Моғолстан мемлекеті (XIVғ. ортасы-XVI ғ. басы)

XIV ғ асырдың ортасына қ арай Шағ атай ұ лысы дербес екі иелікке – шығ ыс жә не батыс бө ліктерге бө лінді. Шағ атай ұ лысы қ оныс еткен Мә уеренахрдың батыс бө лігінде 50–60 жж. феодалдық ыдыраушылық ә рекеті жойылып, Ә мір Темір мемлекеті қ ұ рылды. Ал оның шығ ыс бө лігінде Моғ олстан мемлекеті орнады. «Моғ олстан» тарихи-жағ рафиялық термині «моң ғ ол» атауынан шық қ ан. Моғ олстан мемлекеті алғ ашқ ы қ ұ рылғ ан кезде билік Шағ атай ханғ а адал қ ызмет еткен Дулат тайпасы ә мірлерінің бірі – Болаттың қ олында болғ ан. Шың ғ ыс тұ қ ымынан шық пағ ан, сондық тан хан болуғ а қ ұ қ ы болмағ андық тан, Болат ө зінің айтқ анына кө нетін ә рі жас 18 жастағ ы Шағ атай ұ рпағ ы Тоғ ылық Темірді 1348 жылы хан тағ ына отырғ ызды.

Моғ олстан мемлекетінің қ ұ рамына Шығ ыс Тү ркістан, Оң тү стік-Шығ ыс Қ азақ стан жә не Орта Азияның кейбір жерлері кірді. Мемлекет шекарасы батыста Ташкент пен Тү ркістан аймағ ынан шығ ыстағ ы Баркө л мен Хами қ аласына дейінгі, солтү стікте Балхаш, Тарбағ атай мен Қ ара Ертістен оң тү стіктегі Ферғ ана мен Қ ашғ арияның егінді аймақ тарына дейін созылып жатты. Моғ олстан мемлекетінің орталығ ы – Алмалық қ аласы. Ол Шағ атай ә улеті иеліктерінің шығ ыс бө лігінде қ алыптасты. Бұ л мемлекеттің негізін қ алағ ан моң ғ ол ә мірлерінің бірінің баласы – Тоғ ылық -Темір хан (1348–1362 жж. ). Моғ олстан қ ұ рамына кіретін тайпалар: дулаттар, қ аң лылар, керейлер, арғ ындар, баириндер, арлаттар, барластар, булғ ашылар жә не басқ алары.

Моғ олстанда мемлекеттің саяси басшысы жә не жер-судың жоғ арғ ы иесі хан болды. Бай-феодалдар жерді шартты иеленудің икта, инджу, сойұ рғ ал сияқ ты тү рлерін пайдаланғ ан. Хандар мен ел билеуші ақ сү йектердің пайдасына қ ала мен ауыл тұ рғ ындарынан, егінші мен кө шпелі халық тан кү пшір, зекет, тағ ар, баж, карадж жә не тағ ы басқ а да салық тар жиналды. Мемлекетті басқ ару ісінде ханғ а Ұ лысбек кө мектесті. Ол дулат тайпасы ә мірлерінен тағ айындалғ ан.

Моғ олстанның алғ ашқ ы ханы Тоғ ылық Темір ө зі билеген тү ркі тілдес мұ сылман халық тары арасында беделін арттырып, ү стемдігін нығ айту ү шін ислам дінін қ абылдағ ан. 1362 жылы Тоғ ылық Темір қ аза тауып, Моғ олстанда билік Ілияс-қ ожағ а кө шкенде Мә уеренахрғ а билеуші болып Қ азағ анның немересі Хұ сайын тағ айындалды. Шайқ астардың бірінде Темірдің екі саусағ ы кесіліп, бір аяғ ы жаншылды. Аяғ ы ө мір бойы сырқ ырап ауырып, ақ сақ болып қ алғ ан соң, ол содан бастап Темирлан (дұ рысы Темирленг, «ленг» парсыша – ақ сақ ) Ақ сақ Темір атанды.

