Кимек қағанаты (IX-XI ғғ. басы)

Қ ытай деректемелерінде кө рсетілгендей (Кимектер) Қ имақ тар тарихы VII ғ асырдан басталады. Ондағ ы аталатын яньмо тайпасы зерттеушілердің шамалауы бойынша кимек тайпасы болып саналады. Теле тайпаларының бірі болғ ан яньмолар (кимектер) VII ғ асырдың бас кезінде Солтү стік Моң ғ олияны мекендеген, ал VII ғ асырдың ортасына таман кимектер Алтай тауларының солтү стігі мен Ертіс ө ң іріне кө шіп барады. Кимек тайпаларының басшысы " шад татұ қ ” деп аталғ ан. VIII ғ асырдың екінші жартысы – IX ғ асырдың басында кимек тайпалары ү ш бағ ытта: солтү стік-батыста Оң тү стік Оралғ а, оң тү стік-батыста Сырдария аң ғ арымен Оң тү стік Қ азақ станғ а, оң тү стікте Солтү стік Шығ ыс Жетісу аймағ ына қ арай қ оныс аударады.

766 жә не 840 жылдар аралығ ында кимектер Батыс Алтай, Тарбағ атай мен Алакө л ойпатының жерлерін жайлап, Шығ ыс Тү ркістанды мекендейтін тоғ ыз оғ ыздардың теріскей шебіне дейін жетеді. Осы кездері жеті тайпадан: эймур, кимек, қ ыпшақ, татар, баяндү р, ланиказ, ажлардан тұ ратын кимек федерациясы қ ұ рылды. Кимек тайпаларының басшысы " байгу” (жабғ ы) деп аталады. Бұ л атақ ө зінің лауазымдық дә режесі жағ ынан шадтан жоғ ары болғ ан.

IX ғ асырдың бас кезінде кимектер Сырдарияғ а қ арай жылжиды. Бұ л жерде олар қ арлұ қ тармен одақ тасып, Сырдария бойындағ ы жә не Арал ө ң іріндегі қ аң ғ ар-печенег тайпаларын талқ андайды. Печенегтерді бұ л жерлерден ығ ыстырып, осында қ оныс аударғ ан оғ ыз тайпаларына оларды батысқ а қ арай қ уып жіберуге пә рменді кө мек береді. Мемлекет ішінде тайпалар ақ сү йектерінің ө кілдерінен билеушілерді тағ айындап отырғ ан.

IX ғ асырдың аяғ ы – X ғ асырдың бас кезінде, яғ ни Кимек қ ағ анатының қ ұ рылғ ан уақ ытынан бастап, олардың ханы тү ріктердің ең жоғ арғ ы лауазымы хакан деп аталғ ан, немесе хандардың ханы деген мағ ынаны білдіреді. Хаканнан кейінгі билік Қ имақ мемлекетінің қ ұ рамына енген тайпалар бірлестігін басқ арғ ан жабғ улардың қ олында болғ ан. Олардан кейінгі жеке-жеке ру-тайпаларды шад-тү ріктер билеген.

Кимек мемлекетінің қ алыптасып ө суіне қ арай, олардың тайпаларының қ ұ рамы да ө згеріп отырғ ан. Тарихи деректердің кө рсетуі бойынша, бұ л кезде қ ағ анат қ ұ рамына кірген тайпалардың саны 12-ге жеткен. Кимектердің 16 қ аласы болыпты, бастылары Кимекия, Қ арантия, Дамурия, Шнария, Сараус, Дахлан, Банджар, Астур. Қ имақ тың ақ сү йек байлары киімді қ ызыл жә не сары жібектен киетін болғ ан, кедейлері жұ пыны киінген. Қ имақ қ оғ амында мал-мү ліктің тең сіздігінің нә тижесінде кө шпелі ақ сү йектер пайда болады. Малы аз қ имақ тар кедейге айналады. Қ имақ тар қ ол ө нермен, аң аулау, балық аулаумен шұ ғ ылданып, қ ыстауларды қ оныс етіп, шағ ын мекендерде тұ рғ ан, бұ л мекендер бірте-бірте қ алағ а айналғ ан.

Қ имақ тар жазуды білген. Олар ежелгі кө не тү рік жазуын пайдаланып, қ амыс қ аламмен жазғ ан. Қ имақ тар табиғ аттың ә р тү рлі кү штері мен қ ұ былыстарын пір тұ тқ ан, кө к тә ң ірісі ата-бабаларына сиынғ ан. Олар кү нге, жұ лдыздарғ а, аруақ тарғ а да табынғ ан. Ертіс ө зенін қ асиет тұ тып, " ө зен – адамның тә ң ірі” деген. Ө лгендерді ө ртеп жіберген. Оларғ а тас сымбат (мү сін) қ ойып, оғ ан табыну салты кең інен тарағ ан.

XI ғ асырдың бас кезінде Орталық Азиядан шық қ ан тайпалардың бірінен соң бірінің шабуыл жасауы Қ имақ мемлекетін ә лсіретті. Бұ дан басқ а қ ағ анаттың ө з ішінде де билік ү шін талас-тартыс кү шейді. Сондық тан оның қ ұ рамына кірген қ ыпшақ тар ө зінің қ оныстанғ ан жерлерін тастап, Сырдария бойындағ ы, Аралдың батысы мен Каспийдің солтү стік ө ң іріндегі оғ ыздарды орындарынан қ озғ ап, оларды оң тү стікке жә не Қ ара тең із далаларына кө шуге мә жбү р етті. Оғ ыз жерін басып алғ аннан кейін, қ ыпшақ хандары кү шейе тү сті.

Осы оқ иғ алардың барысында қ имақ тар саяси ү стемдігінен айырылып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен қ атар қ ыпшақ тарғ а тә уелді болып шық ты. Қ имақ тардың бір бө лігі Ертісте қ алып, екінші бө лігі Тү ркістан жә не Орта Азия аймағ ына қ оныс аударды, енді біразы қ ыпшақ тайпаларымен батысқ а, оң тү стік орыс далаларына қ арай қ озғ алды. Сө йтіп, қ ыпшақ тар қ имақ мемлекетінің орнын басты.

⇐ Предыдущая 7 8 9 10 111213 14 15 16 Следующая ⇒