|
|||
SIX SANDARBHAS 89 страницаatha jīvaśca tadīyo'pi tajjñānasaṃsargābhāvayuktatvena tanmāyā parābhūtaḥ sannātmasvarūpajñānalopānmāyākalpitopādhyāveśāc cānādisaṃsāraduḥkhena sambadhyata iti paramātmasandarbhādāveva nirūpitamasti . tata idaṃ labhyate paramatattvasākṣātkāralakṣaṇaṃ taj jñānameva paramānandaprāptiḥ . saiva paramapuruṣārtha iti . svātmājñānanivṛttiḥ duḥkhātyantanivṛttiśca nidāne tadajñāne gate sati svata eva sampadyate . pūrvasyāḥ paramatattvasvaprakāśatābhivyakti lakṣaṇamātrātmakatvāduttarasyāśca dhvaṃsābhāvarūpatvād anaśvaratvam . uktaṃ ca pūrvasyāḥ paramapuruṣārthatvaṃ dharmasya hy apavargasya ityādinā [bhāgavatam 1.2.9], tacchraddadhānā munayo jñānavairāgyayuktayā . paśyantyātmani cātmānaṃ bhaktyā śrutagṛhītayā .. ityantena [bhāgavatam 1.2.12] . svataḥ sarvaduḥkhanivṛttiśca tatraivoktā bhidyate hṛdayagranthir [bhāgavatam 1.2.13] ityādinā . śrīviṣṇupurāṇe ca nirastātiśayāhlādasukhabhāvaikalakṣaṇā . bheṣajaṃ bhagavatprāptirekāntātyantikī matā .. [Viড় 6.5.59] iti . śrutau ca ānandaṃ brahmaṇo vidvānna bibheti kutaścaneti [ṭaittū 2.4.1] . eṣa eva ca muktiśabdārthaḥ . saṃsārabandhacchedapūrvakatvāt . yathoktaṃ śrīsūtena yadaivametena vivekahetinā māyāmayāhaṅkaraṇātmabandhanam . chittvācyutātmānubhavo'vatiṣṭhate tamāhurātyantikamaṅga samplavam .. [bhāgavatam 12.4.34] iti . acyutākhye ātmani paramātmani anubhavo yasya tathābhūtaḥ sanavatiṣṭhate yattamātyantikaṃ samplavaṃ muktimāhurityarthaḥ . atha muktirhitvānyathārūpaṃ svarūpeṇa vyavasthitirity [bhāgavatam 2.10.6] etadapi tattulyārthameva . yataḥ svarūpeṇa vyavasthitirnāma svarūpasākṣātkāra ucyate . tadavasthānamātrasya saṃsāradaśāyāmapi sthitatvāt . anyathā rūpatvasya ca tadajñānamātrārthatvena taddhānau tajjñānaparyavasānāt . svarūpaṃ cātra mukhyaṃ paramātmalakṣaṇameva . raśmiparamāṇūnāṃ sūrya iva sa eva hi jīvānāṃ paramo'ṃśisvarūpaḥ . yathoktaṃ brahmāṇaṃ prati śrīmatā garbhodaśāyinā yadā rahitamātmānaṃ bhūtendriyaguṇāśayaiḥ . svarūpeṇa mayopetaṃ paśyan svārājyamṛcchati .. [bhāgavatam 3.9.33] iti . upetaṃ yuktamityevākliṣṭo'rthaḥ . jīvasvarūpasyaiva gauṇānandatvaṃ darśitam . tasmātpriyatamaḥ svātmetyuktvā [bhāgavatam 10.14.54] kṛṣṇamenamavehi tvamātmānamakhilātmanām . jagaddhitāya so'pyatra dehīvābhāti māyayā .. ityanena [bhāgavatam 10.14.55], jīvaparayorabhedavādastu paramātmasandarbhādau viśeṣato'pi parihṛto'sti . ataeva niradhārayacchrutiḥ raso vai saḥ rasaṃ hyevāyaṃ labdhvānandī bhavati [ṭaitt2.7.1] iti . atrāṃśenāṃśiprāptiśca dvidhā yojanīyā . tatrādyā brahmaprāptirmāyāvṛttyavidyānāśānantaraṃ kevala tatsvarūpaśaktilakṣaṇatadvijñānāvirbhāvamātram . sā ca svasthāna eva vā syāt . krameṇa sarvalokasarvāvaraṇātikramānantaraṃ vā syāt . upāsanā viśeṣānusāreṇa . dvitīyā bhagavatprāptiśca tasya vibhorapyasarva prakaṭasyatasminnevāvirbhāvena . vibhunāpi vaikuṇṭhe sarvaprakaṭena tenācintyaśaktinā svacaraṇāravindasānnidhyaprāpaṇayā ca . tadevaṃ sthite, sā ca muktirutkrāntadaśāyāṃ jīvadaśāyāmapi bhavati . utkrāntasyopādhyabhāve'pi tadīyasvaprakāśatālakṣaṇa dharmāvyavadhānasyaitatsākṣātkārarūpatvāt . jīvatastatsākṣātkāreṇa māyākalpitasyānyathābhāvasya mithātvāvabhāsātsaiṣā muktir evātyantikapuruṣārthatayopadiśyate tatrāpi mokṣa evārtha ātyantikatayeṣyate . traivargyo'rtho yato nityaṃ kṛtāntabhayasaṃyutaḥ .. [bhāgavatam 4.22.35] iti śrīpṛthuṃ prati śrīsanatkumāreṇa . śrutiśca yenāhaṃ nāmṛtaḥ syāṃ kimahaṃ tena kuryām [Bāū 2.4.3] iti . tadevaṃ paramatattva sākṣātkārātmakasya tasya mokṣasya paramapuruṣārthatve sthite punar vivicyate . tacca paramaṃ tattvaṃ dvidhāvirbhavati . aspaṣṭaviśeṣatvena spaṣṭasvarūpabhūtaviśeṣatvena ca . tatra brahmākhyāspaṣṭaviśeṣapara tattvasākṣātkārato'pi bhagavatparamātmādyākhyaspaṣṭaviśeṣatat sākṣātkārasyotkarṣaṃ bhagavatsandarbhe [87] jijñāsitamadhītaṃ ca brahma yattatsanātanam . tathāpi śocasyātmānamakṛtārtha iva prabho .. [bhāgavatam 1.5.4] ityādiprakaraṇapraghaṭṭakena darśitavānasmi . atrāpi vacanāntaraṃ darśayiṣyāmi . tasmātparamātmatvādilakṣaṇanānāvasthabhagavat sākṣātkāra eva tatrāpi paramaḥ . tatra satyapi nirupadhiprītyāspadatva svabhāvasya tasya svarūpadharmāntaravṛndasākṣātkṛtau paramatve prīti bhaktyādisaṃjñaṃ priyatvalakṣaṇadharmaviśeṣasākṣātkārameva paramatamatvena manyante . tayā prītyaivātyantikaduḥkhanivṛttiśca . yāṃ prītiṃ vinā tatsvarūpasya taddharmāntaravṛndasya ca sāksātkāro na sampadyate . yatra sā tatrāvaśyameva sampadyate . yāvatyeva prītisampattis tāvatyeva tatsampattiḥ . sampadyamāne sampanne ca tasmin sādhikam āvirbhavati . tadetatsarvamapi yuktameva . paramasukhaṃ khalu bhagavatas tadguṇavṛndasya ca svarūpam . sukhaṃ ca nirupādhiprītyāspadam . tatas tadanubhave prītereva mukhyatvamiti . tasmātpuruṣeṇa saiva sarvadānveṣitavyeti puruṣaprayojanatvaṃ tatraiva paramatamamiti sthitam . krameṇodāhriyate . tatra satyapītyādikam sarvaṃ madbhaktiyogena madbhakto labhate'ñjasā svargāpavargaṃ maddhāma kathañcidyadi vāñchati .. [bhāgavatam 11.20.33] ityādi śrībhagavadvākyādau . tayetyādikam . prītirna yāvanmayi vāsudeve na mucyate dehayogena tāvat . [bhāgavatam 5.5.6] iti śryṛṣabhadevavākye . yāmityādikaṃ bhaktyāhamekayā grāhyaḥ śraddhayātmā priyaḥ satām . [bhāgavatam 11.14.21] iti śrībhagavadvākye . sampadyamāne ityādikaṃ madrūpamadvayaṃ brahma madhyādyantavivarjitam . svaprabhaṃ saccidānandaṃ bhaktyā jānāti cāvyayam .. iti vāsudevopaniṣadi . yatretyādikaṃ bhaktirevainaṃ nayati, bhaktirevainaṃ darśayati bhaktivaśaḥ puruṣo bhaktireva bhūyasī .. iti māṭharaśrutau . yāvatītyādikam bhaktiḥ pareśānubhavo viraktir anyatra caiṣa trika ekakālaḥ . prapadyamānasya yathāśnataḥ syus tuṣṭiḥ puṣṭiḥ kṣudapāyo'nughāsam .. kaviyogeśvaravākye [bhāgavatam 11.2.42] evaṃ tattvamasi [Chū 6.8.7] ityādiśāstramapi tatpremaparameva jñeyam . tvamevāmuka itivat . kiṃ ca lokavyavahāro'pi tatpara eva dṛśyate . sarve hi prāṇinaḥ prītitātparyakā eva . tadarthamātmavyayāderapi darśanāt . kintu yogyaviṣayamalabdhvā taistatra tava sā parivarjyate . ataḥ sarvaireva yogatadviṣaye'nveṣṭumiṣṭe sati śrībhagavatyeva tasyāḥ paryavasānaṃ syāditi . tadevaṃ bhagavatprītereva paramapuruṣārthatve samarthite sādhūktaṃ atha prītisandarbho lekhya ityādi . sa eṣa eva paramapuruṣārthaḥ kramarītyā sarvopari darśayituṃ saṃdṛbhyate . tatroktalakṣaṇasya muktisāmānyasya śāstraprayojanatvam āha sarvavedāntetyādau kaivalyaikaprayojanamiti [bhāgavatam 12.13.12] . kevalaḥ śuddhaḥ tasya bhāvaḥ kaivalyam . tadekameva prayojanaṃ parama puruṣārthatvena pratipādyaṃ yasya tadidaṃ śrībhāgavatamiti pūrva ślokasthenānvayaḥ . doṣamūlaṃ hi jīvasya paramatattvajñānābhāva evety uktam bhayaṃ dvitīyābhiniveśataḥ syādityādau [bhāgavatam 12.2.37], īśād apetasyetyādibhiḥ . atastajjñānameva śuddhatvamiti kaivalyaśabdasyātra pūrvavattadanubhava eva tātparyam . athavā kaivalyaśabdena paramasya svabhāva evocyate . yathā skānde brahmeśānādibhirdevairyatprāptuṃ naiva śakyate . sa yatsvabhāvaḥ kaivalyaṃ sa bhavān kevalo hare .. iti . kvacitsvārthikataddhitāntena kaivalyaśabdenāpi parama ucyate . yathā śrī dattātreyaśikṣāyāṃ parāvarāṇāṃ parama āste kaivalyasaṃjñitaḥ . kevalānubhavānandasandoho nirupādhikaḥ .. iti [bhāgavatam 11.9.18] . tathāpyubhayathaiva tadanubhava eva tātparyam . tatsvabhāvameva vā . tamevānubhāvayitumidaṃ śāstraṃ pravṛttamityarthaḥ . ..12.13.. śrīsūtaḥ ..1.. [2] tathā cānyatra etāvāneva manujairyoganaipuṇyabuddhibhiḥ . svārthaḥ sarvātmanā jñeyo yatparātmaikadarśanam .. [bhāgavatam 6.16.63] ṭīkā ca na cātaḥ paraḥ puruṣo'stītyāha etāvāniti . parasyātmana ekaṃ darśanamiti yatetāvānevetyeṣā . paramātmanaḥ kevalasya darśanamiti vā . ..6.16.. śrīśaṅkarṣaṇaścitreketum ..2.. [3] saiṣā hi muktirutkrāntadaśāyāṃ dvidhā bhavati sadya eva ca, kramarītyā ca . tatra pūrvā . dvitīye sthiraṃ sukhaṃ cāsanam [bhāgavatam 2.2.15] ityādi prakaraṇānte visṛjetparaṃ yata ityatra [bhāgavatam 2.2.21] . uttarā ca tadanantaraṃ yadi