![]()
|
|||
SIX SANDARBHAS 30 страницаparamātmapratibimbatvaṃ yadasya śrūyate, yathā yathā puruṣa ātmānamekamādarśacakṣuṣordvidhābhūtamevekṣeta tathaivāntaramāvayoriti . tadapi jñānecchūn pratyabhedadṛṣṭi poṣaṇārthamevocyate na vāstavavṛttyaiva pratibimbatvena . advayavāda gurumate'pyambuvadagrahaṇād [*EṇḍṇOṭE ॰8] iti [Vs3.2.19] nyāya virodhādvṛddhihrāsabhāktvamantrabhāvādubhayasāmañjasyādevamiti [Vs3.2.20] nyāyena yathākathañcitpratibimbasādṛśyamātrāṅgīkārācca . tadetattasya parmātmāṃśarūpatāyā nityatvaṃ śrīgītopaniṣadbhirapi darśitaṃ mamaivāṃśo jīvaloke jīvabhūtaḥ sanātana iti . tadevamaṃśatvaṃ tāvadāha tatra samaṣṭeḥ eṣa hyaśeṣasattvānām ātmāṃśaḥ paramātmanaḥ . ādyo'vatāro yatrāsau bhūtagrāmo vibhāvyate .. [bhāgavatam 3.6.8] ṭīkā ca aśeṣasattvānāṃ prāṇināmātmā vyaṣṭīnāṃ tadaṃśatvātaṃśo jīvaḥ . avatāratoktistasminnārāyaṇāvirbhāvābhiprāyeṇetyeṣā ..3.6.. śrī śukaḥ ..37.. [38] atha vyaṣṭeḥ ekasyaiva mamāṃśasya jīvasyaiva mahāmate . bandho'syāvidyayānāder vidyayā ca tathetaraḥ .. [bhāgavatam 11.11.4] itaro mokṣaḥ . atra raśmiparamāṇusthānīyo vyaṣṭiḥ . tatra sarvābhimānī kaścitsamaṣṭiriti jñeyam ..11.11.. śrībhagavān ..38.. [39] tatra śaktitvenaivāṃśatvaṃ vyañjayanti svakṛtapure'pyamīṣvabahirantarasaṃvaraṇaṃ tava puruṣaṃ vadantyakhilaśaktidhṛto'ṃśakṛtam . [bhāgavatam 10.87.20] iti . abahirantarasaṃvarṇaṃ bahirbahiraṅgāṇi kāraṇāni kāryāṇi antar antaraṅgāni tairasaṃvaraṇaṃ kāryakāraṇairasaṃspṛṣṭam . aṃśakṛtam aṃśamityarthaḥ . akhilaśaktidhṛtaḥ sarvaśaktidharasyeti viśeṣaṇaṃ jīva śaktiviśiṣṭasyaiva tava jīvo'ṃśo na tu śuddhasyeti gamayitvā jīvasya tac chaktirūpatvenaivāṃśatvamityanenaivāṃśatvamityetadvyañjayanti . atha taṭasthatvaṃ ca sa yadajayā tyajāmanuśayītetyādau vyaktamasti ubhayakoṭāvapraviṣṭatvādeva ..10.87.. śrutayaḥ śrībhagavantam ..39.. [40] atha jñānecchuṃ prati jīveśayorabhedamāha ahaṃ bhavānna cānyastvaṃ tvamevāhaṃ vicakṣva bhoḥ . na nau paśyanti kavayaś chidraṃ jātu manāgapi .. [bhāgavatam 4.28.62] spaṣṭam ..4.28.. śrīparamātmā purañjanam ..40.. [41] tatra pūrvoktarītyā prathamaṃ tāvatsarveṣāmeva tattvānāṃ parasparānupraveśa vivakṣayaikyaṃ pratīyate ityevaṃ śaktimati paramātmani jīvākhyaśakty anupraveśavivakṣaiva tayoraikyapakṣe heturityabhipraite śrībhagavān parasparānupraveśāt tattvānāṃ puruṣarṣabham . paurvāparyaprasaṅkhyānaṃ yathā vakturvivakṣitam .. [bhāgavatam 11.22.7] ṭīkā ca anyonyasminnanupraveśādvakturyathā vivakṣitaṃ tathā