Қарахан мемлекеті (942–1210 жж.)

Қ арахан қ ағ анаты Шығ ыс Тү ркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу ө ң ірін қ ұ тты қ оныс етті. Оның қ ұ рылуы 940 жылдан басталады. Қ ағ анаттың орталық астанасы Шу ө зені бойындағ ы Баласағ ұ н, кейінірек Ордакент (Тараз) қ аласы. Қ арахан мемлекетінің Ү зген, Мерке, Қ ұ лан сияқ ты қ алаларында ірі алыпсатар алпауыттар мен қ олө нершілер мекендеген.

Қ арахан ә улетінің негізін салушы Сатұ қ Боғ рахан (915–955жж. ) болып есептелінеді. Ол Қ арлұ қ хандығ ының іргесін кө теріп, мә ртебесін асырушылардың бірі – Білге қ ұ л Қ адырханның немересі. Сатұ қ Тараз жә не Қ ашқ ар қ алаларын ө зіне қ аратып, 942 жылы Баласағ ұ ндағ ы билеушіні қ ұ латып, ө зін жоғ ары қ ағ ан деп жариялайды. Мемлекеттің кү шеюіне қ арлық, шігіл, ягма тайпалары ү лкен ү лес қ осты. Сатұ қ ө лгеннен кейін билік оның баласы Мұ сағ а кө шті, ол 960 жылы Қ арахан мемлекетінің халқ ын ислам дініне қ аратты. Оның астана қ аласы Қ ашғ ар болды. Сатұ қ тың екінші баласы Сү леймен-ілек Баласағ ұ нды иеленді. Кейін бұ л ө ң ірді оның ұ лы Хасан Боғ ра-хан мұ ра етіп алды. Мұ са ө лген соң, Қ арахан жеріндегі жоғ арғ ы қ ағ ан атағ ы оның баласы Ә ли Арсылан ханғ а кө шті. 990 жылы Қ арахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғ ра хан Исфиджабты бағ ындырды. Ал 992 жылы қ арахандық тар шығ ыста Хотанды, батыста Бұ хараны басып алды. 999 жылы Қ арахан билеушісі Ә ли Арсыланның баласы Насыр Орта Азиядағ ы Саманилер мемлекетіне соқ қ ы берді. Қ арахан хандығ ы ұ зақ соғ ыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мә уеренахр жерін тү гелдей ө зіне қ аратты. Осыдан кейін Қ арахан мемлекеті XI-ғ асырдың 30 жылдары Шығ ыс жә не Батыс қ ағ анаты болып екіге бө лінді:

1. Жетісу жә не Шығ ыс Тү ркістан жері Шығ ыс қ ағ анатына қ арап, оның орталығ ы ә уелі Орда (Баласағ ұ нғ а жақ ын), кейін Қ ашғ ар қ аласы болды.

2. Мә уеренахр жерлері – Батыс қ ағ анатына қ арап, оның орталығ ы Ү зкент, кейінірек Самарқ анд болды.

Қ арахан мемлекетінде жоғ арғ ы ө кімет билігі хаканның қ олында болғ ан. Ол мұ рагерлікке қ алып отырғ ан. Қ арахан феодалдық қ оғ амының ү стем тап ө кілдеріне хаканның ұ рпақ тары тегіндер, ілек хандар, бектер, нә менгерлер, нө керлер жатқ ан. Ханғ а ең жақ ын адамдардың бірі уә зір болғ ан. Уә зір жоғ арғ ы билеушінің ең жақ ын кө мекшісі жә не кең есшісі болып саналды. Хан сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік жә не ә кімшілік басқ ару орталығ ы болып есептелді. Қ арахан мемлекетіндегі аса маң ызды ә леуметтік-саяси институт ә скери-мұ ралық жү йе болғ ан. Мемлекет бірнеше ү лестерге бө лінді. Олардың бастылары: Тараз, Исфиджаб, Баласағ ұ н. Хан мемлекеттік немесе ә скери қ ызметі ү шін феодалдарғ а жер беріп, сол жердегі халық тан салық жинауғ а рұ қ сат еткен. Мұ ндай жерлер икта, ал оны иеленуші мукта деп аталғ ан. Қ арахандардағ ы жер иеленудің тағ ы бір кө п тарағ ан тү рі ә скери – ү лестік жерлер. Ол ә скери қ ызмет ү шін берілген. Қ арахан феодалдық қ оғ амында шаруаларды қ анаудың бір тү рі – жалғ а ү лестік жер беру орын алғ ан. Араб-парсы деректерінде ү лестік жер алғ ан шаруалар мұ зарлар немесе барзұ гар деп аталғ ан. Ү лескер жерден алынғ ан ө німнің денін салық тү рінде мемлекетке жә не жер иелеріне тө леп отырғ ан. Шаруаларды қ анаудың екінші бір тү рі – коммендация жер иелігі. Оның мә ні: ә лсіз адам ө зінің жер телімін кү штінің қ амқ орлығ ына береді, ол кү шті адам ә лсіз адамды басқ алардан қ орғ ауғ а тиіс.

Қ азақ станның оң тү стік-шығ ыс жә не оң тү стік аудандарын мекендеген қ арахандық тар кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысты. Мал шаруашылығ ында жылқ ы ө сіру жетекші орын алды. Қ арахан мемлекетінің қ ұ рамына енген тү ркі тайпалары отар-отар қ ой ұ стады, сондай-ақ тү йе, ешкі, ірі қ ара ө сірді. Отырық шы, жартылай отырық шы тү рік тайпаларының біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары жә не басқ а да дә нді дақ ылдар ө сірді, отырық шылар қ ала мә дениетімен араласып, қ ала халқ ын толық тырды. Қ алаларда қ олө нер кә сібі, ә сіресе кө зешілік кең інен дамыды. Олар аң шылық пен де айналысқ ан. Сондай-ақ Сырдария, Іле, Шу, Талас ө зендерінен балық аулау айтарлық тай рө л атқ арды.

XI ғ асырдың аяғ ына қ арай Қ арахан мемлекеті соғ ыстармен жә не феодалдық иеліктердің одан ә рі бө лшектенуімен байланысты қ ұ лдырай тү сті. XII ғ асырдың 30-шы жылдары Шығ ыс Қ арахан иелігін, Жетісуды жә не Қ азақ станның оң тү стігін шығ ыстан келген кидандар жаулап алды.

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 131415 16 17 18 Следующая ⇒