prayāsyannṛpa pārameṣṭyamityādau [bhāgavatam 2.2.22] tenātmanātmānam upaiti śāntamityatra [bhāgavatam 2.2.31] . jīvaddaśāyāmapi sā tu tadviśeṣaṣv agrato darśanīyā . tatra brahmasākṣātkāralakṣaṇāṃ jīvanmuktimāha yatreme sadasadrūpe pratiṣiddhe svasaṃvidā . avidyayātmani kṛte iti tadbrahmadarśanam .. [bhāgavatam 1.3.33] yatra yasmin darśane sthūlasūkṣmarūpe śarīre svasaṃvidā jīvātmanaḥ svarūpajñānena pratiṣiddhe bhavataḥ . kena prakāreṇa ? vastuta ātmani te na sta eva kintvavidyayaivātmani kṛte adhyaste iti etatprakāreṇetyarthaḥ . tadbrahmadarśanamiti yattadoranvayaḥ . brahmaṇo darśanaṃ sākṣātkāraḥ . yatra svasaṃvidetyuktyā jīvasvarūpajñānamapi tadāśrayam eva bhavati iti . tathā kevalasvasaṃvidā te niṣiddhe na bhavata iti ca jñāpitam . tataśca jīvata evāvidyākalpitamāyākāryasambandha mithyātvajñāpakajīvasvarūpasākṣātkāreṇa tādātmyāpannabrahma sākṣātkāro jīvanmuktiviśeṣa ityarthaḥ .. ..1.3.. śrīsūtaḥ ..3.. [4] īdṛśameva tanmuktilakṣaṇaṃ śrīkāpileye muktāśrayam (bhāgavatam 3.28.3538) ityādicatuṣṭaye darśitam . tatra hi pratinivṛttaguṇapravāhaḥ sanātmānam parmātmānamīkṣata iti muktāśrayamityādau svasvarūpabhūte mahimni avasthito niṣṭhāṃ prāptaḥ sannupalabdhaparātmakāṣṭha iti so'pyetayety ādau svarūpaṃ jīvabrahmaṇo yāthātmyaamadhyagamaditi dehaṃ cety ādau . evaṃ pratibuddhavasturiti deho'pītyādau ceti . tasmādasya prārabdhakarmamātrāṇāmanabhiniveśenaiva bhogaḥ . evamevoktaṃ tatra ko mohaḥ kaḥ śoka ekatvamanupaśyata iti (īśopaniṣad7) . athāntimāṃ brahmasākṣātkāralakṣaṇāṃ muktimāha yadyeṣoparatā devī māyā vaiśāradī matiḥ . sampanna eveti vidurmahimni sve mahīyate .. (bhāgavatam 1.3.34) eṣā jīvanmuktidaśāyāṃ sthitā viśāradena parameśvareṇa dattā devī dyotamānā matirvidyā tadrūpā yā māyā svarūpaśaktivṛttibhūta vidyāvirbhāvadvāralakṣaṇā sattvamayī māyāvṛttiḥ sā yadi uparatā nivṛttā bhavati . tadā vyavadhānābhāsasyāpi rāhityātsampanno labdha brahmānandasampattireveti vidurmunayaḥ . tataśca tatsampattilābhātsve mahimni svarūpasampattāvapi mahīyate pūjyate . prakṛṣṭaprakāśo bhavatītyarthaḥ .. ..1.3.. śrīsutaḥ ..4.. [5] atra pūrve tattvabhagavatparamātmasandarbheṣvevaṃ mūlyena śruty ādibhiśca partipāditam . (page 6) jīvākhyasamaṣṭiśaktiviśiṣṭasya paramatattvasya khalvaṃśa eko jīvaḥ . sa ca tejomaṇḍalasya bahiścararaśmiparamāṇuriva paramacidekarasasya tasya bahiścaracitparamāṇuḥ . tatra tasya vyāpakatvāttadekadeśatvameva jīve syāt . nirākāratayā tadekadeśatvaṃ na viruddham . tathāpi bahiścaratvaṃ tadāśrayitvāt . tajjñānābhāvātchāyayā raśmivat māyayābhibhāvyatvācca bahiścaratvaṃ vyapadiśyate . raśmisthānīyatvaṃ ca tadvyatirekādvyatirekitayā