VI-XII ғғ. Қазақстанның рухани мәдениеті. Ежелгі түрік алфавиті мен жазуы

Ерте орта ғ асырларда Қ азақ стан жерінде тү ркі тілдес халық тар қ алыптасты. Тү ркі тілдес халық тармен қ атар Қ азақ стан жерінде басқ а тілдік топтар да ө мір сү рді. Тү ркі тілдес топтардың ішіндегі ең ірісі – VIII-X ғ асырларда Ертіс ө ң ірінде қ алыптасқ ан қ имақ -қ ыпшақ тобы. Сонымен қ атар Қ азақ стан жерінде иран (соғ ды) тілдес, сирия тілдес, араб тілдес халық тар тобы ө мір сү рді. VI ғ асырдан бастап тү ркі тілдес тайпалардың ө з жазулары болды. Бұ л жазу ғ алымдардың пікірінше, соғ ды жазуына ұ қ сас. Кө не тү рік жазуларының ескерткіштері Моң ғ олия жерінде табылды.

Бугут жазуымен соғ ды тілінде жазылғ ан қ ұ лпытас Орталық Моң ғ олиядан табылғ ан.

VI-X ғ асырларда Қ азақ станда соғ ды жазуы жә не тілі кең қ олданылғ ан. Бұ л жазу Тараз, Баласағ ұ н, Испиджаб қ алаларында тарады. IX ғ асырдан бастап Қ азақ станда мекендеген тайпалар арасында ұ йғ ыр жазуы қ олданыла бастады. Ғ алымдардың пікірінше, бұ л жазу – соғ ды алфавитінің ө згертілген тү рі. XII ғ асырда соғ ды жазуына негізделіп жасалғ ан тү ріктердің жаң а жазуында 38 ә ріп-таң ба болғ ан.

Кө не тү ріктердің негізгі жазуы руна жазуы деп аталғ ан. Бұ л жазу скандинавиялық руна жазуына ұ қ сас. XVIII ғ асырдың басында жазуды алғ аш рет Д. Миссершмидт пен Ф. Страленберг атты ғ алымдар Енисей аң ғ арынан тапқ ан. Ал аса бағ алы тарихи ескерткіш болып саналатын руна жазуы бар қ ұ лпытас XIX ғ асырда Солтү стік Моң ғ олиядағ ы Орхон ө зені маң ынан Н. М. Ядринцев тапқ ан. Қ ұ лпытастағ ы жазуды тү ркітанушы В. В. Радлов пен дат ғ алымы В. Томсон оқ ығ ан. Бұ л жазу «Орхон-Енисей тас жазуы» деп аталады.

«Орхон-Енисей тас жазуы» Бұ л ескерткіш кө не тү рік руна жазуымен жазылғ ан. Ескерткіш қ ұ лпытастар 689–744 жылдардағ ы Ұ йғ ыр жә не Тү рік қ ағ анаттарының ө мір сү рген кезінде орнатылғ ан. Қ ұ лпытастар Білге қ ағ ан, оның інісі Кү лтегін (732–735), кең есші Тоныкө ктің (716 жылы) қ ұ рметіне қ ойылғ ан. Қ ұ лпытаста тү рік дә уіріндегі батырлар мен ұ лы адамдардың ерлігі, ө мірі жайында жазылғ ан. Ортағ асырлық тарихи ә дебиеттің тамаша ү лгілері – VIII ғ асырда Қ азақ стандағ ы руна жазуының ескерткіштері. Олар екі топқ а бө лінеді:

1. Жетісулық жазулар тобы,

2. Ферғ аналық қ ыштағ ы жазулар тобы.

XI-XII ғ асырлардан кейін тү рік мемлекеттерінде кө не тү рік руна жазуын ұ йғ ыр жазуы мен араб жазуы ығ ыстырды.

Ә дебиет жә не ғ ылым VI-VIII ғ асырлар – тү ркі тілдес тайпалар арасында ерте дә уірден басталғ ан ауызша шығ армашылық дә стү р дамыды.

