Қыпшақ хандығы (XI ғ. — 1219 ж.)

Қ ыпшақ тар туралы алғ ашқ ы хабар Қ ытайдың жазба деректерінде кездеседі. Қ ыпшақ тар ең ә уелі Алтай, Саян тауларының баурайларын мекендеген. VII ғ асырда олар Қ азақ стан жеріне Алтайдағ ы телэ тайпаларының қ ұ рамында қ оныс аударып келген. VII-X ғ асырларда Қ азақ стан аумағ ында қ ыпшақ этникалық қ ауымдастығ ының ұ зақ қ а созылғ ан қ алыптасу процесі жү рді.

Қ азақ стан жерінде қ ыпшақ этникалық қ ауымдасуын ү ш кезең ге бө ліп қ арауғ а болады. Бірінші кезең, қ ыпшақ тардың қ имақ тайпалық одағ ында болуы: VII ғ асырдың екінші жартысы – VIII ғ асырдың соң ына дейін. Екінші кезең: VIII ғ асырдың аяғ ы – XI ғ асырдың басы. Бұ л кезде қ ыпшақ тар Алтай жә не Ертістен Орал таулары мен Еділге дейін қ оныс тепті. Қ ыпшақ тайпалық Одағ ына Мұ ғ алжар жеріндегі қ ұ мандар жә не қ имақ тайпалары кірді. Қ ыпшақ тар Сырдария, Қ аратау бойындағ ы қ алаларды ө здеріне бағ ындырды. XI ғ асырдың орта кезінен бастап қ ыпшақ тар қ азіргі Волгадан (Еділден) батысқ а қ арай жылжыды, сө йтіп шығ ыс Еуропа елдерімен, орыс княздіктерімен, Византиямен, Венгриямен шектесті. Ұ лан-байтақ қ ыпшақ тар мекендеген жерлер " Дешті қ ыпшақ ”, яғ ни қ ыпшақ даласы деп аталды. Ал қ ыпшақ тардың ө зі Батыс Еуропа деректерінде қ ұ мандар, орыс жылнамаларында половцылар деп кө рсетілді.

XI ғ асырдың екінші жартысынан бастап 1219 жылғ а дейін қ ыпшақ тайпалық одағ ы дамуының ү шінші кезең і жү рді. Осы кезде қ ыпшақ хандарының мә ртебесі, кү ш-қ уаты ө сті. Олардың этникалық қ ұ рамы ө згеріп, қ имақ, қ ұ ман, ертедегі башқ ұ рт, оғ ыз т. б. тайпалар кірді. Сондай-ақ қ ыпшақ тардың этнос болып қ алыптасуына тү рік тілді қ аң лылар, ұ рандар, Шығ ыс Тү ркістаннан келген баяттар, тү ргештер, қ арлұ қ тар, шігілдер ә серін тигізді.

Бұ л кезде қ ыпшақ хандары ө з жерлерін оң тү стікте Тараз қ аласына дейін жеткізіп, қ арахандық тармен шектесті. Олардың арасындағ ы шекара – Балқ аш кө лі жә не Алакө л ойпаты болды. XII ғ асырда қ ыпшақ тайпалары Алтайда, Ертістің жоғ арғ ы жағ ында наймандармен, қ аң лылармен, керейттермен шектесті, солтү стікте қ ырғ ыздар жә не хакастармен кө рші болды. Қ ыпшақ тайпаларының басында қ ағ ан, одан тө мен қ арай хан, тархан, басқ ақ а, бек, байлар тұ рды. Қ ыпшақ қ оғ амы ә леуметтік жә не сословиелік жағ ынан тең болғ ан жоқ. Негізгі тең сіздік малғ а деген жеке меншік еді. Жылқ ы басты байлық болып саналды. Тө менгі тапқ а малы аз шаруалар, кедейлер жатса, ал қ олғ а тү скен тұ тқ ындар қ ұ л ретінде пайдаланылды. Мал ұ рлау қ атаң жазаланды. Жеке меншіктегі малғ а рулық -тайпалық белгілер салынды. Малынан айырылғ ан, немесе кө шу мү мкіндігін жоғ алтқ ан қ ыпшақ кедей шаруалары отырық шы тұ рғ ындар — жатақ тар қ атарына кө шті. Бірақ олар жеткілікті мө лшерде мал жинап алысымен, қ айтадан кө шпелі шаруашылық қ а ауысып отырды.

Қ ыпшақ хандары Орта Азия мемлекеттерімен, ә сіресе Хорезм шахтары жә не салжұ қ тармен табанды кү рес жү ргізді. 1065 жылы салжұ қ тардың билеушісі Алып Арсылан қ ыпшақ тарғ а қ арсы Маң ғ ыстауғ а шабуыл жасайды. Қ ыпшақ тарды жең іп бағ ындырғ аннан кейін, ол Жент пен Сауранғ а жорық қ а шығ ады. Соғ ыста жең іліс тапқ ан қ ыпшақ тайпаларының бір бө лігі Хорасан салжұ қ тарына тә уелділікке тү сті. 1096 жылы " Қ ұ діретті” хан бастағ ан қ ыпшақ бірлестігінің ә скерлері Хорезмге қ арсы жорық жасады, бірақ ол сә тсіздікпен аяқ талды.

