Ұлыстардың құрылуы

Ұ лыстардың қ ұ рылуы

Ұ лан-байтақ ө ң ірлерді жаулап алғ ан Шың ғ ыс хан ө лерінің алдында ө зінің тө рт ұ лына ол жерлерді бө ліп береді.

Тө леге (кіші ұ лы) кіндік Моң ғ олияны;

Шағ атайғ а Жетісу мен Ә мудария маң ын (Мә уереннахр), Шығ ыс Тү ркістанды;

Ү гедейге Алтай, Тарбағ атай, Батыс Моң ғ олия жерлерін береді.

Жошы (ү лкен ұ лы) ү лесіне Ертістен батысқ а қ арай бү кіл Дешті-Қ ыпшақ жерін қ оса Оралғ а дейін, Жетісудың солтү стік бө лігі, Арал Каспий маң ындағ ы жерлер тиді.

Бұ л бө лінген жерлер ұ лыстар деп аталды. Барлық ұ лыстардың орталығ ы Қ арақ орым болды. Қ азақ стан аймағ ы ү ш ұ лысқ а (Тө леден басқ а) қ арады. Бұ лардың ішінде ең ірісі – Жошы ұ лысы, кейінгісі – Шағ атай ұ лысы.

Шағ атай ұ лысы. Жетісу, Мә уереннахр сияқ ты ө ң ірлерді иеленген Шағ атай 1241 жылы ө лді. Оның орнына Шағ атай ұ лысына баласы Есу-Мө ң ке хан болды. Бірақ Ұ лы Ордағ а билік ү шін кү рес Шағ атай ұ лысына да зардабын тигізді. XIV ғ асырдың басына қ арай ғ ана шың ғ ыс хан империясының билігі Шағ атай ә улетінің қ олына тиді. Шағ атай ұ лысындағ ы бұ л таластар, ө зара қ ырқ ысулар XIV ғ асырдың ортасында ұ лыстың ыдырауына себеп болды. Шағ атай ұ лысының мұ расы ретінде Жетісуда Моғ олстан мемлекеті қ ұ рылғ ан еді.

Жошы ұ лысы. Шың ғ ыс хан қ ұ рғ ан алып империя аумағ ының басым бө лігі Жошы ұ лысына қ арады. Алғ ашқ ыда ұ лыс территориясы Ертістен Еділге дейінгі, Сібірден Сырдарияғ а дейінгі жерлерді қ амтыды. Қ азақ стан жерінің басым бө лігі осы ұ лыстың қ ұ рамында болды. Жошы хан ө лгеннен кейін мирасқ оры Батый жорық тары нә тижесінде ұ лыс аумағ ын Алтайдан Дунайғ а дейін созды. Бұ л ұ лы мемлекет Алтын Орда мемлекеті болды.

Алтын Орда

Алтын Орданың қ ұ рылуы. 1235 жылы Моң ғ ол империясының астанасы Қ арақ орымда болғ ан қ ұ рылтайды Батысқ а (Еуропағ а) шапқ ыншылық жорық жасау ұ йғ арылды. Бұ л жорық 1236 жылы басталады. Шың ғ ыс ханның немересі, Жошы ханның баласы Батый басқ арғ ан ә скер Еділ мен Жайық тан ө тіп, Орыс, Украина жерлерін бағ ындырып, Шығ ыс Еуропа елдерін талқ андап, Адриат тең ізіне дейін жетеді. Осыдан кейін Еділ бойында Батый Алтын Орда мемлекетін қ ұ рады. Алтын Ордағ а Ертістен Днестірге дейінгі жерлер кіреді. Орыс княздары Алтын Орда билігін мойындайды. Алтын Орданың астанасы Сарай-Бату, ал кейінірек Сарай-Берке қ аласы болады.

Қ оғ амдық -саяси жағ дайы. Алтын Орда ә скери мемлекет болды. Ұ лан-ғ айыр ө лкеде орналасқ ан мемлекет халқ ының басым бө лігі тү ркі тілдес қ ыпшақ тар болды. Мемлекеттің басты саяси-мә дени тілі қ ыпшақ тілі болды. Қ ұ рылтай мемлекеттің негізгі ұ йымы болып саналды. Алтын Орда ә скерлері оң қ ол, сол қ ол деп екі қ анатқ а бө лінді. Мемлекет басындағ ы нояндар мен бектердің, басқ ақ тар мен тамғ ашылардың қ олында билік кө п болды.

Шаруашылық пен мә дениеті. Кө шпелі мал шаруашылығ ы мен отырық шы егін шаруашылығ ы Алтын Орда халық тарының басты шаруашылығ ы болды. Алтын Орда халық тары — мұ сылмандар. Алтын Орда мемлекетінің алғ ашқ ыда кө не ұ йғ ыр жазуы негізгі жазу болып қ алыптасса, кейіннен ислам діні ық палының кү шеюіне байланысты араб жазуы да қ атар қ олданылады. Алтын Орда дә уірі ортағ асырлық тү рік ә дебиетінің дамығ ан кезең і болды. Бұ л кезең дегі ә деби шығ армалар: 1233 жылы «Қ исса Жү сіп» (Ә ли), 1303 жылы «Кодекс-Куманикус», 1303 жылы «Қ ыпшақ тілі сө здігі», 1359 жылы «Махаббатнама» (Ахмет Хорезми дастаны), 1391 жылы «Гү лстан бит-тү рки» (қ ыпшақ ақ ыны Сараи), 1409 жылы «Жү сіп-Зылиқ а» (Дү рбек ақ ын). Осы дә уірде «Қ ырық батыр» жыры дү ниеге келеді. Бұ л туындыда қ ырық қ ыпшақ батырларының ерлігі туралы баяндалады.

Алтын Орданың ыдырауы.

Ыдырау себептері:

· Этникалық қ ұ рамы ә р тү рлі халық тар бір мемлекетте тұ ра алмады;

· Шаруашылығ ының ө ркендеуі нашар болды;

· Билік ү шін талас кү шейді;

· Езілген халық тың азаттық кү ресі кү шейді.

Алтын Орданың тә уелсіз иеліктерге бө лінген кезі – XIV ғ асырдың екінші жартысы. Ақ Орда, Хорезм, Еділ бұ лғ арлары т. б. Дербес мемлекеттер пайда болды. Бұ лардың барлығ ы бұ рын Алтын Орданың қ ұ рамында, кейіннен Алтын Орданың қ азақ стандық бө лігінде Ақ Орда, Моғ олстан, Ә білқ айыр хандығ ы, Ноғ ай Ордасы сияқ ты мемлекеттер билік жү ргізген.

⇐ Предыдущая 17 18 19 20 212223 24 25 26 Следующая ⇒