VIII-X ғ асырлар – Сырдария алқ абында қ ыпшақ -оғ ыз арасында «Қ орқ ыт ата» эпосы тарады. Қ орқ ыт ата – (Қ ызылорда облысы, Қ армақ шы ауданы) Сырдария алқ абында дү ниеге келген атақ ты жырау, кү йші, ойшыл. «Қ орқ ыт ата кітабын» тұ ң ғ ыш зерттеуші – неміс ғ алымы Н. Ф. Диц. «Қ орқ ыт Ата кітабының » екі нұ сқ асы белгілі:

· 12 тараудан тұ ратын Дрезден нұ сқ асы.

· 6 тараудан тұ ратын Ватикан нұ сқ асы.

1999 жыл — «Қ орқ ыт Ата кітабының » 1300 жылдығ ы дү ниежү зілік кө лемде атап ө тілді.

«Оғ ыз-нама» эпосы ел арасына кең таралғ ан. YI ғ. парсы тіліне, IX ғ. Араб тіліне аударылғ ан.

XIII ғ асыр – Рашид-ад-дин ескі нұ сқ асын бірінші жазып қ алдырғ ан.

XVII ғ асыр – Ә білғ азы хан толық кө шірген.

«Оғ ыз – нама» жырында Оғ ыз ханның ө мір жолы, кү ресі баяндалады.

X ғ асырда жазба ә дебиет қ алыптаса бастады. IX-XII ғ асырларда ислам дінінің таралуына байланысты ә деби жә не ғ ылыми шығ армалар араб тілінде жазылды.

Жү сіп Баласағ ұ ни XIғ. (1021–1075 жж. ) «Қ ұ тты білік» дастанын дайындауғ а 30 жылын арнап, 1 жарым жылда жазып шық қ ан (1069 ж. ). Дастанда ө мір сү рген ортаның шындығ ы, ә леуметтік топтың қ оғ амдық тү сінігі мен саяси тұ жырымы берілген. Бақ ытты болудың негізі – білім деп тү йіндейді. Баласағ ұ ни ең бегін Сү леймен Арслан ханғ а сыйғ а тартып, Ұ лы хас-хажип атанғ ан.

Махмұ т Қ ашғ ари XIғ. (1030–1090 жж. ) 1072–1074 жылдары жазылғ ан «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» («Тү рік тілдерінің сө здігі») атты ең бегі тілтану ғ ылымына ү лкен ү лес қ осты. Бұ л шығ арма – тү ркі тілдес халық тардың тұ рмыс-тіршілігі, ә дет-ғ ұ рып, тілі туралы тарихи дерек. Тү ркі тілдес халық тардың энциклопедиясы атанды. Бұ л ең бек ғ алым А. Егеубайдың аударуымен 1997–1998 жж. қ азақ тілінде жарық кө рді.

Қ ожа Ахмет Иассауи XII ғ. (1103–1167 жж. ) Орта ғ асырлардағ ы қ азақ поэзиясының сопылық бағ ытын дамытқ ан тұ лғ а. Ахмет Иассауи XII ғ асырда ө мір сү рген. Ө мірінің кө бі Сайрам мен Иасыда (Тү ркістан) ө теді. Бұ хара қ аласында діни білім алғ ан ол, Тү ркістан қ аласында ислам дінін уағ ыздайды. Бұ л кез Қ азақ стан жерін ислам дінінің жаң адан тарала бастағ ан уақ ыты болатын. Қ ожа Ахмет Иассауидың басты шығ армасы «Диуани хикмат» (Даналық жайындағ ы кітап) 4 томнан қ ұ ралғ ан. Ол 63 жасқ а, яғ ни Пайғ амбар жасына жеткеннен кейін ө зінше о дү ниеде ө мір сү реді. Жер асты қ апаста қ алғ ан ө мірін ө ткізеді. Ахмет Иассауи ө зінің ұ стазын Арыстан бабты қ атты қ ұ рметтеген. XIV ғ асырда Ақ сақ Темір Тү ркістан қ аласындағ ы Қ ожа Ахмет Иассауидің бейітінің басына ү лкен мазар салғ ызғ ан. Сондық тан бұ л жер мұ сылмандардың «екінші Меккесі» аталғ ан. «Мединеде Мұ хаммед, Тү ркістанда Қ ожа Ахмет» деген сө з содан қ алғ ан.

