Ноғай Ордасы (XIV аяғы – XVI ғғ.)

Алтын Орда ыдырап, Ақ Орданың ә лсіреуі нә тижесінде Қ азақ станда бой кө терген мемлекеттік қ ұ рылымдардың бірі – Ноғ ай Ордасы еді. Ноғ ай Ордасы Алтын Ордадан XIII ғ асырдың екінші жартысында бө лектене бастады. Бұ л жағ дай ә мір Едіге тұ сында 1396–1411 жылдары жалғ асып, оның баласы Нұ р ад-дының (1426–1440) кезінде аяқ талды. Ноғ ай Ордасындағ ы басты тайпа маң ғ ыттар болды. XIII ғ асырдың екінші жартысында маң ғ ыттар Алтын Орданың уақ ытша басшысы тү мен басы Ноғ ай иелігінің қ ұ рамына кіреді. Осыдан барып «Ноғ ай Ордасы» ұ ғ ымы пайда болғ ан.

Ноғ ай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағ ы созылып жатқ ан жалпақ дала мен қ ұ мды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқ ы солтү стік батыста – Қ азанғ а, оң тү стік шығ ыста – Арал, Атырау ө ң ірлерінің солтү стігіне, Маң ғ ыстау мен Хорезмге дейінгі жерлерде кө ше-қ онып жү ріп мекендеді. Сыр бойындағ ы қ алалар мен қ амалдардың бірқ атары осы Ноғ ай Ордасына қ арады. Оның орталығ ы – Жайық тың тө менгі сағ асындағ ы Сарайшық қ аласы.

Ноғ ай Ордасының негізін қ алаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғ асырдың соң ы – XV ғ асырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бү кіл билікті ө з қ олынан шығ армай, оны ө зі тағ айындағ ан хандар арқ ылы басқ арды. Едіге 1399 жылы Литва-Польша ә скері мен Тевтон ордені рыцарьларының біріккен жасақ тарына кү йрете соқ қ ы берді. 1408 жылы Едіге орыс ә скерлерін талқ андап, Мә скеуге дейінгі жерлерді жең істі жорық пен жү ріп ө тті. Алтын Ордадағ ы феодалдық ө зара қ ырқ ыс кезінде Ноғ ай ұ лысын нығ айтуғ а тырысқ ан жаулары Едігені 1419 жылы ө лтіреді. Едіге ө лгеннен кейін де Ноғ ай Ордасында бү кіл саяси билік пен экономикалық жағ дай оның ұ рпағ ы – маң ғ ыт ә мірлерінің қ олында болды.

Ноғ ай Ордасы қ ұ рамына Маң ғ ыттармен қ атар Қ оң ырат, Найман, Арғ ын, Қ аң лы, Алшын, Қ ыпшақ, Кенгерес, Қ арлұ қ, Алаша, Тама жә не басқ а ру тайпалары кірді. Олардың басшылары арасында билік пен жер ү шін толассыз тартыстар ү немі орын алды. XV ғ асырдың екінші жартысында ноғ айлар Жайық тың сол жағ алауынан ө тіп, «Кө шпелі ө збектердің » ө ріс-қ онысын басып ала бастайды. Ноғ ай ру-тайпаларының билеушілері Уақ ас би, Мұ са мырза, Жаң быршы мырза жә не басқ алары Ә білхайыр ханғ а Сырдария бойындағ ы қ алаларды жаулап алуғ а кө мектескен. Кейбір кезде ноғ айлар қ азақ хандығ ымен соғ ысса, енді бірде татуласып, олармен одақ қ ұ рып отырғ ан.

XIV-XV ғ асырларда Ноғ ай Ордасында ерте феодалдық қ атынастар қ алыптасқ ан. Ә леуметтік бай-феодал топтардың қ атарында хандар мен мырзалар, сұ лтандар мен билер, бектер болды. Мұ ндағ ы жер-су, жайылым жерлер сө з жү зінде рулық қ ауымдастық тың меншігі болып есептелгенімен, шын мә нінде қ оныстар, мал ө рістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды. Ноғ ай Ордасында ө кімет пен елді басқ ару ісі саяси ұ йымдастырудың ұ лыстық жү йесі негізінде қ алыптасты. Шың ғ ыс тұ қ ымынан шық қ ан хандар мен сұ лтандарғ а Ордадағ ы ө кімет билігі, соның ішінде ә скери, елшілік, ә кімшілік т. б. билік тү рлері мұ ра ретінде кө шіп отырғ ан. Орда бірнеше ұ лыстарғ а бө лінген. XVI ғ асырда Ноғ ай Ордасы ө здерінің солтү стіктегі кө ршісі Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық қ атынастар жә не саяси байланыстар орнатады.

Ноғ ай Ордасында да сұ лтандар мен ақ сү йек-феодалдардың арасында хандық билік ү шін талас-тартыс тоқ тамай ү немі жү ріп жатты. Осы алауыздық оның да тү біне жетті. XV ғ асырдың бірінші жартысында Ноғ ай Ордасы ыдырап, оның орнына Қ азан, Қ ырым, Астрахань хандық тары қ ұ рылды. Оның Қ азақ стан жеріндегі бір бө лігі қ азақ стардың Кіші жү зінің қ ұ рамына кірді.

⇐ Предыдущая 20 21 22 23 242526 27 28 29 Следующая ⇒