VIII. САНТАР

⇐ ПредыдущаяСтр 8 из 20Следующая ⇒

VIII. САНТАР

Мидæгæй сæм райхъуыст, зæрдæйыл ардуанау дæрзæгæй чи ныдзæвыд, ахæм уынæр:

— Саухъус! Саухъус! Саухъус! — цыма къултæ адæймаджы æвзагæй дзырдтой, уыйау дыз-дыз кодта кæйдæр сидт.

— Мæнæ дæн, Сантар, мæнæ!

Сослан Чермены фарс бакъуырдта, ома лæмбынæг хъус.

— Саухъус, уый чи ныуурæдта йæ улæфт дуаргæрон? — фæтызмæгдæр Сантары хъæлæс.

— Уымæй мæнæ Зæнджийы фæрс, уый сæ мæнæй раздæр федта.

— Чи сты нæ уазджытæ, Зæнджи? — ныкъкъæс-къæс кодта Сантар.

— Чифæнды уæнт, уæддæр нæ уазджытæ сты, Сантар.

— Кæд нæ уазджытæ сты, уæд сын æз фенын кæндзынæн, Æртыккаг дуне цы у, уый! — йæ хъæлæс фæфæлмæндæр Сантарæн, фæлæ Сослан æмæ Чермен æмбæрстой, йæ маст тыххæйты кæй урæдта, уый.

— Æркæс сæм, Сантар, кæннод нæ худинаг ныхъхъæр уыдзæн!

— Рауадз сæ, Саухъус, рауадз æмæ дæ зæрдæ ма æхсайæд!

Омбæ, Сантар, омбæ! — Саухъус ма цыдæр зæгъынмæ хъавыд, фæлæ йæм Чермен йæ хъоппæг цæстытæ фæхъулæттæ кодта, дæ дзых æрæхгæн, зæгъгæ.

— Омбæ, Сантар, омбæ! — фæхъæр кодтой, фæсдуары онг чи æрбаирвæзт æмæ дуар сæттын кæмæн нæ бакуымдта, уыдон.

«Нана нæ ардæм æнæхъуаджы нæ ардыдта! Чи зоны, ацы дæлдзæхты нæ фæндаг чысыл фæрогдæр уа!» — загъта йæхинымæры Сослан. Саухъусмæ цымæ чи дзырдта, зæгъгæ, къуындæг бацæуæны чысыл раздæр бауад. Æвиппайды галиуæрдыгæй хъулон-мулон къул кæфхъуындары комау фегом æмæ йæ хуылфæй фатау ратахт, донхуыз згъæр кæуыл уыд, ахæм бирæгъдзаст нæлыстæг. Йæ цæстыты ферттывдмæ Сослан сæццæйæ аззад. Йæ къухы йын фæринк куы ауыдта, уæд йæхæдæг дæр йæ кард фæцъортт ласта. «Ай мемæ нæртон лæджы хæст куы кæны, уæд чи куыдз, чи хæрæг у!» Сослан æм февзыста, Сантар æм йæ кард фæдардта, æмæ дыууæ цыргъаджы цæхæртæй дæлсыджыт ныррухс. Ныр та йæм Сантар февзыста æмæ Сосланы Бидасы тахъайы къæрцц куы фæцыд, уæд ын йæ ныхмæлæууæджы хæрзарæхст иуæрдыгæй æхсызгон уыд, иннæрдыгæй та йыл дисы бацыд: «Куыд цырд архайы! Нырма мыл, уый йеддæмæ, никæй кард æруад!»

Сослан йæ фæринк йæ галиу къухмæ æрбайста æмæ йæм бакаст, ома, кæд лæг дæ, уæд ма ныр мæ разы фæлæуу. Сантар дæр йæ кард йæ галиу къухмæ уилгæ æппæрст æрбакодта, æмæ Сослан фырдисæй андзыг и. Сантары ми йæм фæкаст хицон æмæ æрбаймысыд, Зилахары быдыры-иу сын Уырызмæг, хъазгæ-хъазын, дыууæ къухæй радыгай архайын куыд амыдта, уый. «Чи у ацы бирæгъдзаст лæппу? Кæцæй нын базыдта нæ хæстон ми?» Къулмæ йæ бассыдта, сæ фæринчыты дзæхст-дзæст дæлдзæхты нæрыд. Сантар йæхи фæтылиф кодта, йæ дзыппæй дæгъæл фелвæста æмæ дуар бакодта — æддагæтты æрбауагъта. Æхсæз хъахъхъæнæджы Черменыл атыгуыр сты.

