|
|||
SIX SANDARBHAS 33 страницаeva bhramavastuvilakṣaṇaṃ satyamiti siddham . paramātmana evāvayavitva vyavahārasādhitatvādyuktameva tat . tathā ca bhramādibhiḥ stutam satyasya yonim [bhāgavatam 10.2.26] iti . tatsatyamityācakṣata iti śrutiśca . śiṣṭam anyatsamānam . [71] evaṃ jagataḥ satyatvamaṅgīkṛtaṃ tacca naśvaramiti . tatra naśvaratvaṃ nātyantikaṃ kintvavyaktatayā sthiteradṛśyatāmātrameva . satkāryatā samprattipatteḥ . yadbhūtaṃ bhavacca bhaviṣyaccetyādi śruteḥ . ataeva śuktitve rajatvamiva tasyāvyaktarūpatve jagattvamasanna bhavati . paṭavac ca iti [Vs2.1.20] nyāyena jagadeva hi sūkṣmatāpannamavyaktamiti dṛśyatvena bhrāntirajatakakṣamapi jagattadvilakṣaṇasattākaṃ tathātmavadapariṇatatvābhāvena naikāvasthasattākamityevamartha siddhaye tadanantaramevāhuḥ . na yadidamagra āsa na bhaviṣyadato nidhanād anumitamantarā tvayi vibhāti mṛṣaikarasa . ata upamīyate draviṇajātivikalpapathair vitathamanovilāsamṛtamityavayasntyabudhāḥ .. [bhāgavatam 10.87.37] yadyadi idaṃ viśvamagre sṛṣṭeḥ pūrvaṃ nāsatnāsīttadā na bhaviṣyan nābhaviṣyadeva aḍāgamābhāva ārṣaḥ ākāśe kusumamiveti . śrutayaśāsīd eveti vadanti sadeva saumyedamagra āsītātmā vā yadidamagra āsīdity ādyāḥ . tadevaṃ sūkṣmatayā tvattādātmyena sthitaṃ kāraṇāvasthamidaṃ jagatvistṛtataya kāryāvasthaṃ bhavati . ato yannidhanānnāśamātrāddhetoḥ śuktau rajatamiva tvayi tadidamantarā sṛṣṭimadhya eva na tvagre cānte ca vibhātītyanumitaṃ tanmṛṣeti pramāṇasiddhaṃ na bhavatītyarthaḥ . tatra hetumāhurekarase iti . anubhavāntarāviṣayānandasvāda iti . yasminn anubhūte sati viṣayāntarasphūrtirna sambhavati tasmiṃstvayi śuktyādi nikṛṣṭavastūnīva viṣayāropaḥ kathaṃ syādityarthaḥ . dadhati sakṛnmanastvayi ya ātmani nityasukhe na punarupāsate puruṣasāraharāvasthān .. ity [bhāgavatam 10.87.35] asmākam evokteḥ .. ato'cintyaśaktyā svarūpādacyutasyaiva tava pariṇāmasvīkāreṇa draviṇa jātīnāṃ dravyamātrāṇāṃ mṛllohādīnāṃ vikalpā bhedā ghaṭa kuṇḍalādayasteṣāṃ panthāno mārgāḥ prakārāstairevāsmābhirupamīyate na tu kutrāpi bhramarajatādibhiḥ . yasmādevaṃ tasmādvitathā mano vilāsāḥ ya etādṛśameva ṛtaṃ tadrūpaṃ brahma vedaṃ jagadityabudhā evāvayanti manyante . tasya tadadhiṣṭhānatvāsamabhavāditi bhāvaḥ . ita śabdaprayogastvatra mithyāsambandharāhityavyañjanārthaṃ va kṛta iti jñeyam . atra satkāryavādināmayamabhiprāyaḥ . mṛtpiṇḍādikārakairyo ghaṭa utpadyate sannasan vā . ādye piṣṭapeṣaṇam . dvitīye kriyāyāḥ kārakaiśca tatsiddhiriti dik . tasmānna prakaṭameva sanna cātyantamasan kintv avyaktatayā