yastadāśrayibhāvaḥ . yā ca pūrvayuktyā bahiścaratve'pyekavastutvaśrutistadādibhirgamyate . śaktitvaṃ ca tad rūpatayaiva tadīyalīlopakaraṇatvāt . aṇutvaṃ ca śabdātharicandana binduvattasya prabhāvalakṣaṇaguṇenaiva sarvadehavyāpteḥ . sarvaṃ caitat paramasyācintyaśaktimayatvādaviruddhamiti pūrvaṃ dṛḍhīkṛtamasti śrutes tu śabdamūlatvāt [Vs2.1.17] iti nyāyena, ekadeśasthitasyāgnerityādinā ca . tatra jīveśvarayoratyantābhede yugapadavidyāvidyāśratvāyanupapattiśca pūrvaṃ vivṛtā . tattvamasi ityādau lakṣaṇā tvatyantābhede tadaṃśatve ca samānaiva . paramatattvasya niraṃśatvaśrutistu dvidhā pravartate . tatra kevalaviśeṣyalakṣaṇanirdeśaparāyā mukhyaiva pravṛttiḥ . ānanda mātratvāttasya . ānandaikarūpasya tasya svarūpaśaktiviśiṣṭasya nirdeśa parāyāstu prākṛtāṃśaleśarāhityamātre tātparyādgauṇī pravṛttiḥ . sarva śaktiviśiṣṭasya tasya tu sarvāṃśitvaṃ gītameva . tadevaṃ tasya raśmiparamāṇusthānīyāṃśatve siddhe tadvatsarvasyāmapi daśāyāṃ kartṛtvabhoktṛtvādisvarūpadharmā api sidhyanti . tadvadeva ca parameśvaraśaktyanugraheṇaiva te kāryakṣamā bhavanti tatra teṣāṃ prakṛtivikāramayakartṛtvādikaṃ tadīyamāyāśaktimayānugraheṇa . ataeva tatsambandhātteṣāṃ saṃsāraḥ . svānubhavabrahmānubhava bhagavad (page 7) anubhavakartṛtvādikaṃ tu tadīyasvarūpaśakty anugraheṇa . yatra tasya sarvamātmaivābhūttatkena kaṃ paśyed [Bāū 2.4.14] śrutiśca . tatsvarūpaśaktiṃ vinā taddarśanāsāmārthyaṃ dyotayati yamevaiṣa vṛṇute tena labhya [Kaṭhū 1.2.23] ityādiśruteḥ . ataeva svarūpaśaktisambandhānmāyāntardhāne teṣāṃ saṃsāranāśaḥ . yeṣāṃ tu mate muktāvānandānubhavo nāsti . teṣāṃ pumarthatā na sampadyate . sato'pi vastunaḥ sphuraṇābhāve nirarthakatvāat . na ca sukham ahaṃ syāmiti kasyacidicchā, kintu sukhamahananubhavāmi ityeva . tataś ca pravṛttyabhāvāttādṛśapuruṣārthasādhanapreraṇāpi śāstre vyarthaiva syāt . tanmate kevalānandarūpasyājñānaduḥkhasambandhāsambhavāttan nivṛttirūpaśca puruṣārtho na ghaṭate . vigītaṃ tvīdṛśapuruṣārthatvaṃ prācīnabarhiṣaṃ prati śrīnāradavākye duḥkhahāniḥ sukhāvāptiḥ śreyas tanneha ceṣyate [bhāgavatam 4.25.4] tasmādastyevānubhavaḥ . tathā ca śrutiḥ rasaṃ hyevāyaṃ labdhvānandī bhavati iti . ātmaratiḥ ātmakrīḍaḥ [Chāū 7.25.2] ityādiśca . yathā viṣṇudharme bhinne dṛtau yathā vāyurnaivānyaḥ saha vāyunā . kṣīṇapuṇyāghabandhastu tathātmā brahmaṇā saha .. tataḥ samastakalyāṇasamastasukhasampadām . āhlādamanyamakalaṅkamavāpnoti śāśvatam .. brahmasvarūpasya tathā hyātmano nityadaiva saḥ . vyutthānakāle rājendra āste hi atirohitaḥ .. ādarśasya malābhāvādvaimalyaṃ kāśate yathā . jñānāgnidagdhaheyasya sa hlādo hyātmanastathā .. yathā