XI ғ. аяғ ы – XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, тө менгі Сырдарияның тағ ы басқ а қ алалары қ ыпшақ кө семдерінің қ олына қ арағ ан. Хорезмшах Атсыз (1127–1156 жж. ) Жентті жаулап алады, сонан соң солтү стікке қ арай бет алып, ө з қ арауына Маң ғ ыстауды да қ осады. 1133 жылы Жент қ аласынан Дешті Қ ыпшақ даласына терең деп жорық жасағ ан Атсыз қ ыпшақ тарды ойсырата жең еді. Осы кезден бастап қ ыпшақ хандығ ының ыдырауы басталады. Оғ ан себеп болғ ан негізгі жә йттер: қ ыпшақ тайпалары ақ сү йектерінің арасында Хорезмді жақ таушылардың кө беюі, қ ыпшақ тарғ а қ арсы қ аң лылардың аса ірі бірлестігінің қ ұ рылуы, ө кімет билігі ү шін ө зара ә улетті қ ырқ ыстың кү шеюі еді.

Бұ л жағ дайды Хорезм билеушілері, ә сіресе Текеш пен Мұ хаммед жан-жақ ты пайдалануғ а тырысты. Олар қ ыпшақ билеушісі Қ адыр-Бү ке хан мен оның немере інісі Алып-Деректің арасындағ ы бітіспес тақ ү шін таласты пайдаланды. Қ ыпшақ тардың орталығ ы Сығ анақ қ аласын басып алуғ а ә рекет жасады. 1195 жылы Текеш (1172–1200 жж. ) ө з ойын іске асыру ү шін Сығ анақ ты басқ арып отырғ ан Қ адыр-Бү ке ханғ а жорық қ а аттанды. Бірақ, шайқ ас кезінде Хорезм шахының тү ріктердің ұ ран тайпасынан қ ұ рылғ ан сарбаздары Қ адыр-Бү ке ханмен келісіп, соның жағ ына шығ ып кетеді. Осыдан кейін талқ андалғ ан ә скерінің қ алдығ ымен Текеш Хорезмге қ айтып оралады. 1198 жылы Текештің ұ лы Мұ хаммед Алып-Дерекпен одақ тасып Қ адыр-Бү ке ханғ а қ арсы қ айта жорық жасады. Соғ ыс барысында Қ адыр-Бү ке жең іліп, Хорезмге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-Дерекке кө шті. Қ ыпшақ ханының одан ә рі кү шейіп кетуінен қ орық қ ан Текеш Қ адыр-Бү ке ханды босатып, оғ ан Хорезмнің кө п ә скерін беріп, Алып-Дерекке қ арсы аттандырды. Шайқ астың барысында Алып-Дерек ә скерлері жең іліске ұ шырады, бірақ қ ыпшақ билігін қ олына алғ ан Қ адыр-Бү ке ханның ө зі де Хорезмшахқ а тә уелді болып шық ты. Хорезм билеушілері ә йелдерін қ аң лы мен қ ыпшақ тардың хан ә улеттерінен алып отырғ ан.

Хорезм шахы Мұ хаммед (1200–1220 жж. ) ө з мемлекетінің қ ұ рамына XIII ғ. бас кезінде Сығ анақ жерін қ осып алады. Сығ анақ иелігінен айырылып қ алғ анына қ арамастан қ ыпшақ хандары Хорезмге қ арсы кү ресін жалғ астыра берді. 1216 жылы қ ыпшақ билеушісі Қ айырханғ а қ арсы аттанғ ан ә скери жорық тарының бірінде ол Ырғ ызғ а дейін жетеді. Осы кезде ол Торғ ай даласында қ ыпшақ тар еліне қ ашып кірген меркіттерді қ уалап келе жатқ ан Шың ғ ысхан қ олымен соқ тығ ысып қ алады. Бұ л моң ғ олдардың Қ азақ стан жерінде алғ аш рет болуы еді, сө йтіп моң ғ ол басқ ыншылығ ының дә уірі басталады.

Қ ыпшақ тардың басты шаруашылығ ы мал ө сіру болды. Олар жылқ ы, қ ой, сиыр, ө гіз, тү йе ө сірді. Жылқ ы мен қ ой басым болғ ан. Жылқ ы басты кө лік қ ұ ралы жә не қ ыпшақ тар сиыр мен қ ой етінен жылқ ы етін артық кө рді. Батыс Қ азақ стан аймақ тарында қ ыпшақ тардың жекеленген топтары тү йе шаруашылығ ымен де шұ ғ ылданғ ан. Қ ыпшақ тар аң шылық пен де айналысқ ан. Олар аң аулағ анда садақ пен жебеден басқ а лашын, бү ркіт сияқ ты қ ұ старды, жү йрік тазыларды пайдаланғ ан. Бағ алы аң терілерін қ ыпшақ тар басқ а елдерге шығ арып, сауда қ атынасын жү ргізген. Аң аулаумен қ атар қ ыпшақ тардың ө зен мен кө л жағ алауларында тұ ратындары балық аулаумен шұ ғ ылданғ ан, олар кішкене қ айық, кемелерді пайдаланғ ан. Қ ыпшақ қ оғ амында малсыз кедейлер егіншілікпен, соның ішінде ө зен бойларында суармалы егіншілікпен айналысқ ан. Қ ыпшақ тар негізінен тары ө сірген. Олар жетіспеген астық ты Орта Азияның егіншілерінен мал шаруашылығ ы ө німдеріне айырбастап алып отырғ ан. Қ ыпшақ тарда ү й кә сібі, қ олө нер жақ сы дамығ ан.

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