pūrvā alpasaṅkhyā aparā adhikasaṅkhyā tayorbhāvaḥ paruvāparyaṃ tena prasaṅkhyānaṃ gaṇanamityeṣā ..11.22.. śrībhagavān ..41.. [42] athāvyatirekeṇa cidrūpatvāviśeṣeṇāpi tayoraikyamupadiśati puruṣeśvarayoratra na vailakṣaṇyamaṇvapi . tadanyakalpanāpārthā iti [bhāgavatam 11.22.11] . ṭīkā ca kathaṃ tarhi pañcaviṃśatipakṣastatrāha puruṣeti . vailakṣaṇyaṃ visadṛśatvaṃ nāsti dvayorapi cidrūpatvāt . atastayoratyantamanyatva kalpanāpārthā ityeṣā . atra sadṛśatvānanyatvābhyāṃ tayoḥ śakti śaktimattvaṃ darśitam . tenāvyatireko'pi ..11.21.. śrībhagavān ..42.. [43] atha bhaktīcchuṃ prati tayorbhedamupadiśati . yadā rahitamātmānaṃ bhūtendriyaguṇāśayaiḥ . svarūpeṇa mayopetaṃ paśyan svārājyamṛcchati .. [bhāgavatam 3.9.33] ātmānaṃ jīvaṃ svarūpeṇa tasyā jīvaśakterāśrayabhūtena śaktimatā mayā upetaṃ yuktam . svārājyaṃ sārṣṭyādikam ..3.9.. grabhodaśāyī brahmāṇam ..43.. [44] tatra bhede hetumāha anādyavidyāyuktasya puruṣasyātmavedanam . svato na sambhavādanyas tattvajño jñānado bhavet .. [bhāgavatam 11.22.10] ṭīkā ca svato na sambhavati, anyatastu sambhavāt . svataḥ sarvajñaḥ parmeśvaro'nyo bhavediti aḍviṃśatitattvapoakṣābhiprāyaḥ ityeṣā . jñānadatvamatra jñānājjñātuśca vailakṣaṇyamīśvarasya bodhayatyeveti bhāvaḥ . evaṃ tvatto jñānaṃ hi jīvānāṃ pramoṣaste'tra śaktitaḥ [bhāgavatam 11.22.28] ityuddhavavākyaṃ cāgre . atra yadi jīvājñānakalpitameva tasya parameśvaratvaṃ syāttarhi sthāṇu puruṣavattasya jñānadattamapi na syādityataḥ satya eva jīveśvarabheda ityevaṃ śrīmadīśvareṇaiva svayaṃ tasya pāramarthikeśvarābhimānitvenaivāstitvaṃ mūḍhān prati bodhitamiti spaṣṭam . bhedavādinaścātraiva prakaraṇe yathā viviktaṃ yadvaktraṃ gṛhṇīmo yuktisambhavādityatra paramavivekajastu bheda eveti . tathā, māyāṃ madīyāmudagṛhya vadatāṃ kiṃ nu durghaṭamiti [bhāgavatam 11.22.4] ca manyate . nanu, śrutiḥ pratyakṣamaitihyamanumānaṃ catuṣṭayam . pramāṇeṣvanavasthānādvikalpān sa virajyate .. ity [bhāgavatam 11.19.17] atra bhedamātraṃ niṣidhyate vikalpaśabdasya saṃśayārthatvāt . saṃśayaṃ parityajya vastunyeva niṣṭhā karotītyarthaḥ . ataeva karmaṇāṃ pariṇāmitvādāviriñcyādamaṅgalam . vipaścinnaśvaraṃ paśyedadṛṣṭam api dṛṣṭavadityatrāsyottaraśloke'pi viriñcamevāvadhiṃ kṛtvā naśvaratva dṛṣṭiruktā na tu vaikuṇṭhādikamapīti ..11.19.. śrībhagavān ..44.. [45] anyatrāpi śrījāmātṛmunibhirupadiṣṭasya jīvalakṣaṇasyaviopajīvyatvena taṃ lakṣayati tribhiḥ ahaṃ mamābhimānotthaiḥ kāmalobhādibhirmalaiḥ . vītaṃ yadā manaḥ śuddham aduḥkhamasukhaṃ samam .. [bhāgavatam 3.25.16] tadā puruṣa ātmānaṃ kevalaṃ prakṛteḥ param . nirantaraṃ svayaṃjyotir aṇimānamakhaṇḍitam .. [bhāgavatam 3.25.17] jñānavairāgyayuktena bhaktiyuktena cātmanā . paripaśyatyudāsīnaṃ prakṛtiṃ ca hataujasam .. [bhāgavatam 3.25.18] spaṣṭaiva yojanā . tavāhamiti padyena sa ātmā nityanirmala iti . ātmānam ityanenaivāhamartha iti . anyathā hyātmatvapratītyabhāvaḥ syāt . kevalamityanenaikarūpasvarūpabhāgiti . prakṛteḥ paramityanena vikāra rahitaḥ . bhaktiyuktenetyanena paramātmaprasādādhīnatatprakāśatvāt nirantaramityanena nityatvātparamātmaikaśeṣatvamiti . svayaṃ jyotirity anena svasmai svayaṃ prakāśa iti jñānamātrātmako na ca iti ca . aṇimānam ityanenāṇureveti pratikṣetraṃ bhinna iti ca . akhaṇḍitamityanena vicchinna jñānādiśaktitvātjñātṛtvakartṛtvabhoktṛtvanijadharmaka iti vyañjitam ..3.25.. śrīkapiladevaḥ ..45.. [46] tathedamapi prāktanalakṣaṇāviruddham ātmā nityo'vyayaḥ śuddha ekaḥ kṣetrajña āśrayaḥ . avikriyaḥ svadṛghetur vyāpako'saṅgyanāvṛtaḥ .. [bhāgavatam 7.7.19] etairdvādaśabhirvidvān ātmano lakṣaṇaiḥ paraiḥ . ahaṃ mametyasadbhāvaṃ dehādau mohajaṃ tyajet .. [bhāgavatam 7.7.20] avyayaḥ apakṣayaśūnyaḥ . eko na tu dehedriyādisaṅghātarūpaḥ . kṣetrajño jñātṛtvādidharmakaḥ . indriyādīnāmāśrayaḥ . svābhāvikajñātṛtvād evāvikriyaḥ . svadṛksvasmai svayaṃ prakāśaḥ . hetuḥ sargādinimittam . tad uktaṃ śrīsūtena heturjīvo'sya sargāderavidyākarmakāraka [bhāgavatam 12.7.18] iti . vyāpako vyāptiśīlaḥ . asaṅgī anāvṛtaśca svataḥ prakāśarūpatvāt . ahaṃ mametyasadbhāvaṃ dehādau mohajaṃ tyajediti dehādyadhikaraṇakasya mohajasyaiva tyāgo na tu svarūpabhūtasyetyahama artha iti . vyajjate . tad evaṃ jīvastaadaṃśatvātsūkṣmajyotīrūpa ityeke . tathaiva hi kaustubhāṃśatvena vyañjitam . tathā ca skāndaprabhāsakhaṇḍe jīva nirūpaṇe na tasya rūpaṃ varṇā vā pramāṇaṃ dṛśyate kvacit . na śakyaṃ kathituṃ vāpi sūkṣmaścānantavigrahaḥ .. bālāgraśatabhāgasya śatadhā kalpitasya ca . tasmātsūkṣmataro devaḥ sa cānantyāya kalpyte .. ādityavarṇaṃ sūkṣmābhamabbindumiva puṣkare . nakṣatramiva paśyanti yogino jñānacakṣuṣā .. iti .. ..7.9.. śrīprahlādo'surabālakān ..46.. [47] tadevamanantā eva jīvākhyāstaṭasthāḥ śaktayaḥ . tatra tāsāṃ varga dvayam . eko vargo'nādita eva bhagavadunmukhaḥ anyastvanādita eva bhagavatparāṅmukhaḥ . svabhāvatastadīyajñānabhāvāttadīya jñānābhāvācca . atra prathamo'ntaraṅgāśaktivilāsānugṛhīto nitya bhagavatparikararūpo garuḍādikaḥ . yathoktaṃ pādmottarakhaṇḍe tripād vibhūterlokāstvityādau bhagavatsandarbhodāhṛte (81) . asya ca taṭasthatvaṃ jīvatvaprasiddherīśvaratvakoṭāvapraveśāt . aparasya tat parāṅmukhatvadoṣeṇa labdhacchidrayā māyayā paribhūtaḥ saṃsārī . yathoktaṃ haṃsaguhyastave sarvaṃ pumān veda guṇāṃśca tajjño na veda sarvajñamanantamīḍe iti [bhāgavatam 6.4.25] . ekādaśe ca bhayaṃ dvitīyābhiniveśataḥ syāditi [bhāgavatam 11.2.37] . tadvargadvayamevoktaṃ śrīvidureṇāpi tattvānāṃ bhagavaṃsteṣāṃ katidhā pratisaṅkramaḥ . tatremaṃ ka upāsīran ka u svidanuśerate .. [bhāgavatam 3.7.37] ityanena . tatra parameśvaraparāḍmukhānāṃ śuddhānāmapi tacchaktiviśiṣṭān parameśvarātsopādhikaṃ janma bhavati . tacca janma nijopādhijanmanā nijajnamābhimānahetukādhyātmikāvasthāprāptireva . tadetadāhuḥ na ghaṭata udbhavaḥ prakṛtipuruṣayorajayor ubhayayujā bhavanyasubhṛto jalabudbudavat . tvayi na ime tato vividhanāmaguṇaiḥ parame sarita ivārṇave madhuni likhyuraśeṣarasāḥ .. [bhāgavatam 10.87.31] prakṛtestraiguṇyaṃ puruṣaṃ śuddhau jīvastayordvayorapyajatvādudbhavo na ghaṭate ye cāsubhṛta ādhyātmikarūpāḥ sopādhayo jīvā jāyante tattad ubhayaśaktiyujā paramātmanaiva kāraṇena jāyante prakṛtivikārapralayeṇa suptavāsanatvātśuddhāstāḥ paramātmani līnā jīvākhyāḥ śaktayaḥ sṛṣṭi kāle vikāriṇīṃ prakṛtimāsṛjya kṣbhitavāsanāḥ satyaḥ sopādhikāvasthāṃ prāpnuvantya eva vyuccarantītyarthaḥ . etadabhipretyaiva bhagavāneka āsedamity [3.5.23] ādi tṛtīyaskandhaprakaraṇe kālavṛttyā tu māyāyāṃ guṇamayyāmadhokṣajaḥ . puruṣeṇātmabhūtena vīryamādhatta vīryavān .. [bhāgavatam 3.5.26] ityanena vīryaśabdoktasya jīvasya prakṛtāvādhānamuktam . evaṃ śrī gītopaniṣatsvapi mama yonirmahadbrahma tasmin garbhaṃ dadhāmyaham ity [gītā 14.3] atroktam . ṭīkākāraiśca brahmaśabdena prakṛtirvyākhyātā garbhaśabdena jīva iti . punareṣa eva tṛtīye daivātkṣubhitadharmiṇyāṃ svasyāṃ yonau paraḥ pumān . ādhatta vīryaṃ sāsūta mahattattvaṃ hiraṇmayam .. [bhāgavatam 3.26.19] ityatra vīryaṃ cicchaktimiti ṭīkāyāṃ vyākhyātamataḥ śaktitvamasya ṭīkā sammatam . tato'kasmādudbhavamātrāṃśe dṛṣṭāntaḥ . jalabudbudavaditi . ataḥ punarapi pralayasamaye ime sopādhikā jīvāstvayi bimbasthānīya mūlacidrūpe raśmisthānīyacidekalakṣaṇaśuddhajīvaśaktimaye . tata eva svamapīto bhavatītyādi śrutau svaśabdābhidheye parame paramātmani vividhanāmaguṇairvividhābhirdevādi saṃjñābhirvividhaiḥ śubhāśubha guṇaiśca saha lilyurlīyante . pūrvavatpralaye'pi