![]()
|
|||
SIX SANDARBHAS 35 страницаayogyasya kalpanānaucityaātduḥkhasadbhāvo'styeva kāraṇatve sarva saṃsārocchitteḥ . atha tasya paramparākāraṇatvamastyeva cedasstu na kāpi hāniriti . tasmād ubhayathā bhaktānandane tadbhaktyanubhava eva bhagavantaṃ pravartayatīti siddham . tatetaduktaṃ bhavati . yadyanyasya sukhaduḥkham anubhūyāpi tattattyāgenetarasya sukhaḥ duḥkhahāniṃ vā sampādayati tadaiva vaiṣamyamāpatati . śrībhagavati tu prākṛtasukha duḥkhānubhavābhāvānna tadāpatati, yathā kalpatarau . taduktaṃ śrīmad akrūreṇa na tasya kaściddayitaḥ suhṛttamo na cāpriyo dveṣya upekṣya eva vā . tathāpi bhaktān bhajate yathā tathā suradrumo yadvadupāśrito'rthadaḥ .. iti [bhāgavatam 10.38.22] . atra bhaktādanya eva kaściditi jñeyam . kaḥ paṇḍitastvadaparaṃ śaraṇaṃ samīyādbhaktapriyādṛtagiraḥ suhṛdaḥ kṛtajñādity [bhāgavatam 10.48.26] etadvākyenaiva tatpriyatvaprokteḥ . śrī mahādevenāpyuktam na hyasyāsti priyaḥ kaścin nāpriyaḥ svaḥ paro'pi vā . ātmatvātsarvabhūtānāṃ sarvabhūtapriyo hariḥ .. tasya cāyaṃ mahābhāgaś citraketuḥ priyo'nugaḥ . sarvatra samadṛkśānto hyahaṃ caivācyutapriyaḥ .. [bhāgavatam 6.17.3334] tathoktaṃ śrīprahlādenāpi citraṃ tavehitamaho'mitayogamāyā līlāvisṛṣṭabhuvanasya viśāradasya . sarvātmanaḥ samadṛśo'viṣamaḥ svabhāvo bhaktapriyo yadasi kalpatarusvabhāvaḥ .. [bhāgavatam 8.23.8] iti . arthaśca yattvaṃ bhaktapriyo'si so'pi samadṛśas tava svabhāvo'viṣamaḥ viṣamo na bhavati . tatra hetugarbhaviśeṣaṇaṃ kalpatarusvabhāva iti . tasmādviṣamasvabhāvatayā pratīte'pi tvayyavaiṣyamityatīva citramiti . athavā paratrāpi kalpavṛkṣādilakṣaṇe samāna evāśrayaṇīye vastuni bhakta pakṣapātarūpavaiṣamyadarśanādvaiṣamyamapi samasyaiva svabhāva ity eva vyākhyeyam . tathā pūrvatrāpi bhaktān bhajata iti vaiṣamya eva yojanīyamiti . vastutastu śrībhagavatyacintyamaiśvaryameva mukhyas tadavirodhe hetuḥ . yaduktam namo namaste'stvṛṣabhāya sātvatāmity [bhāgavatam 2.4.14] ādau dvitīyasya caturthe ṭīkāyām . tadevaṃ vaiṣamyapratītāv apyadoṣatvāyācintyamaiśvaryamāheti . taduktaṃ śrībhīṣmeṇa sarvātmanaḥ samadṛśo hyadvayasyānahaṅkṛteḥ . tatkṛtaṃ mativaiṣamyaṃ niravadyasya na kvacit .. tathāpyekāntabhakteṣu paśya bhūpānukampitam . yanme'sūṃstyajataḥ sākṣātkṛṣṇo darśanamāgataḥ .. iti [bhāgavatam 1.9.2122] tathā śrībhagavatā samo'haṃ sarvabhūteṣu na me dveṣyo'sti na priyaḥ ye bhajanti tu māṃ bhaktyā mayi te teṣu cāpyaham .. iti [bhāgavatam 9.29] tadevaṃ tattaddoṣe bhaktapakṣapātasya svarūpaśaktisārabhūtatve bhaktavinodārthameva svarūpaśaktyaiva