Сү леймен Бақ ырғ ани XII ғ. (Хакім ата) Ахмет Йассауидің шә кірті, Йасыда 1104 жылы дү ниеге келіп, 1186 жылы Бақ ырғ ан қ ыстағ ында қ айтыс болғ ан. «Дү ниенің ақ ыры» («Ақ ыр заман») ең бегінде тә ң ірге сенуді уағ ыздап, рухани тазалық қ а ү ндейді. «Диуани хикмет» жә не «Дү ниенің ақ ыры» ең бектері жү здеген жылдар бойы Орта Азия мен Қ азақ станның медреселерінде оқ улық ретінде пайдаланылды.

Ахмет Иү гінеки XII ғ. Толық есімі Ә диб Ахмед ибн Махмұ д Иү гінеки. Тү ркістан маң ындағ ы Иү гінек деген жерде дү ниеге келген. Араб, парсы сияқ ты шығ ыс тілдерін жетік мең герген. Ахмет Иү гінеки XII ғ асырда «Хақ иқ атта» сияқ ты шығ армалар жазғ ан. Шығ армалары ақ иқ ат, адамгершілік сияқ ты рухани ойларды қ амтиды. «Хақ иқ аттар хадисі» 14 тараудан, 235 беттен қ ұ ралғ ан. Басты тақ ырыбы – адамгершілік. Оның кітабы тек 1985 жылы басылып шығ ады.

Ә бу Насыр Ә л-Фараби IX-X ғ. (870–950 жж. ) Орта ғ асырдағ ы ұ лы ойшыл Ә бу Насыр Ә л-Фараби Сырдария ө зенінің жағ асында орналасқ ан Отырар (Фараб) қ аласында 870 жылы дү ниеге келген. Толық аты-жө ні – Ә бу Насыр Мұ хаммед ибн Узлағ Тархан. Асқ ан білімділігімен «Шығ ыстың Аристотелі» атанғ ан энциклопедист ғ алым Ә л-Фараби Бұ хара, Самарқ ан, Дамаск, Бағ дат, Александрия қ алаларында ө з білімін жетілдірген. Ол – философ, математик, тарихшы, физик, астроном, асқ ан дарын иесі. Араб, грек, парсы тілдерін еркін мең герген. Архимед, Аристотель, Евклид, Пифагор ең бектерін зерттеген. Александрия, Отырар кітапханаларынан нә р алғ ан. Оның ә йгілі «Ғ ылымдар энциклопедиясы», «Ғ ылымдардың шығ уы», «Жұ лдыздар бойынша болжаулар», «Мә селелердің тү пкі мазмұ ны», «Вакуш туралы трактат» т. б. ең бектері тамаша ғ ылыми жетістіктер екені белгілі. Қ ыпшақ тайпасынан шық қ ан ұ лы ойшыл Ә л-Фараби 950 жылы Дамаск (Шам) шаһ арында қ айтыс болды.

Ә бу Райхан ә л-Бируни X-XI ғ ғ. (973–1050 жж. ) Ә бу Райхан Бируни 973 жылы Хорезм орталығ ы Қ ият қ аласының маң ында туғ ан. Ол – математик, физик, геолог, философ, астроном, этнограф, ақ ын, энциклопедиялық білімі бар ғ алым. Орта ғ асырдағ ы ғ ылымда араб, парсы, грек тілдерін мең герген 22 жастағ ы Бирунидің аты шарық тағ ан, 150-ден астам кітаптың авторы. Дү ниенің гелицентрлік жү йесін, дененің Жерге тартылысын, Жердің кү нді айналатынын Бируни Галилей, Коперник, Ньютон сияқ ты ортағ асырлық батыс ғ алымдарынан 500–600 жыл бұ рын айтқ ан. Хорезмде билік қ ұ рғ ан Ғ азнаның қ ол астына 33 жыл ең бек етеді. 600-ден астам қ аланың координаттарын анық тап шығ арады жә не глобус жасайды. «Астрономиялық кілт», «Ежелгі халық тардың хронологиясы», «Минералдардың сыбағ алы салмағ ын табу ережелері» атты ең бектерді жазады.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 181920 21 22 23 Следующая ⇒