dṛṣṭāntaḥ sarita ivārṇava iti aśeṣarasā iva madhuni iti ca . atra devamanuṣyādināmarūpa parityāgena tasmin līne'pi svarūpabhedo'styeva tattadaṃśasadbhāvādity abhiprāyaḥ . atra śrutayaḥ ajāmekāmity [śvetū 5.5] ādi . yathā nadyaḥ syandamānāḥ samudre 'staṃ gacchanti nāmarūpe vihāya . tathā vidvānnāmarūpādvimuktaḥ parātparaṃ puruṣamupaiti divyam .. [ṃuṇḍū 3.2.8] iti . yathā saumyemā madhukṛto nistiṣṭhanti nānārūpāṇāṃ vṛkṣāṇāṃ rasān samavahāram ekatāṃ rasaṃ gamayanti .. [Chāū 6.9.1] te yathā vivekaṃ na labhante amuṣāhaṃ vṛkṣasya raso'smītyevaṃ khalu saumyemāḥ sarvāḥ prajāḥ sati sampadya na viduḥ sati sampadyāmaha iti .. iti [Chāū 6.9.2] ..10.87.. śrutayaḥ śrībhagavantam ..47.. [48] tadevaṃ paramātmanastaṭasthākhyā śaktirvivṛtā . antarāṅgākhyā tu pūrvavadeva jñeyā . atha bahiraṅgākhyā vivriyate . eṣā māyā bhagavataḥ sṛṣṭisthityantakāriṇī trivarṇā varṇitāsmābhiḥ kiṃ bhūyaḥ śrotumicchasi .. [bhāgavatam 11.3.18] bhagavataḥ svarūpabhūtaiśvaryādeḥ . paramātmana eṣā taṭasthalakṣaṇena pūrvoktā jagatsṛṣṭyādikāriṇī māyākhyā śaktiḥ . trayo varṇā yasyāḥ sā . tathā cātharvaṇikāḥ paṭhanti . sitāsitā ca kṛṣṇā ca sarvakāmadughā vibhor iti . uktaṃ ca daivī hyeṣā guṇamayī mama māyā duratyayā [gītā 7.14] iti ..11.3.. antarīkṣo videham ..48.. [49] tasyā māyāyāścāṃśadvayam . tatra guṇarūpasya māyākhyasya nimittāṃśasya dravarūpasya pradhānākhyasyopādānāṃśasya ca parasparaṃ bhedamāha caturbhiḥ . atha te sampravakṣyāmi sāṅkhyaṃ pūrvaviniścitam . yadvijñāya pumān sadyo jahyādvaikalpikaṃ bhramam .. [bhāgavatam 11.24.1] ṭīkā ca advitīyātparamātmano māyayā prakṛtipuruṣadvārā sarvaṃ dvaitamudeti punastatraiva līyate ityanusandadhānasya puruṣasya dvandva bhramo nivartate iti vaktuṃ sāṅkhyaṃ prastauti atha te ityeṣā . atra pradhāna paryāyaḥ prakṛtiśabdhaḥ ..49.. [50] āsījjñānamayo arthaṃ ekamevāvikalpitam . yadā vivekanipuṇā ādau kṛtayuge yuge .. [bhāgavatam 11.24.2] ṭīkā ca atho śabdaḥ kārtsnye . jñānaṃ draṣṭṛ . tena dṛśyarūpaḥ kṛtsno'py arthaśca vikalpaśūnyamekameva . brahmaṇyeva līnamāsīdityarthaḥ . ityeṣā . tṛtīyaskandhe ca bhagavāneka āsedamagra ātmātmanāṃ vibhurity [bhāgavatam 3.5.23] ādau yadbhagavattvena śabdyate tadevātra brahmatvena śabdyate iti vadantītyādivadubhatraikameva vastu pratipādyam . ante tu eṣa sāṅkhya vidhiḥ prokta ityādau parāvaradṛśā mayetyanena bhagavadrūpeṇāpy avasthitiḥ spaṣṭaiva . kadetyapekṣāyāmāha . yadā ādau kṛtayuge viveka nipuṇā janā bhavanti