svayameva ca tattadavatāralīlāḥ karoti bhagavān tato viśvapālanaṃ tu svayameva sidhyatīti sthite na vaidura praśnastadavasthaḥ . atra devādīnāṃ prākṛtatayā taiḥ saha līlāyāṃ svatas tṛptatāhānisteṣu tadaṃśāveśādisvīkāreṇāgre parihartavyā . tathā na cāvatārādīnāṃ svarūpaśaktyātmatāhāniḥ . tathā bhaktavinodaika prayojanakasvairalīlākaivalyena cānyatra rāgadveṣābhāvānna vaiṣamyam api pratyuta pittadūṣitajihvānāṃ khaṇḍādvairasya iva tasmānnigrahe'py anubhūyamāne teṣāṃ duṣṭatādikṣapaṇalakṣaṇaṃ hitameva bhavati . atra na hyasya janmano hetuḥ karmaṇo vā mahīpate . ātmamāyāṃ vineśasya parasya draṣṭurātmanaḥ . yanmayā ceṣṭitaṃ puṃsaḥ sthityutpattyapyayāya hi . anugrahastannivṛtterātmalābhāya ceṣyate .. [bhāgavatam 9.24.5758] iti navamāntasthaśrīśukavākyānusāreṇa pralaye līnopādherjīvasya dharmādyasambhavādupādhisṛṣṭyādinā dharmādisampādanenānugraha iti tadīya=ṭīkānusāreṇa ca . tathā, loke bhavān jagati naḥ kalayāvatīrṇaḥ sadrakṣaṇāya khalanigrahaṇāya cānyaḥ . kaścittadīyamabhiyāti nideśamīśa kiṃ vā janaḥ svakṛtamṛchati tanna vidmaḥ .. [bhāgavatam 10.70.27] iti jarāsandhabaddharājavṛndanivedane'pi īśvare tvayi sadrakṣaṇārtham avatīrṇe'pi cedasmākaṃ duḥkhaṃ syāttarhi kimanyaḥ kaścijjarāsandhādis tvadājñāmapi laṅghayati kiṃ ca tvayā vakṣyamāṇo'pi janaḥ svakarma duḥkhaṃ prāpnotītyeveti na vidmaḥ . na caitadubhayamapi yuktamiti bhāvaḥ . iti tadīyaṭīkānusāreṇa ca līlāyāḥ svairatve'pi durghaṭanī māyaiva tadā tadā devānusarādīnāṃ tattatkarmodbodhasandhānamapi ghaṭayati . yathā svasvakarmaṇā pṛthageva ceṣṭamānānāṃ jīvānāṃ ceṣṭāviśeṣāḥ parasparaśubhāśubhaśakuntatayā ghaṭitā bhavatītyādikaṃ loke'pi dṛśyate . yatra tu kvacideṣā tallīlājavamanugantuṃ na śaknoti tatraiva parameśituḥ svairatā vyaktībhavati . yathā guruputramihānītaṃ nijakarmanibandhanam . ānayasva mahārāja macchāsanapuraskṛtaḥ .. [bhāgavatam 10.45.45] iti yamaviṣayakaśrībhagavadādeśādau . tataśca tasyātiviralapracāratvān na sarvatra kṛtahānyakṛtābhyāgamaprasaṅgaśca . atha yadi kecidbhaktānāmeva dviṣanti tadā tadā bhaktapakṣa pātāntaḥpātitvādbhagavatā svayaṃ taddveṣe'pi na doṣaḥ . pratyuta bhakta viṣayakatadrateḥ poṣakatvena hlādinīvṛttibhūtānandollāsaviśeṣa evāsau . yena hi dveṣeṇa pratipadapronmīlatsāndrānandavaicitrīsamatiriktabhakti rasamarusthalabrahmakaivalyāpādānarūpatvena tadīyabhaktirasamahā pratiyogitayā tato'nyathā duścikitsatayā ca tatrocitam . tadutthabhagavat tejasā tatsvarūpaśakterapi tiraskāreṇa dhvaṃsābhāvatulyatvam . svargāpavarganarakeṣvapi tulyārthadarśina iti [bhāgavatam 6.17.28] nyāyenānyeṣāmatīva duḥsahaṃ teṣāmapi kāmukānāṃ nikāmam anabhīṣṭamuddaṇḍadaṇḍaviśeṣaṃ kurvatyeva bhagavati tasya sarvahita paryavasāyicāritrasvabhāvatvādeva tattaddurvāradurvāsanāmayāśeṣa saṃsārakleśanāśo'pi bhavati . yaḥ khalvabhedopāsakānāmatikṛcchra sādhyaḥ puruṣārthaḥ . kvacicca paramārthavastvavabhijñānāṃ naraka nirviśeṣaṃ teṣāṃ kāmināṃ tu nikāmamabhīṣṭaṃ viṭakīṭānāmivāmedhyaṃ svargaviśeṣaṃ tebhyo dadāti sa parameśvaraḥ . ataevoktaṃ nāgapatnībhiḥ ripoḥ sutānāmapi sutavat pālyānāṃ devānāmity [bhāgavatam 10.16.33] arthaḥ . damamiti yato dama apīty arthaḥ . yattu pūtanādāvuttamabhaktagatiḥ śrūyata tadbhaktānukaraṇa māhātmyenaiveti tatra tatra spaṣṭameva . yathā sadveṣādapi pūtanāpi sakulety [bhāgavatam 10.14.35] ādi . atha yadi kecidbhaktā eva santo bhaktāntreṣu kathañcidaparādhyanti tadā tenaivāparādhena bhakteṣu bhagavati ca vivartamānaṃ dveṣabāḍavānala jvālālāpamanubhūya cirātkathañcitpunaḥ sadveṣeṇāpi bhagavat saṃsparśādinā saparikare tadaparādhadoṣe vinaṣṭe svapadameva prāpnuvanti . na tu brahmakaivalyaṃ bhaktilakṣaṇabījasyānaśvara vabhāvatvāt . teṣu bhagavataḥ krodhaśca bāleṣu māturiveti .. [93] tathā hi śrīrājovāca samaḥ priyaḥ suhṛdbrahman bhūtānāṃ bhagavān svayam . indrasyārthe kathaṃ daityān avadhīdviṣamo yathā .. [bhāgavatam 7.1.1] paramātmatvena samaḥ suhṛthitakārī priyaḥ prītiviṣayo bhagavān . evaṃ sati sāmyenaivopakartavyatvena prītiviṣayatvena na ca sarveṣveva prāpteṣu kathaṃ viṣama iva daityānavadhīt . viṣamatvamupalakṣaṇam asuhṛdi vā priya iva ceti . [94] kiṃ ca yasya yaiḥ prayojanaṃ sidhyati sa tatpakṣapātī bhavati . yebhyo bibheti tān dveṣeṇa hanti na tu tadatrāstītyāha na hyasyārthaḥ suragaṇaiḥ sākṣānniḥśreyasātmanaḥ . naivāsurebhyo vidveṣo nodvegaścāguṇasya hi .. [bhāgavatam 7.1.2] niḥśreyasaṃ paramānandaḥ . [95] ataḥ iti naḥ sumahābhāga nārāyaṇaguṇān prati . saṃśayaḥ sumahān jātas tadbhavāṃśchettumarhati .. [bhāgavatam 7.1.3] guṇānanugrahanigrahādīn prati tattatsaṃśayam . [96] atra śryṛṣruvāca sādhu pṛṣṭaṃ mahārāja hareścaritamadbhutam . yadbhāgavatamāhātmyaṃ bhagavadbhaktivardhanam .. [bhāgavatam 7.1.4] he mahārāja . idaṃ yatpṛṣṭhaṃ tatsādhu suvicāritameva . kintu hareś caritamadbhutamapūrvamavaiṣamye'pi viṣamatayā pratīyamānatvena vicārātītatvāt . yadyatra hareścaritre bhagavadbhaktivardhanaṃ bhāgavata māhātmyaṃ bhāgavatānāṃ prahlādopalakṣitabhaktavṛndānāṃ māhātmyaṃ vartate . anena bhāgavatārthameva sarvaṃ karoti bhagavānna tvanyārtham ityasyaivārthasya paryavasānaṃ bhaviṣyatīti vyañjitam . ṭīkā ca svabhaktapakṣapātena tadvipakṣavidāraṇam . nṛsiṃhamadbhutaṃ vande paramānandavigraham .. ityeṣā . [97] ato gīyate paramaṃ puṇyam ṛṣibhirnāradādibhiḥ . natvā kṛṣṇāya munaye kathayiṣye hareḥ kathām .. [bhāgavatam 7.1.5] paramaṃ puṇyaṃ yathā syāttathā yā gīyate tāṃ kathāmiti yat tadoradhyāhāreṇānvayaḥ . atra ca tairgīyamānatvena bhaktaikasukha prayojanatvameva vyañjitam . [98] tatra tatra tāvadvyañjitārthānurūpameva praśnasyottaramāha nirguṇo'pi hyajo'vyakto bhagavān prakṛteḥ paraḥ . svamāyāguṇamāviśya bādhyabādhakatāṃ gataḥ .. [bhāgavatam 7.1.6] yasmātprakṛteḥ parastasmānnirguṇaḥ prākṛtaguṇarahitaḥ tata evājo nitya siddhaḥ tata eva cāvyaktaḥ prākṛtadehendriyādirahitatvānnānyena vyajyate iti svayaṃ prakāśadehādirityarthaḥ . tataśca prakṛtiguṇottharāgadveṣādi rahitaśceti bhāvaḥ . evamevambhūto'pi sveṣu bhakteṣu yā māyā kṛpā tatropito yo guṇo līlākautukamayaviśuddhorjitasattvākhyastam āviśyālambya bhagavānnityameva prakāśitaṣaḍguṇaiśvaryaḥ san, etadapy upalakṣaṇaṃ kadācidityādau jātaḥ san lokendriyeṣu vyakto'pi san bādhya bādhakatāṃ gataḥ . nijadṛṣṭipathe'pi sthātumasamartheṣu atikṣudreṣu devāsurādiṣu svasāhāyyapratiyoddhṛtvasampādanāya svayaṃ sañcāritaṃ kiñcittadaṃśalakṣaṇameva tejaḥ samāśritya bādhyatāṃ bādhakatāṃ ca gataḥ . yuddhalīlāvaicitryāya pratiyoddhṛṣu tadānīṃ svasmin prakāśyamānādapi tejaso'dhikaṃ tejo'ṃśaṃ sañcārya bādhyatāṃ parājayaṃ kadācittu tasmānnūnaṃ sañcārya bādhakatāṃ jayaṃ prāpta ityarthaḥ . syāt kṛpādambhayormāyā iti viśvaprakāśaḥ . atra satyapyarthāntare bhāgavatānugrahaprayojanatvenaivopakrāntatvād upasaṃhariṣyamāṇatvācca gatisāmānyācca chalamayamāyayā tattat kartṛtve'pyadhikadoṣāpātācca tannāpekṣate . tasmādbhaktavinodaika prayojanakasvairalīlākaivalyenānyatra rāgadveṣābhāvānnātra vaiṣamyam iti bhāvaḥ . ataeva bādhyatāmapi yātīti bādhaktayā sahaivoktam . tathā nija svarūpaśaktivilāsalakṣaṇalīlāviṣkāreṇa sarveṣāmeva hitaṃ paryavasyatīti suhṛttādikaṃ ca nāpayātīti dhvanitam . [99] atha kathaṃ so'pi viśuddhasattvākhyo guṇaḥ prākṛto na bhavati kadā vā kutra taṃ vīryātiśayaṃ sañcārayati kathāṃ vā kṛtahānyakṛtābhyābhyāgama prasaṅgo na bhavatītyādikamāśaṅkyāha dvābhyām sattvaṃ rajastama iti prakṛternātmano guṇāḥ . na teṣāṃ yugapadrājan hrāsa ullāsa eva vā .. [bhāgavatam 7.1.7] sattvādayo guṇāḥ prakṛtereva nātmanaḥ . ātmanaḥ parameśvarasya tasya tu ye sarve'pi nityamevollāsino guṇāste tu te na bhavantītyarthaḥ . taduktam sattvādayo na santīśa [Viড় 1.9.44] iti . hlādinī sandhinī