Қарақытай мемлекеті (1128–1213 жж.)

Моң ғ ол тілді кидан тайпалары б. з. IV ғ асырында Қ ытайдың солтү стік жағ ында Маньчжурия мен Уссури аймағ ын мекендеген.

X ғ. Басында Солтү стік Маньчжурия мен Моң ғ олияда Киданның Ляо мемлекеті (907–1125) қ ұ рылды. Кидандық тар Сұ н (960–1279) империясы жерінің бір бө лігін жә не Селенгі мен Орхондағ ы Ұ йғ ыр қ ағ анатының жерлерін басып алып мекен етті. Кө рші тайпалардың соғ ыстарына жә не ішкі талас-тартыстарғ а байланысты Ляо империясы ә лсірей берді. 1125 жылы ол тұ ң ғ ыс-маньчжур тайпаларының соқ қ ысынан бас кө тере алмайтындай жең іліске ұ шырады. Осыдан кейін Кидан тайпалары Елюй Дашының басшылығ ымен батысқ а қ арай кө шіп, олардың саяси ық палы Жетісу жеріне, Сырдарияның оң жағ алауына жә не басқ а аймақ тарғ а тарады. Жергілікті жерлердегі тү ркі тайпалары кидандарды қ арақ ытайлар деп атады.

1128 жылы Қ арахан ә улетінен шық қ ан Баласағ ұ нның билеушісі Арыслан ө здеріне қ ысым жасап, тыныштық бермеген қ аң лылар мен қ арлұ қ тарғ а қ арсы кү реске қ арақ ытайларды кө мекке шақ ырады. Қ арақ ытайлар кө семі Елюй Даши Баласағ ұ нды басып алып, Жетісуда ө з мемлекетін орнатады. Олар қ арлұ қ тарды бағ ындырып, Шығ ыс Тү ркістанды қ осып алды. 1137 жылы қ арақ ытайлар Ходжент қ аласы жанында Мә уеренахрдың билеушісі Махмудхан ә скерін талқ андады.

Қ арақ ытайлар Орта Азияғ а қ арай жылжып, Салжұ қ сұ лтаны Санжарғ а соқ қ ы беріп, 1141 жылы Самарқ анд қ аласын басып алды. Осыдан кейін Елюй Дашы ө зін ең жоғ арғ ы лауазымды атақ гурхан (ұ лыхан) деп жариялады. XII ғ асырдың 30–40 жылдарында қ азіргі Оң тү стік Қ азақ станның, Бұ қ ара мен Самарқ андты қ оса алғ анда, Мә уеренахр аймағ ының жері қ арақ ытай иелігіне кірді. Карахандар ә улетін қ арақ ытайлар ө з боданына (вассал) айналдырды.

Қ арақ ытайлар Жетісу жә не Орта Азия жерлерін басып алғ ан кезде, ондағ ы қ алалар мен отырық шы қ оныстарды қ иратпады. Ө йткені олар бұ л жерлердегі қ алалармен жә не егіншілік аймақ тармен сауда жү ргізуге мү дделі болды. Қ арақ ытай мемлекеттік бірлестігінің қ алыптасуымен қ атар басқ арудың патриархаттық -феодалдық принциптері нығ ая тү сті. Мұ нда жоғ ары билікті мұ рағ а қ алдыру жү йесінің ө зіндік ерекшелігі болды. Мә селен, гурхан ө лген жағ дайда оның мұ рагері болып ә йелдері тағ айындалу орын алды. Мұ ның ө зі жергілікті мұ сылман халқ ының тү сінбеушілігі мен наразылығ ын туғ ызды. Қ арақ ытай билеушілері ө зі орналасқ ан қ алаларда хан сарайларын, будда ғ ибадатханаларын салдырды. Қ алаларда қ олө нер мен сауда дамыды. Кө шпелі мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан аймақ тарда егіншілік етек алды. Қ арақ ытай мемлекетінде тұ ратын тү ркі халық тарының кө пшілігі ислам дінін қ абылдады, сонымен бірге онда будда дініне сенушілер де, христиандық несториан дінін ұ станушылар да кездесті.

Елюй Дашы 1143 жылы қ айтыс болды. Баласы Иле жас болғ андық тан хандық ты Елюй Дашының ә йелі Табұ ян басқ арды. Жеті жылдан соң Дашидың ұ лы Иле ә кесінің тағ ына отырып, 1150–1164 жж. гурхан болды. Ол қ айтыс болғ ан соң, қ арындасы Бұ сұ ғ ан тақ қ а отырып, 1164–1177 жж. билік жү ргізді. Оның хандығ ының соң ғ ы кезінде Бұ сұ ғ ан ө лтірілді. Оның орнына Иленің баласы Жилугу гурхан болды. Жилугу ө зінің билігін 1213 жылғ а дейін жү ргізді.

Қ арақ ытай шонжарларының басқ аруы халық ты ү лкен ауыртпалық қ а ұ шыратты, олардың қ ысым жасауы, салық тар жинау кезіндегі шамадан тыс талаптары бұ қ араның наразылығ ын туғ ызды. Нә тижесінде Қ арақ ытай мемлекеті ә лсіреп, Орта Азияда басып алғ ан жерлерінен айырыла бастады. 1198 жылы Ауғ ан аймағ ынан шық қ ан гурид билеушілері қ арақ ытайларғ а кү йрете соқ қ ы берді. 1210 жылы Хорезмшахы Мұ хаммед Тараз қ аласының жанында қ арақ ытайларғ а кү йрете соқ қ ы берді. Бұ л жағ дайды Жетісу жеріне кө шіп келген наймандар пайдаланды. 1213 жылы қ арақ ытайлардың Жетісудағ ы иеліктері наймандардың қ олбасшысы Кү шліктің қ олына кө шті. Сө йтіп, Қ арақ ытай мемлекеті ыдырап тарады.

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 151617 18 19 20 Следующая ⇒