XIII – XVI ғғ. Моңғол империясының құрылуы. Қазақстан моңғол шапқыншылығы кезеңінде.

XIII – XVI ғ ғ. Моң ғ ол империясының қ ұ рылуы. Қ азақ стан моң ғ ол шапқ ыншылығ ы кезең інде.

Татар-моң ғ ол тайпаларының саяси жағ ынан басын біріктіріп, Моң ғ ол феодалдық мемлекетінің негізін салушы Темучин болды. Ол тарихтағ ы деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша 1155 жылы ірі ноян Есугай баһ адү рдің отбасында туғ ан. Темучин ер жете келе негізгі қ арсыластарының барлығ ын жең іп, Моң ғ олдың бү кіл тайпаларын ө зінің қ ол астына біріктірген. 1206 жылдың кө ктемінде Ө нан ө зенінің сағ асында Темучинді жақ таушы-моң ғ ол ақ сү йектерінің қ ұ рылтайы болып, онда ол салтанатты жағ дайда Шың ғ ысхан деген атпен моң ғ олдардың ә міршісі болып жарияланды.

Шың ғ ысхан ә скери-ұ йымдастыру принципін мемлекеттік қ ұ рылыстың негізі етіп алды. Елдің бү кіл жері мен халқ ы оң қ анат (барунғ ар), сол қ анат (жоң ғ ар), жә не орталық (гол) атты ү ш ә скери ә кімшілік округте он мың адамнан тұ ратын бірнеше тү мгелер (тү мендер) болды. Олар ө з кезегінде «мың дық », «жү здік», «ондық тан» қ ұ рылды.

Ө те қ атал тә ртібі, мұ қ ият қ ұ рылымы бар ә скер басында моң ғ олдардың феодалдық жоғ арғ ы тобының ө кілдері-нойондар, багадурлер, мергендер, сечендер тұ рды. 1207–1208 жылдардың қ ысында Шың ғ ысханның ү лкен баласы Жошы Енесей қ ырғ ыздарын жә не Сібірдің оң тү стігіндегі басқ а да «орман халық тарын» бағ ындырды. 1208–1209 жылдары Шың ғ ысхан ә скерлері тұ тқ иылдан шабуыл жасап, таң ғ ұ ттық Си Ся мемлекетін кү йретті. Шың ғ ыстың қ аһ арынан сескенген қ азіргі Шығ ыс Тү ркістан аймағ ындағ ы ұ йғ ырлар моң ғ олдарғ а ө з еркімен бағ ынды. Олардың ел басшысы Баршық ө зін Шың ғ ысханның боданымын деп мойындағ ан. 1211 жылы Шың ғ ысханның қ олы Солтү стік Қ ытайғ а бет алды, 1215 жылы олар сол кездегі Цзинь мемлекетінің астанасы болғ ан Чжундуды (Пекинді) бағ ындырды.

Шың ғ ысханның Орта Азия жә не Қ азақ станғ а шапқ ыншылығ ы

Шың ғ ысхан Шығ ыс Еуропа мен Алдың ғ ы Азияғ а жол ашатын Орта Азия мен Қ азақ станды жаулап алу жорығ ына жан-жақ ты ә зірленді. Бұ л ү шін ол мұ сылман кө пестерінен, моң ғ олдардың қ ол астында болғ ан босқ ындардан мә ліметтер алып, Қ арақ ытайлар мемлекетінің, содан кейін Хорезм шахындағ ы ішкі жағ дай мен ә скери кү штер туралы деректерге қ анық ты, соның негізінде ойластырылғ ан іс-қ имылдың бағ дарламасын жасады.

Шың ғ ысхан Қ азақ стан мен Орта Азияғ а жорық ты Жетісу арқ ылы жү ргізбекші болды. Ө з басының жеке жауы найманның ханы Кү шлік ханды талқ андап, бай қ алалары бар Жетісуды ө зіне қ арату ү шін оғ ан 1218 жылы Жебе ноян бастағ ан ә скер тобын жіберді.

Жетісуды Шың ғ ысхан ә скері қ арсылық сыз оң ай басып алды. Жетісуды бағ ындырғ аннан кейін Шың ғ ысханның Мә уеренахрғ а, сол кезде бү кіл Орта Азияны билеп отырғ ан Хорезм мемлекетіне қ арсы жорық қ а жолы ашылды. 1218 жылы кө ктемде Шың ғ ысхан Орта Азияғ а сауда керуенін жіберді. 500 тү йеден тұ ратын керуенінде моң ғ ол жансыздарын қ осып есептегенде барлаығ ы Кө п адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Отырарғ а келіп жетті. Отырардың билеушісі Қ айырхан Иналшық кө пестерді тың шылық жасады деп кү діктеніп, оларды ө лтіруге бұ йырды. Шың ғ ысхан Хорезм шахынан Қ айырханды ұ стап беруді талап етті. Бірақ Хорезм шахы бұ л талапты орындамады, Шың ғ ысхан жіберген елшілерді ө лтіруге ә мір берді. «Отырар апаты» деп аталатын бұ л тарихи оқ иғ а Шың ғ ысханның Хорезмге қ арсы соғ ысын тездетті.

Орта Азияны бағ ындыру ү шін Шың ғ ысхан ө зіне тә уелді елдерден алғ ан жасақ тармен қ оса жалпы саны 150 мың ғ а дейін адамы бар қ алың қ олды бастап шық ты. Хорезмнің шахы Мұ хаммед моң ғ олдарғ а қ арсы тұ руғ а дайын емес еді.

1219 жылы қ ыркү йекте Шың ғ ыс ханның 111 мың ә скері Отырар қ аласын қ оршайды. Бұ л қ алың қ олды Шың ғ ыс ханның ұ лдары Шағ атай, Ү гедей басқ арады. Бір айдың ішінде Шың ғ ыс хан ә скері Отырарды алады. Ә йгілі кітапхана ө ртеніп, халық кө птеп қ ырылады. Қ айыр ханның денесіне ерітілген кү міс қ ұ йып, азаптап ө лтіреді. 1219–1220 жылдары Шың ғ ысханның ұ лдары Бұ хара, Самарқ ан, Сығ анақ, Сауран, Баршынкент, Жент, Ү згент қ алаларын бағ ындырады.

1221 жылы Шың ғ ыс хан ә скері Хорезмді, Орта Азияны жаулап алады. Осыдан кейін Шың ғ ыс хан ә скерлері парсы, Ауғ анстан, орыс, Дешті-Қ ыпшақ жерлерін жаулап алады. 1224 жылы Ертістегі Шың ғ ыс хан ордасына қ айта оралады. 1219–1224 жылдар аралығ ында Шың ғ ыс хан Қ азақ стан мен Орта Азияны жаулап алып, ө з империясының қ ұ рамына қ осады.

1238 жылы Бұ харада Махмұ д тараби бастағ ан кө теріліс Шың ғ ыс хан қ ол астындағ ы халық тар кө терілісінің ең ірісі болады.

⇐ Предыдущая 16 17 18 19 202122 23 24 25 Следующая ⇒