heyaguṇadhvaṃsādavabodhādayo guṇāḥ . prakāśante na janyante nityā evātmano hi te .. jñānaṃ vairāgyamaiśvaryaṃ dharmaśca manujeśvara . ātmano brahmabhūtasya nityameva catuṣṭayam .. etadadvaitamākhyātameṣa eva tavoditaḥ . ayaṃ viṣṇuridaṃ brahma tathaitatsatyamuttamam .. iti . atra jīvabrahmaṇoraṃśāṃitvāṃśenaiva vāyudṛṣṭāntaḥ . aṃśatve'pi bahiraṅgatvaṃ tvanyato jñeyam . ataḥ pṛthagīśvare svarūpabhūtānubhave ca sati tadvaimukhyenānādinā labdhacchidrayeśamāyayā tadanubhava lopādeḥ sambhavātkathañcitsāmmukhyena tadanugrahānnivṛttiścāsti . ānandaṃ brahmaṇo vidvān [ṭaittū 2.4.1] ityādi śruteḥ . na tasmātprāṇā utkrāmanti atraiva samavalīyante brahmaiva san brahmāpyeti [Bāū 4.4.6] ity atrāpi . anyo brahmabhāvastathānyo brahmaṇyapyaya iti spaṣṭam . brahma bhāvānantaraṃ tadapyayasya punarabhidhānāt . apyeteḥ karmatayā brahma nirdeśācca . tataśca brahmaiva sanniti tatsāmyatattādātmyāpattyāv abhedanirdeśaḥ . evaṃ brahma veda brahmaiva bhavati [ṃuṇḍū 3.2.8] ity atrāpi vyākhyeyam . kvacidekatvaśabdenāpi tathaivocyate . atra tatsāmyaṃ yathoktam nirañjanaṃ paramasāmyamupaiti [ṃuṇḍū 3.2.3] ityādi śrutau . idaṃ jñānam upāśritya mama sādharmyamāgatā (page 8) [gītā 14.2] iti gītopaniṣatsu ca . ubhayaṃ coktaṃ spaṣṭameva yathodakaṃ śuddhe śuddhamāsiktaṃ tādṛgeva bhavati . evaṃ munervijānata ātmā bhavati gautama .. [Kaṭhū 2.1.15] tatraivakāreṇa na tu tadeva bhavati na tu vā tadasādharmyeṇa pṛthag upalabhyata iti dyotyate . skānde ca udake tūdakaṃ siktaṃ miśrameva yathā bhavet . tadvai tadeva bhavati yato buddhiḥ pravartate .. evamevaṃ hi jīvo'pi tādātmyaṃ paramātmanā . prāpto'pi nāsau bhavati svātantryādiviśeṣaṇāt .. iti . bimbapratibimbanirdeśaśca ambudagrahaṇād [Vs. 3.2.19] ityādisūtra dvaye gauṇa eva yojitaḥ . evamevaiṣa saṃprasādo'smāccharīrātsamutthāya paraṃ jyotirupasaṃpadya svena rūpeṇābhiniṣpadyate [Chāū 8.12.3] ityatrāpi tathaiva bhedaḥ pratipāditaḥ . śrīviṣṇupurāṇe'pi vibhedajanake'jñāne nāśam [Viড় 6.7.84] ityādau devādibhedanāśānantaraṃ brahmātmanor bhedaṃ na ko'pyasantaṃ kariṣyati api tu santameva kariṣyatīti vyākhyātam eva . evameva ṭīkākṛdbhiḥ sammataṃ śrīgopānāṃ brahmasampattyanantaram api vaikuṇṭhadarśanam . tasmātsādhu vyākhyātaṃ yadyeṣoparata ityādi [bhāgavatam 1.3.34] tadevaṃ brahmasampattirvyākhyātā . tatra śrīviṣṇupurāṇe paramārthanirṇaye rahūgaṇaṃ prati jaḍabharata vākyaṃ yathā . tatra kevalabrahmānubhavasyaiva parmārthatvaṃ nirṇetuṃ yajñādyapūrvasya tāvadaparamārthatvaṃ caturbhiruktam ṛgyajuḥsāmaniṣpādyaṃ yajñakarmamataṃ tava . paramārthabhūtaṃ tatrāpi śrūyatāṃ gadato mam .. yattu niṣpādyate kāryaṃ mṛdā kāraṇabhūtayā .
|
|||
|