saṃvit tvayyeva sarvasaṃsthitau iti [Viড় 1.12.69] ca . yasmānnātmanaste tasmādeva yugapathrāsa eva vā ullāsa eva vā nāsti, kintu vikāritvena parasparamupamardyatvātkasyacitkadācithrāsaḥ kadācit kadācidullāso bhavatītyarthaḥ . [100] tataśca devādīnāṃ tatsāhāyye surādīnāṃ ca tadyuddhe yogyatāṃ darśayati . tathā sattvādyullāsakāle tallīlāyāstadadhīnatvamiva yat pratīyate tadanuvadan pariharati jayakāle tu sattvasya devarṣīn rajaso'surān . tamaso yakṣarakṣāṃsi tatkālānuguṇo'bhajat .. [bhāgavatam 7.1.8] sattvasya jayakāle devānṛṣīṃścābhajatbhajati bhagavān tattaddeheṣu sattvopādhikanijatejaḥ sañcārayati yena ca tān sahāyamānān karotīty arthaḥ . evaṃ rajaso jayakāle asureṣu rajopādhikaṃ tamaso jayakāle yakṣa rakṣaḥsu tamopādhikamiti yojanīyam . tataśca yena tān yakṣādīn pratiyoddṝn kurvan devādīn parājitān karoti svayamapi tathā darśayatītyarthaḥ . tadevaṃ bhaktarasapoṣalīlā vaicitryāya bādhyabādhakatāṃ yātīti darśitam . yacca kṣīrodamathane śrūyate . tathā surāṇāviśadāsureṇa rūpeṇa teṣāṃ balavīryamīrayan . uddīpayan devagaṇāṃśca viṣṇur devena nāgendramabodharūpaḥ .. [bhāgavatam 8.7.11] iti . tatrāpi tadvaicitryārthameva tathā tattadāveśastasyeti labhyate . nanvāyātā tasya tattadguṇodbodhakālapāravaśyena svairalīlatāhāniḥ . tataśca guṇasambandhātiśaye vaiṣyādikaṃ ca spaṣṭamevetyāśaṅkyāha tat kālānuguṇa iti . teṣāṃ sattvādīnāṃ kāla evānuguṇo yasya saḥ . bhagavac charaṇa itivatsamāsaḥ . svairameva krīḍati tasminnityameva tad anugatikayā māyayā tadanusāreṇaivānādisiddhapravāhaṃ taṃ jagatkarma samudāyaṃ prerya svavṛttiviśeṣarūpatvena pravartyamānaḥ sattvādi guṇānāṃ kāla eva tadadhīno bhavatītyarthaḥ . kālasya māyāvṛttitvam udāhṛtaṃ kālo daivamityādau tvanmāyaiṣeti . yadvā teṣāṃ kālo'pi sadānugato bhaktānugrahamātrārthasvairaceṣṭātmakaprabhāvalakṣaṇo guṇo yasya sa ityarthaḥ . tato'pi tacceṣṭānusāreṇaiva māyayā tattat pravartanamiti bhāvaḥ . yaduktam yo'yaṃ kālastasya te'vyaktabandho ceṣṭāmāhuśceṣṭate yena viśvam .. [bhāgavatam 10.3.26] iti . tathā cobhayathāpi na pāravaśyamityāyātam . itthameva śrīkapiladevo'pi yaḥ kālaḥ pañcaviṃśaka iti [bhāgavatam 3.26.15] . prabhāvaṃ pauruṣaṃ prāhuḥ kālameke yato bhayamiti [bhāgavatam 3.26.16] ca . tatra māyāvyaṅgatvapuruṣa guṇatvalakṣaṇamatadvayamupanyastavān . atra tasya ceṣṭā prabhāvasya bhaktavinodāyaiva mukhyā pravṛttiḥ . guṇodbodhādikāryaṃ tu tatra svata eva bhavatīti tatra pravṛttyābhāsa eva . tataśca pūrvo'ṃśaḥ svayameveti svarūpaśaktereva vilāsaḥ parastadābhāsarūpa evetyābhāsaśakter