mṛtpiṇḍe eva sthito'sau yathā kārakatanniṣpannakriyāyogena vyajyate . tathā paramakāraṇe tvayi sthitaṃ viśvaṃ tvatsvābhāvikaśaktitan niṣpannakriyāyogeneti . atra svavedāntitvaprakhyāpakānāmanyathā yuktiviruddhameva . mana eva bhūtakāryamiti hi tatra prasiddhaṃ yukti viruddhaṃ ca . mano'haṅkārādīnāṃ manaḥkalpitatvāsambhavāt . tathā hi sati vedaviruddho'nīśvaravādaśca prasajyeta . sa ca ninditaḥ pādme śrutayaḥ smṛtayaścaiva yuktayaśceśvaraṃ param . vadanti tadviruddhaṃ yo vadettasmānna cādhamaḥ .. iti . asatyamapratiṣṭhante jagadāhuranīśvaram . aparasparasambhūtaṃ kimanyatkāmahaitukam .. iti [gītā 16.8] śrīgītopaniṣadamanīśvaravādina eva vyācakṣate . asatyaṃ mithyābhūtaṃ satyāsatyābhyāmanirvacanīyatvenāpratiṣṭhaṃ nirdeśaśūnyaṃ sthāṇau puruṣatvavatbrahmaṇīśvaratvasyājñānamātrakalpitatvādīśvarābhimānī tatra kaścinnāstītyanīśvarameva jagataparasparasambhūtamanādy ajñānaparamparāsambhūtamaparasparāḥ kriyāsātatye ataḥ kāmahaitukaṃ manaḥ saṅkalpamātrajātaṃ svapnavadityarthaḥ . atra pravṛttiṃ cetyādinā teṣāṃ saṃskāradoṣa uktaḥ . etāṃ dṛṣṭimity [gītā 16.9] ādinā tu gatiśca nindiṣyate iti jñeyamebhireva brahmaṇa aiśvaryopādirmāyāpi jīvājñānakalpitā tayaiva jagatsṛṣṭiriti matam . yaduktaṃ tadīyabhāṣye tadananyatvamity [Vs2.1.15] ādisūtre sarvajñeśvarasyātmabhūte ivāvidyākalpite nāmarūpe tatvātattvābhyām anirvacanīye saṃsāraprapañcabījabhūte sarvajñeśvarasya māyāśaktiḥ prakṛtiriti śrutismṛtyorabhilapyete iti . kintvatra vidyāvidye mama tanū ity [bhāgavatam 11.11.3] ādi śrībhagavadvākyena tu viruddhamiti . ato māyāvādatayā cāyaṃ vādaḥ khyāyate . tadevaṃ ca pādmottarakhaṇḍe devīṃ prati pāṣaṇḍaśāstraṃ gaṇatayā śrī mahādevenoktam māyāvādamasacchāstraṃ pracchannaṃ bauddhamucyate . mayaivaṃ kathitaṃ devi kalau brāhmaṇarūpiṇā .. vedānte tu mahāśāstre māyāvādamavaidikam . mayaiva vakṣyate devi jagatāṃ nāśakāraṇāt .. iti . taccāsurāṇāṃ mohanārthaṃ bhagavata evājñayeti tatraivoktamasti . tayā ca pādma evānyatra śaive ca dvāparādau yuge bhūtvā kalayā mānuṣādiṣu . svāgamaiḥ kalpataistvaṃ ca janānmadvimukhān kuru .. iti śrībhagavadvākyamiti dik . ataevoktaṃ śrīnṛsiṃhapurāṇe yama vākyam viṣadharakaṇabhakṣaśaṅkaroktīr daśabalapañcaśikhākṣapādavādān . mahadapi suvicārya lokatantraṃ bhagavaduktimṛte na siddhirasti .. iti . sarve'tra vādagranthā eva nirdiṣṭā na tu mantragranthā iti nāmākṣaram eva sākṣānnirdiṣṭamiti ca nānyathā mananīyam . ato yatkvacittattat praśaṃsā vā syāt tadapi nitāntanāstikavādaṃ nirjityāṃśenāpyāstikya vādaḥ khyāpita