Тоғ ылық Темірден кейін Моғ олстанның ханы болғ ан Ілияс-Қ ожа 1365 жылы бұ рынғ ы Шағ атай иеліктерін біріктіруге ә рекет жасады. «Батпақ ты шайқ асында» Ә мір Темір жең іліп қ ашып қ ұ тылды. Ә мір Темірдің Моғ олстанғ а жасағ ан алғ аш жорығ ы 1371 жылы басталды. 1372 жылы Ә мір Темірдің ө зі Моғ олстанғ а қ айта жорық жасап, Ыстық кө л маң ындағ ы Сегізағ ашқ а дейін барып, сансыз тұ тқ ын, сан жетпейтін олжа тү сіріп оралады. Осыдан кейін Ә мір Темірдің сол кездегі Моғ олстанның ең ірі билеушісі болғ ан ә мір Қ амар-ад-дин дуғ латқ а қ арсы 1375–1377 жж. аралығ ында бірнеше жорық тары жү рді.

1375 жылы Жетісу жеріндегі Шарын ө зені бойында болып, Моғ ол ә скерлері талқ андалды. 1376 жылдың кө ктемінде Хорезмді жаулап алумен айналысып жатқ ан Темір Моғ олстанғ а Камар-ад-динге қ арсы 30 мың ә скерімен ә мір Сасы-Бұ ғ а қ ыпшақ ты, Ә діл-шақ ты жә не басқ а да ә мірлерін аттандырды. 1377 жылы Камар-ад-дин екі рет: біріншісінде – Қ аратау етегінде, екіншісінде – Шу бойымен Ыстық кө лге баратын жолдағ ы Бұ ғ ым шатқ алында Ә мір Темірден жең іліске ұ шырап, ө зі қ ашып қ ұ тылды. Ол Моғ олстанды біржолата басып алуды кө здеді. Оғ ан жету ү шін 1380–1390 жж. арасында Темір балаларымен бірігіп, Моғ олстан жеріне бірнеше рет жойқ ын жорық тар ұ йымдастырды.

Ақ сақ Темір басқ ан ізінен қ ан сорғ алатып, тек Моғ олстанды ғ ана емес, сонымен бірге тағ ы басқ а да кө птеген елдерді жаулап алды. Мә уеренахрдан ө зінің қ анды жорығ ын бастағ ан ол ә мірші болғ ан 35 жыл ішінде (1370–1405 жж. ) Хорезмді, Персияны, Ә зірбайжанды, Гератты, Грузияны, Арменияны, Ақ Орданы, Ауғ анстанды, Ү ндістанды, Египетті, Бағ датты, Сирияны, Кіші Азияны жаулап алып, табан астына салды. Ә мір Темір қ ұ рғ ан орасан зор мемлекет, 1405 жылы ол ө лгеннен кейін бытырап тарап кетті. Моғ ол билігі Қ ызыр Қ ожа ханның немересі Уә йіс оғ лан қ олына кө шті.

1428 жылы Уә йіс хан қ айтыс болғ аннан кейін, хандық ү шін оның екі баласы Жү ніс пен Есенбұ ғ ы арасында талас басталды. 1434 жылы Есенбұ ғ ы хан тағ ына отырды. 1462 жылы Жү ніс Есенбұ ғ ы ханның қ айтыс болғ анын естіп, ө зінің Моғ олстанғ а хандық ө кіметке заң ды мирасқ ор екендігін жариялап, онда 1487 жылғ а дейін билігін жү ргізді.

XVI ғ асырдың басында Жү ніс хан ұ рпақ тары арасындағ ы алауыздық пен ішкі феодалдық қ ырқ ыс Моғ олстан хандығ ының біржолата ыдырауына ә келіп соқ ты. Нә тижесінде ежелден Жетісу мен Іле ө ң ірін мекендеген ү йсін, дулат, қ аң лы, жалайыр жә не тағ ы басқ а қ азақ ру-тайпалары Жетісуда қ ұ рылғ ан Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына бірікті.

⇐ Предыдущая 19 20 21 22 232425 26 27 28 Следующая ⇒