māyāyā evāntargataḥ . yo'yaṃ kāla ityādau nimeṣādirityuktistu dvayor abhedavivakṣayaiveti jñeyam . ata evaṃ vyākhyeyam . yathā bhṛtyasyānugato bhṛtyo'nubhṛyaḥ tathātra prabhāvalakṣaṇasya guṇasyānugata ābhāsarūpo guṇo'nuguṇaḥ . tathā ca teṣāṃ kālo'pyanuguṇo na tu sākṣādguṇo yasyeti .. [101] nanu teṣu teṣu tenāveśyamānaṃ tejaḥ kathaṃ na lakṣyate . tatrāha jyotirādirivābhāti saṅghātānna vivicyate . vidantyātmānamātmasthaṃ mathitvā kavayo'ntataḥ .. [bhāgavatam 7.1.9] yadyapi teṣu teṣu nijatejo'ṃśenāviṣṭo'sau saṅghātātsammiśratvātna vivicyate lokairvivektuṃ na śakyate tathāpi kavayo vivekanipuṇā antato mathitvā tasyāpi sāhāyyaṃ tenāpi yuddhamityādikāsambhavārthaniṣedhena vivicya tadaṃśenātmasthaṃ tattadātmani praviṣṭamātmānamīśvaraṃ vidanti jānanti . tatra hetugarbho dṛṣṭāntaḥ . yasmāttattejaḥ jyotirādi padārtha ivābhāti draṣṭṛṣviti viśeṣaḥ . ayamarthaḥ . yathā nedaṃ maṇestejaḥ pūrvamadarśanāt, kintu tadātapa saṃyogena sauraṃ teja evātra praviṣṭamiti sūryakāntādau tūlādidāhena tad anubhaviṣu tadā bhāti . yathā ca pūrvavadeva vāyorayaṃ gandhaḥ pārthiva eva praviṣṭa iti teṣvābhāti . tathātrāpīti . athavā nanvevaṃ tarhi tairapi krīḍatīti dṛśyata tatrāha jyotiriti . yathā cakṣrādijyotibhiḥ svāṃśe rūpamātre'pi prakāśyamāne gandhādiguṇa pañcakā mṛdevāsua prakāśata iti pratīyate . yathā ca karṇādinabhasā svāṃśe śabdamātre'pi gṛhyamāne dundubhirevāsāviti pratīyate . tacca tat tadguṇānāṃ saṃmiśratvādeva bhavati na vastutaḥ . tathā kavayaḥ ātmānam īśvaraṃ tattatsaṅghātasthatvenānyairaviviktamapi ātmasthaṃ svāṃśa tejobhireva krīḍantaṃ jānantītyarthaḥ . [102] yadevaṃ yuddhādinijalīlābhirbhaktavinodanameva prayojanaṃ, viśva pālanaṃ tu tataḥ svata eva bhavatītyuktvā, sṛṣṭipralayayoḥ prakṛtīkṣaṇādāv api sarvāśaṅkanirāsārthamatidiśan triṣvapyaviśeṣamāha yadā sisṛkṣuḥ pura ātmanaḥ paro rajaḥ sṛjatyeṣa pṛthaksvamāyayā . sattvaṃ vicitrāsu riraṃsurīśvaraḥ śayiṣyamāṇastama īrayatyasau .. [bhāgavatam 7.1.10] yadā yatra svaceṣṭālakṣaṇe kāle eṣa paraḥ parameśvaraḥ svamāyayā bhaktakṛpayā ātmanaḥ puraḥ prācīnasṛṣṭigatasādhakabhaktarūpāṇi svasyādhiṣṭhānāni sisṛkṣurbhavati prakṛtyā saha teṣu līneṣu āvirbhāvanārthāmīkṣāṃ karoti tadā pṛthaksvarūpaśakteritarāsau jīva māyākhyā śaktiḥ pūrvavattacceṣṭātmakaprabhāvābhāsoddīptā rajaḥ sṛjati svāṃśabhūtādguṇatrayasāmyādavyaktādvikṣipati udbodhayatīti vā . yad vā pṛthaṅmāyānugata eṣa kāla eva sṛjati tathāsaupadena ca kāla evocyate . atha vicitrāsu nānāguṇavaicitrīmatīṣu tallakṣaṇāsu pūrṣu yadā rantum
|
|||
|