ityapekṣayā jñeyam . tasmātsvatantra īśvara eva sarva sraṣṭā na tu jīvaḥ . svājñānena svaśaktyaivetyāyātam . taduktaṃ śrī bādarāyaṇenāpi bahutra saṃjñāmūrtikptistu trivṛtkurvata upadeśādity [Vs2.4.20] ādiṣu . atastanmano'sṛjata manaḥ prajāpatimityādau manaḥśabdena samaṣṭi mano'dhiṣṭhātā śrīmānaniruddha eva . bahu syāṃ prajāyeya iti [Chā 6.2.3] tatsaṅkalpa eva vā vācyaḥ . satyasvābhāvikācintyaśaktiḥ parameśvaras tucchamāyikamapi na kuryātcintāmaṇīnāmadhipatiḥ svayaṃ cintāmaṇir eva vā kūṭakanakādivat . tathā ca mādhvabhāṣyapramāṇitā śrutiḥ athainamāhuḥ satyakarmeti satyaṃ hyevedaṃ viśvamasṛjata iti . evaṃ ca satyavrataṃ satyaparaṃ tri satyaṃ satyasya yoniṃ nihitaṃ ca satye . satyasya satyamṛta satyanetraṃ satyātmakaṃ tvāṃ śaraṇaṃ prapannaḥ .. [bhāgavatam 10.2.26] ityatra satyasaṅkalpatvaṃ satyapārāyaṇatvaṃ sṛṣṭyādilīlātrayeṣu satyatvaṃ satyasya viśvasya kāraṇatvaṃ satya eva viśvasminnantaryāmitayā sthitatvaṃ satyasya tasya sthitatāhetutvaṃ satyavacanasyāvyabhicāridiṣṭeśca pravartakatvaṃ satyarūpatvamityeteṣāmarthānāmākūtaṃ paripāṭī ca saṅgacchate . anyathā satyasya yonimity ādau traye tatrāpi nihitaṃ ca satya ityatrākasmād ardhajaratīyanyāyena kaṣṭakalpanāmayārthāntare tu bhagavatā svapratiśrutaṃ satyakṛtaṃ yattattadyuktamevetyato brahmādibhistathā stave svārasyabhaṅgaḥ syātprakramabhaṅgaśca . tasmātsatyameva viśvamiti sthitam ..10.87.. śrutayaḥ śrībhagavantam ..71.. [72] tadeva na yadidamagra āsetyanena prākṛtalayo'pi satkārya vāde'nugamitaḥ . ātyantike tu mokṣalakṣaṇalaye na pṛthivyādīnāṃ nāśaḥ . jīvakṛtena tathā bhāvanāmātreṇa svābhāvikaparamātmaśaktimayānāṃ teṣāṃ nāśāyukteḥ . labdhamokṣeṣu śrīparīkṣitādiṣu taddehasthānāmapi pṛthivyādyaṃśānāṃ sthiteḥ śravaṇāttathā hiraṇyagarbhāṃśānāṃ buddhy ādīnāmapi bhaviṣyati . atasteṣvadhyāsaparityāga evātyantikalaya ity ucyate . ataeva ghaṭe bhinne ghaṭākāśa ākāśaḥ syādyathā purā . evaṃ dehe mṛte jīvo brahma sampadyate punaḥ .. ityatra . tathā evaṃ samīkṣya cātmānamātmanyādhāya niṣkale . daśantaṃ takṣakaṃ pāde lelihānaṃ viṣānalam .. na drakṣyasi śarīraṃ tvaṃ viśvaṃ ca pṛthagātmanaḥ .. [bhāgavatam 12.5.12] ityatrāpyupādheḥ saṃyoga eva partiyajyate na tu tasya mithyātvaṃ pratipādyate . tathā hi buddhīndriyetyādiprakaraṇam . tatra tadāśrayatvatat prakāśyatvatadavyatiriktatvebhyo hetubhyo buddhīndriyādīnāṃ paramātmasvabhāvaśaktimayatvamāha . buddhīndriyārtharūpeṇa jñānaṃ bhāti tadāśrayam . dṛśyatvāvyatirekābhyām ādyantavadavastu yat .. [bhāgavatam 12.4.23] antaḥkaraṇabahiḥkaraṇaviṣayarūpeṇa paramātmalakṣaṇaṃ jñānameva bhāti tasmādanyadeva buddhyādivastvityarthaḥ . yatastadāśrayaṃ teṣām āśrayarūpaṃ tajjñānam . klībtvamārṣam . tathāpi rājabhṛtyayorivātyanta bhedaḥ syāt . tatra hetvantare'pyāha . dṛśyatvaṃ tatprakāśyatvam avyatirekastadvyatireke vyatirekaḥ tābhyām . tasmātekadeśasthitasyāgner jyotsnā vistāriṇī yathā . ity [Viড় 1.22.56] ādivadbuddhyādīnāṃ tat svābhāvikaśaktimayatvameva setsyatīti bhāvaḥ . yatkhalvādyantavat śuktyādau kadācidevāropitaṃ rajataṃ tatpunaravastu tadāśrayakatvatat prakāśakatvatadavyatirekābhāvāt . śuktyādivastu na bhavati śukty ādibhyo'nanyanna bhavatītyarthaḥ . tataścaikavijñānena sarvavijñāna pratijñā viruddheteti bhāvaḥ ..72.. [73] evamasatkāryavādāntare'pi jñeyam . ekasyāpi vastuno'ṃśabhedenāśrayāśrayitvaṃ svayameva dṛṣṭāntena spaṣṭayati dīpaścakṣuṣaśca rūpaṃ ca jyotiṣo na pṛthagbhavet . evaṃ dhīḥ khāni mātrāśca na syuranyatamādṛtāt .. [bhāgavatam 12.4.24] dīpaścakūrūpāṇāṃ mahābhūtajyotiraṃśarūpatvātdīpādikaṃ na tataḥ pṛthak . evaṃ dhīprabhṛtīni ṛtātparamātmano na pṛthaksyuḥ . tathāpi yathā mahābhūtajyotirdīpādidoṣeṇa na lipyate tathā buddhyadidoṣeṇa paramātmāpi . tadvadasyāpyanyatamatvādityāha anyatamāditi . [74] tadevaṃ dhīprabhṛtīnāṃ paramātmasvābhāvikaśaktimayatvamuktvā tathāpi tebhyo bahiraṅgaaśaktimayebhyo'ntaraṅgaśaktitaṭasthaśakti viśiṣṭaparamātmano'nyatamatvena teṣāmaśuddhatvavyañjanayā sa doṣatvamuktvā teṣdhīvṛttiṣu tāvacchuddhasyaiva jīvasya sakāraṇam adhyāsamāha buddherjāgaraṇaṃ svapnaḥ suṣuptiriti cocyate . māyāmātramidaṃ rājan nānātvaṃ pratyagātmani .. [bhāgavatam 12.4.25] buddhivṛttirūpaṃ jāgaraṇaṃ svapnaḥ suṣuptiritīdaṃ pratyagātmani śuddha jīve viśvatairjasaprājñatvākhyaṃ nānātvaṃ māyāmātraṃ māyākṛtādhyāsa mātreṇa jātamityarthaḥ . [75] tataḥ paramātmani buddhyādimayasya jagataḥ sato'pi samparkaḥ sutarāṃ nāstītyarthaṃ cāha yathā jaladharā vyomni bhavanti na bhavanti ca . brahmaṇīdaṃ tathā viśvam avayavyudayāpyayāt .. [bhāgavatam 12.4.26] yathā vyomni vyomakāryavāyujyotiḥsalilapārthivāṃśadhūmapariṇatā jaladharāḥ sveṣāmevāvayavināmudayādbhavanti dṛśyante . apyayānna bhavanti na dṛśyante ca te ca tanna spṛśantīti jñeyam . tathā brahmaṇīdaṃ viśvamiti yojyam . tataḥ sūkṣmarūpeṇa tasya sthitirastyeva jagacchakti viśiṣṭakāraṇāstitvāt . itthamevoktaṃ sato'bhivyañjakaḥ kāla iti ..75.. [76] tadevaṃ vaktuṃ kāraṇāstitvaṃ dṛṣṭāntena pratipādayati satyaṃ hyavayavaḥ proktaḥ sarvāvayavināmiha . vinārthena pratīyeran paṭasyevāṅga tantavaḥ .. [bhāgavatam 