tasmin yuge tatpūrvasmin pralayasamaya ity arthaḥ ..50.. [51] tanmāyāphalarūpeṇa kevalaṃ nirvikalpitam . vāṅmanogocaraṃ satyaṃ dvidhā samabhavadbṛhat .. [bhāgavatam 11.24.3] ṭīkā ca tadbṛhadbrahma vāṅmanogocaraṃ yathā bhavati tathā . māyā dṛśyam . phalaṃ tatprakāśaḥ . tadrūpeṇa māyārūpeṇa vilāsarūpeṇa ca dvidhābhūdityeṣā . atra māyā dṛśyamiti phalaṃ tatprakāśa iti chedaḥ . tena brahmaṇā yaddṛśyaṃ vastu tanmāyā . tasya brahmaṇo yaḥ prakāśa vikāśaḥ sa phalamityarthaḥ ..51.. [52] tayorekataro hyarthaḥ prakṛtiḥ sobhayātmikā . jānantyanyatamo bhāvaḥ puruṣaḥ so'bhidhīyate .. [bhāgavatam 11.24.4] ṭīkā ca tayordvidhābhūtayoraṃśayormadhye ubhayātmikā kāryakāraṇa rūpiṇī . ityeṣā . śrīviṣṇupurāṇe viṣṇoḥ svarūpātparato hi te'nye rūpaṃ pradhānaṃ puruṣaśca vipra ity [Viড় 1.2.24] atra teṣāmeva ṭīkā ca parato nirupāderviṣṇoḥ svarūpātte prāgukte pradhānaṃ puruṣaṃ ceti dve rūpe anye māyākṛte iti ..11.24.. bhagavān ..52.. [53] anyatra tayorupādānanimittayoraṃśayorvṛttibhedena bhedānapyāha kālo daivaṃ karma jīvaḥ svabhāvo dravyaṃ kṣetraṃ prāṇamātmā vikāraḥ . tatsaṅghāto bījarohapravāhas tanmāyaiṣā tanniṣedhaṃ prapadye .. [bhāgavatam 10.63.26] ṭīkā ca kālaḥ kṣobhakaḥ . karma nimittaṃ tadeva phalābhimukham abhivyaktaṃ daivam . svabhāvastatsaṃskāraḥ . jīvastadvān . dravyaṃ bhūta sūkṣmāṇi . kṣetraṃ prakṛtiḥ . prāṇaḥ sūtram . ātmā ahaṅkāraḥ . vikāra ekādeśendriyāṇi mahābhūtāni ceti ṣoḍaśakaḥ tatsaṅghāto dehaḥ . tasya ca bījarohavatpravāhaḥ . roho'ṅkuraḥ . dehādbījarūpaṃ karma . tato'ṅkura rūpo dehaḥ . tataḥ punarevamiti pravāhaḥ . taṃ tvāṃ niṣedhāvadhibhūtaṃ prapadye bhaje iti . ityeṣā . atra kāladaivakarmasvabhāvā nimittāṃśāḥ anye upādānāṃśāstadvān jīvastūbhayātmakastathopādānavarge nimittaśaktyaṃśo'pyanuvartate . yathā jīvopādhilakṣaṇe'hamākhye tattve tadīyāham (aṃha?)bhāvaḥ sa hy avidyāpariṇāma ityādi . yathoktaṃ tṛtīyasya ṣaṣṭhe ātmānaṃ cāsya nirbhinnam abhimāno'viśatpadam . karmaṇāṃśena yenāsau kartavyaṃ pratipadyate .. [bhāgavatam 3.6.25] iti . atrātmānamahaṅkāramabhimāno rudraḥ karmaṇāhaṃvṛttyā iti ṭīkā ca . atra ca yannirbhinnaṃ tadadhiṣṭhātnaṃ vāgādīndriyaṃ tṛtīyānta madhyātmamiti prakaraṇanirṇayaṣṭīkāyāmeva kṛto'sti . bījarūpatvaṃ kāraṇatāmātravivakṣayā . tadevamatrāpi mūlamāyāyāḥ sarvopādānāṃśamūlabhūtaṃ kṣetraśabdoktaṃ pradhānamapyaṃśarūpam ityadhigatam . jīvastadvānityanena śuddhajīvasya māyātītatvaṃ bodhayati ..10.62.. jvaraḥ śrībhagavantam ..52..
|
|||
|