200-ге жуық ірі ө кілдері қ олдағ ан.

Халқ ының қ ұ рамына Ақ Ордағ а кірген тү рік жә не тү ріктенген тү рік-моң ғ ол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қ ыпшақ, найман, қ ият, маң ғ ыт, қ арлұ қ, қ оң ырат, қ аң лы, ұ йылын, шынбай, кү рлеуіт жә не тағ ы басқ алары. Бұ л тайпалар тілі, шаруашылығ ы, мә дениеті жә не тұ рмысы жағ ынан туыстас тайпалар. Сондық тан олар «ө збек» деген атпен саяси жағ ынан бірге аталғ ан. Оның иелігі Ноғ ай Ордасының шығ ыс бетін, батыста – Жайық қ а, шығ ыста – Балқ ашқ а дейінгі, оң тү стікте – Арал тең ізі мен Сырдарияның тө менгі ағ ысына, солтү стікте – Тобыл мен Ертістің орта ағ ысына дейінгі жерлерді қ амтыды.

Ә білхайыр басқ арғ ан 40 жылдай уақ ыт ішінде (1428–1468 жж. ) елдің саяси жағ дайында тұ рақ тылық пен тыныштық болмады. Жошы ә улеті – оның ішінде Ибак-хан, Береке-сұ лтан, Ұ рыс ханның ұ рпақ тары Жә нібек пен Керей тағ ы басқ алары – Ә білхайырғ а ү немі қ арсы шығ ып отырды. Ә білхайыр хан ө зінің жаулаушылық ә рекетін XV ғ асырдың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең ә уелі ол Тобыл бойында Шайбан ұ рпағ ы Махмұ д Қ ожа ханды талқ андайды. Ол Алтын Орданың ә лсіреуін пайдаланып, Еділ бойындағ ы кө птеген жерлерді басып алады. Ө зінің орталығ ын Турадан Орда-Базарғ а кө шіреді. 1430 жылы аз уақ ыт Хорезмді басып алып, Ү ргеніш қ аласын тонайды. 1446 жылы Ә білхайыр ө зіне қ арсы болып жү рген кү шті шонжарлардың бірі – Мұ стафа ханның ә скерлерін талқ андайды. Сол жылы Ә білхайыр хан Сырдария ө зені мен Қ аратау баурайындағ ы Созақ, Сығ анақ, Ақ қ орғ ан, Ү зкент қ алаларын басып алып, Сығ анақ ты ө з хандығ ының астанасына айналдырды.

Ә білхайырдың Сыр бойындағ ы қ алаларды басып алуы ағ айындас Шайбани ұ лысы мен Ақ Орда ұ лысы ру-тайпаларының арасындағ ы қ ырғ и-қ абақ қ атынастарды одан ә рі шиеленістіре тү сті. XV ғ асырдың 50-ші жылдары Ә білхайыр Мә уеренахрдағ ы Темір ұ рпақ тарының ішкі тартысына араласып, Самарқ анд пен Бұ харағ а талау-тонау жорық тарын жү ргізді. Соғ ыстар барысында Ә білхайыр қ анша жерлерді қ осып алғ анымен, хандық ішінде саяси берік бірлік болмады, ә леуметтік-экономикалық қ айшылық тар кү шейді. Ірі феодалдық топтар, ру басылары, сұ лтандар оны қ олдамады, қ арсы шығ ып отырды. Ә білхайыр мемлекетінің ішкі ә лсіздігі, Шың ғ ыс ә улеті арасындағ ы тоқ таусыз қ ырқ ыстар, кө шпелі рулар мен тайпалар сұ лтандарының ө з алдына бө лінуге ұ мтылуы 1456–1457 жылдардағ ы Ә білхайырдың Ү з-Темір-Тайшы басқ арғ ан ойраттармен Сығ анақ маң ындағ ы шайқ аста кү йрете жең ілуіне алып келді. Ол Тү ркістандағ ы талан-таражғ а тү скен қ алаларын тастап, Дешті-Қ ыпшақ даласына кетуге мә жбү р болды. Тек 60-жылдардың басында ғ ана Ә білхайыр Сырдария бойындағ ы бұ рын ө зі жаулап алғ ан қ алаларына қ айта оралды. Осы жерден Ә білхайыр 1468 жылы Моғ олстанғ а қ арсы жорық қ а кетіп бара жатқ анда кенеттен қ айтыс болды.

Ішкі жә не сыртқ ы қ айшылық тардың шиеленісуі, бітпейтін феодалдық соғ ыстар мемлекеттің шаң ырағ ын шайқ алтып, Ә білхайыр хандығ ының ыдырап тарауына ұ рындырды. Сө йтіп Шайбан ә улетінің Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тағ ы билігі тоқ тады. Кө шпелі ө збек тайпаларының бір бө лігі XVI ғ асырдың бас кезінде Мә уеренахрғ а кө шіп кетті. Қ азақ стан жерінде қ алып қ ойғ ан ру-тайпалар қ азақ хандарының қ ол астына кірді. Темір ұ рпақ тары ө кіметінің ә лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағ ы ө кімет билігін басып алды.

⇐ Предыдущая 21 22 23 24 252627 28 29 30 Следующая ⇒