12.4.27] sarveṣāmavayavināṃ sthūlavastūnāmavayavaḥ kāraṇaṃ satyaṃ satyo vyabhicārarahitaḥ proktaḥ . loke yathā darśnādityāha vineti ..76.. [77] arthena sthūlarūpeṇa paṭenāpi vinā tasmin kāryāstitvamapi vyatirekeṇa pratipādayati . yatsāmānyaviśeṣābhyām upalabhyeta sa bhramaḥ . [bhāgavatam 12.4.28] ayamarthaḥ . yadyevamucyate pūrvaṃ sūkṣmākāreṇāpi jagannāsītkintu sāmānyaṃ kevalaṃ śuddhaṃ brahmaivāsīttadeva śaktyā nimittabhūtayā viśeṣākāreṇa jagadrūpeṇa pariṇatamiti tadasat . yataḥ yadeva sāmānya viśeṣābhyāmupalabhyeta sa bhramo vivartavāda eva . tatra hi śuddhaṃ brahmaivājñānarūpayā śaktyā jagattayā vivṛtamiti mataṃ na cāsmākaṃ tad abhyupapattiḥ pariṇāmavādasya satkāryatāpūrvakatvādityarthaḥ ..77.. [78] nanvapūrvameva kāryamārambhavivartavādināmiva yuṣmākamapi jñāyatāṃ tatrāha anyonyāpāśrayātsarvam ādyantavadavastu yat .. [bhāgavatam 12.4.28] yadādyantarvadapūrvaṃ kāryaṃ tatpunaravastu nirūpaṇāsahamityarthaḥ . tatra heturanyonyopaśrayāt . yāvatkāryaṃ na jāyate tāvatkāraṇatvaṃ mṛt śuktyāderna sidhyati kāraṇatvāsiddhau ca kāryaṃ na jāyata eveti paraspara sāpekṣatvadoṣāt . tataḥ kāraṇatvasiddhaye kāryaśaktistatrāvaśyam abhupagantavyā . sā ca kāryasūkṣmāvasthaiveti kāryāstitvaṃ sidhyati . tathāpi sthḹlarūpatāpādakatvānmṛdādeḥ kāraṇatvamapi sidhyatīti bhāvaḥ . [79] tadevaṃ svābhāvaikaśaktimayameva paramātmano jagadityupasaṃharati vikāraḥ khyāyamāno'pi pratyagātmānamantarā . na nirūpyo'styaṇurapi syācceccitsama ātmavat .. [bhāgavatam 12.4.29] yadyapi khyāyamāmanaḥ prakāśamāna eva tathāpi svalpo'pi vikāraḥ pratyag ātmānaṃ paramātmānaṃ vinā tadvyatirekeṇa svatantratayā na nirūpyo'sti . taduktaṃ tadananyatvavivaraṇa eva . yadi ca taṃ vināpi syāttadā citsamaḥ syāccidrūpeṇa samaḥ svaprakāśa evābhaviṣyat . ātmavatparamātmavan nityaikāvasthaścābhaviṣyat . [80] nanu yadi paramātmānaṃ vinā vikāro nāsti tarhi paramātmanaḥ sopādhitve nirupādhitvaṃ na sidhyati . tasmātsopādhernirupādhiranyeva kimity atrāha na hi satyasya nānātvam avidvān yadi manyate . nānātvaṃ chidrayoryadvaj jyotiṣorvātayoriva .. [bhāgavatam 12.4.30] satyasya paramātmano nānātvaṃ na hi vidyate . yadi tasya nānātvaṃ manyate tarhyavidvān yatastasya nirupādhitvasopādhitvalakṣaṇaṃ nānātvaṃ mahākāśaghaṭākāśayoryadvattadvadgṛhāṅganagatasarvavyāpitejasor iva bāhyaśarīravāyvoriva ceti . [80] yasmādvikāraḥ khyāyamāno'pi pratyagātmānamantarā na nirūpyo'styaṇur api tasmātsarvaśabdavācyo'pi sa eveti sadṛṣṭāntamāha yathā hiraṇyaṃ bahudhā samīyate nṛbhiḥ kiryābhirvyavahāravartmasu . evaṃ vacobhirbhagavānadhokṣajo vyākhyāyate laukikavaidikairjanaiḥ .. [bhāgavatam 12.4.31] kriyābhistattadvacanabhedairbahudhā kaṭakakuṇḍādirūpeṇa yathā suvarṇameva vacobhistattannāmabhiḥ pratīyate tathā laukiakvaidikaiḥ sarvaireva vacobhirbhagavāneva vyākhyāyate . taduktam sarva nāmābhidheyaśca sarvavedeḍitaśca saḥ iti skānde . [81] tadevaṃ jagataḥ paramātmasvābhāvikaśaktimayatvamuktvā tena ca jīva kartṛkeṇa jñānena tannāśanasāmarthyaṃ vyajya mokṣārthaṃ tadadhyāsa parityāgamupadeṣṭuṃ paramātmaśaktimayasyāpi tasyopādhyadhyātmakasya jīvasvarūpaprakāśāvarakatvarūpaṃ doṣaṃ sadṛṣṭāntamupapādayati yathā ghano'rkaprabhavo'rkadarśito hyarkāṃśabhūtasya ca cakṣuṣastamaḥ . evaṃ tvahaṃ brahmaguṇastadīkṣito brahmāṃśakasyātmana ātmabandhanaḥ .. [bhāgavatam 12.4.32] arkaraśmaya eva megharūpeṇa pariṇatā varṣanti . (!) agnau prāptāhutiḥ samyagādityamupatiṣṭhate . ādityājjāyata vṛṣṭirvṛṣṭerannaṃ tataḥ prajāḥ . iti vacanāt . ayamarthaḥ . yathārkaprabhavo'rkeṇaiva darśitaḥ prakā śitaśca ghano niviḍo meghaḥ . arkāṃśabhūtasya cakṣuṣastamaḥ divi bhūmau ca mahāndhakārarūpo bhavati . evamahaṃ prākṛtāhaṅkāro brahmaguṇaḥ paramātmaśaktikāryabhūtaḥ tadīkṣitastenaiva paramātmanā prakāśitaśca brāhmāṃśakasya taṭasthaśaktirūpatvāt paramātmano yo hīnāṃśastasyātmano jīvasyātmabandhanaḥ svarūpa prakāśāvarako bhavati . [82] sa cādhyāsaparityāgaḥ svato na bhavati kintu paramātmajijñāsayā tat prabhāvenaiveti vaktuṃ pūrvavadeva dṛṣṭāntapaaripāṭīmāha ghano yadārkaprabhavo vidīyaryate cakṣuḥ svarūpaṃ ravimīkṣate tadā . yadā hyahaṅkāra upādhirātmano jijñāsayā naśyati tarhyanusmaret .. [bhāgavatam 12.4.33] ghano yathārkaprabhavo vidīryate iti dṛṣṭāntāṃśe tadvidāraṇasya na cakṣuḥśaktisādhyatvaṃ kintu sūryaprabhāvasādhyatvamiti vyaktam . anena dārṣṭāntike'pi ātmanaḥ paramātmano jijñāsayā jātena tat prasādenāhaṅkāro naśyati palāyate ityatrāṃśe puruṣajñānasādhyatvam ahaṅkāranāśasya khaṇḍitam . ato vivartavādo nābhyupagataḥ . atra copādhiriti viśeṣaṇena svarūpabhūtāhaṅkārastvanya eveti spaṣṭībhūtam . evaṃ yathā dṛṣṭānteghanaprāyamahāndhakārāvaraṇābhāvāttat prabhāveṇa yogyatālābhācca cakṣḥ kartṛ bhūtaṃ svarūpaṃ karmabhūtam īkṣate svasvarūpaprakāśamastitvena jānāti svaśaktiprākaṭyaṃ labhata ity arthaḥ . kadācittadīkṣaṇonmukhaḥ san raviṃ cekṣate tathā dārṣṭāntike'py anusmaretsmarturanusandhātuṃ yogyo bhavati, ātmānaṃ ceti śeṣaḥ . [83] nigamayati yadaivametena vivekahetinā māyāmayāhaṅkāraṇātmabandhanam . cchitvācyutātmānubhavo'vatiṣṭhate
|
|||
|