Оғыз мемлекеті (IX-XI ғғ. басы)

Қ арлұ қ қ ағ анатының солтү стік-батыс жағ ында, Сырдарияның орта жә не тө менгі бойында, оғ ан жалғ асып жатқ ан Батыс Қ азақ стан далаларында IX-X ғ асырларда Оғ ыз тайпаларының ежелгі феодалдық мемлекеті қ алыптасты. Оғ ыздардың ата-бабаларының ә уелгі қ оныстанғ ан жерлері Ыстық кө лдің маң ы. Оғ ыздар IX ғ асырда Сырдария бойына келіп орналасады, бірақ ондағ ы кангар-печенег бірлестігімен ұ зақ уақ ыт соғ ысуғ а тура келеді. Махмұ д Қ ашғ ари Оғ ыз елінің 22 кейбір деректерде 24 тайпағ а бө лінгенін жә не ә р тайпаның ө з белгі таң басы мен туы болғ анын айтады.

IX ғ асырдың аяғ ы мен X ғ асырдың бас кезінде оғ ыз тайпалары Сырдарияның орта ағ ысынан Еділдің тө менгі бойына дейінгі орасан кең жерлерді мекендейді. Оғ ыздардың қ оныс ө рістері Ырғ ыз, Орал, Ембі, Ойыл ө зендерінің бойларында, Сырдарияның Қ аратау баурайлары мен Исфиджаб шегіне дейін жеткен. Олар Сырдарияның орта жә не тө менгі ағ ысы бойында, арал ө ң ірі мен шығ ыс Каспий аймағ ында шоғ ырланып қ оныс тепті.

X ғ асырда Оғ ыз мемлекетінің астанасы – Янгикент немесе Жаң а Гузия деп аталатын қ ала болды. Ол Қ имақ даласы арқ ылы Сарысу, Есіл жә не Нұ ра бойларына баратын сауда жолының ү стінде орналасқ ан. Оғ ыз мемлекеті ө зінің саяси жә не ә леуметтік тұ рмысы жағ ынан кө не феодалдық мемлекет болды. " Жабғ ы” атағ ы бар жоғ арғ ы билеуші Оғ ыз мемлекетінің басшысы болып саналды. Оғ ыз жабғ ыларының орынбасарларын Кө л-еркін деп атағ ан. Жоғ арғ ы билеушілер орны мұ рагерге беріліп отырғ ан. Оғ ыз хандарын сайлау кең естерде ө ткізілген. Жабғ удың " инал” деген атағ ы бар ө з мұ рагерлері болғ ан. Жас кезінде оларды тә рбиелеу ү шін арнайы қ амқ оршылар (атабектер) тағ айындалғ ан. Оғ ыз жабғ ыларының ә йелдері сарай маң ындағ ы ө мірде айтарлық тай рө л атқ арғ ан. Оларғ а " қ атын” деген атақ берілген. Сарайда ә скери кең еске сү йенетін оғ ыз ә скерінің бастығ ы (Сюбашы) маң ызды орын алғ ан.

965 жылы Оғ ыз жабғ уы Киев князі Святослав пен одақ тасып хазарларды талқ андады. 985 жылы оғ ыздар Орыс князьдарымен бірігіп, Еділ Булғ ариясын кү йрете жең ді. IX-X ғ асырларда Оғ ыз мемлекетінде ескі рулық -тайпалық институттардың тез ыдырауы жағ дайында патриархаттық -феодалдық қ атынастар дамыды. X ғ асырдың аяғ ы мен XI ғ асырдың бас кезінде Оғ ыз елінде алым-салық ты тиянақ ты тү рде жинап отыру жү йесі орын алды, бұ л – мемлекетте тұ рақ ты басқ ару аппаратының қ ұ рылғ анын кө рсетеді. Оғ ыздардың кө пшілігінің басты кә сібі кө шпелі мал шаруашылығ ы болды. Оғ ыз тайпаларының бір бө лігі Сырдарияның тө менгі бойын қ ыстап, жайлауғ а Каспий маң ындағ ы далағ а кө шкен. Оғ ыздар негізінен жылқ ы, қ ой, ешкі, сиыр, ө гіз, тү йе ө сірген. Ә сіресе, қ ой ө сіру шаруашылығ ы маң ызды рө л атқ арғ ан. Сондай-ақ оғ ыз бай-феодалдары жер қ айыстырғ ан қ алың жылқ ы ү йірлерін ұ стағ ан. Кө шпелі оғ ыздар тү йе, оның ішінде айыр ө ркешті ірі тү йелер ө сірген. Оғ ыздар аң шылық пен де айналысты. Оғ ыз кедейлері Арал тең ізінен, Сырдариядан, тағ ы басқ а да ө зендерден балық аулап кә сіп қ ылғ ан. Қ алалардағ ы ү йлер кө біне тастан, ағ аштан, қ амыстан тұ рғ ызылды. Оғ ыздардың Сырдарияның тө менгі ағ ысында Жанкент, Жент, Жуара, ал Сырдарияның орта ағ ысында Қ арнақ, Сү ткент, Фараб, Сығ анақ жә не Сауран т. б. қ алалары болғ ан. Оларда қ олө нер кә сібі, соның ішінде мал ө німдері мен шикізаттарды ө ң деу дамыды. Оғ ыздарда қ ұ мырашылық ө ндірісі де ө ркендеді. Олар мекендейтін аумақ тарда темір, кү міс, алтын, мыс жә не асыл тастар ө ндірілді.

XI ғ асырдың басында Оғ ыз мемлекеті қ ұ лдырай бастады. Оғ ан алым-салық ты жыртқ ыштық пен аяусыз жинауғ а наразылық білдірген оғ ыз тайпаларының кө терілісі себеп болды. Бұ л жағ дай X ғ асырдың екінші жартысында ө кімет басына келген Ә лиханның билік қ ұ рғ ан кезіне жатады. Жабғ ының ө кіметіне қ арсы халық наразылығ ын, Жент маң ына келіп қ оныстанғ ан салжұ қ тардың кө семдері пайдаланды. Салжұ қ кө семдері Янгикенттегі оғ ыз билеушілеріне қ арсы кө терілісті бастап, Жент қ аласын басып алды, бірақ оны ұ зақ ұ стап тұ ра алмады. Осы кезде ел басына Ә лиханның мұ рагері Шахмә лік келіп, мемлекет едә уір кұ шейді. 1041 жылы оғ ыздар Хорезмді жаулап алады. Алайда, арада екі жыл ө ткеннен кейін оғ ыздардың соң ғ ы жабғ ысы Шахмә лік салжұ қ тардың қ олына тү сіп ө лтіріледі. Салжұ қ тармен жү ргізілген ұ зақ жылғ ы соғ ыстар Оғ ыз мемлекетін қ атты ә лсіретті. Аяғ ында келіп Жабғ ы мемлекеті қ ыпшақ тайпаларының соқ қ ысынан біржолата қ ұ лады. Оғ ыздардың бірсыпыра топтары осыдан кейін Шығ ыс Еуропағ а, Кіші Азияғ а қ оныс аударды. Енді біразы Орта Азияғ а, Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Қ арахан ә улетінің жә не Хорасанның салжұ қ билеушілерінің қ ол астына кө шті. Ал XI ғ асырдың ортасында қ ыпшақ тар талқ андағ ан оғ ыздардың кейбір қ алдық тары кейін келе Дешті Қ ыпшақ тардың тү ркі тілдес тайпаларына сің іп кетті.

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