— Цæвут сæ! Дуары сæрдæн фестын кæнут ацы цъаммарты! — басидти Сантар æхсæз хъахъхъæнæгмæ.

Фæлæ йын уæдмæ Сослан йæхи цонг ацахста æмæ йæ къулы ’рдæм фехста. Сантарæн йæ фæринк æрхауд, фæлæ та йæхи Сосланыл раскъæрдта. Уый йын йæ мукъутæ бацавта, æмæ Сантар къулыл бахъил. «Кæд мæ цæфæн дæ куыдзы уд не схауа, уæд дæм æнæмæнг нæртон туг хæццæ кæны!» — Черменыл чи ныттыгуыр, Сослан уыдонмæ фæзылд æмæ сæ Сантары цурмæ карчы цъиутау бакалдта:

— Уым лæуут æмæ уын цалынмæ зæгъон, уæдмæ куы фезмæлаг — додой мын уæ къона кæны!

Æхсæз хъахъхъæнæджы сæ цæстытæ Сосланмæ ныццавтой. Сантар къулрæбын цъынддзастæй хуыссыд. Уæлтъыфалты зыр-зырæй бæрæг уыд: удæгас у. Чермен йæ хъыримаг уацайрæгтæм ныддардта, афтæмæй Сосланмæ нымдзаст æмæ йæ цæстæнгасæй фарста: цæй, Нарты бæгуыдæр лæг, дæлимонты бæстæ бацахстам, фæлæ нын дарддæр цы кæнгæ у? Сослан та Сантары хъахъхъæдта. Уый йе ’муд æрцыд, фæлæ ма уæддæр цъынддзастæй хуыссыд. Иугæр æй ракæсын нæ фæнды, уæд хъуыды кæны, фæлæ цæуыл?.. Науæд мæнгард Челæхсæртæгмæ цы байхъуыстон, стæй адунейы цæрæгæн хъуыды кæнын куынæ æмбæлы, уæд ай куыд у?.. Уæуу, мæнæ диссаг — йæ рахиз цæстæй цæссыг рахъардта æмæ йæ къæмисæныл æрбырыд! Æви йыл кæй фæтых дæн, уый йæм æгад æркаст? Куыннæ стæй! Уæртæ уыцы хъæды лыггæгты хуызæн лæгтæ дын кад æмæ æгадæн исты æмбарынц! Нæ, ам æндæр цыдæр ис. Рабадын æй кодта. Сантар йæ уæрджытыл йæ сæр куы æруагъта, уæд Сослан ноджы сцымыдис.

Æддагæттæн дуар сæттын куынæ бакуымдта, уæд ныссабыр сты. Уыцы чысыл исдуг Сосланæн фæйнæрдæм ахъахъхъæныны фадат фæцис æмæ уал Сантары йæхи бар фæуагъта. «Уæлæуыл хур куынæ кæсы, уæд ацы дæлдзæхмæ рухс кæцæй кæлы?.. Мæрдты бæсты ис цъæх нæуу, æгæндæг хъæдтæ, æрра дæттæ, æхсæрдзæнтæ. Уæле йæм кæсы цъæх арв æмæ йын йæ зæхмæ сæ дидинхуыз цæстытæ ныкъулынц стъалытæ. Йæ цæрджытæ уарзынц кæрæдзи æмæ цæрынц хъæрмудæй. Тавиц цы у, уый нæ зонынц æмæ сæ ферох и туджы хуыз. А бæстæн та йæ зæхх дæр — дур, йæ арв дæр — дур, йæ къултæ дæр — дур, æмæ йæ раст уынгтæ кæрæдзийы мидæг ныттæссар-мæссартæ сты. Ацы фæстæмæзæвæтджынтæ мын мæ бæхы йæ къæхты хæфсытæй куы амардтой, уæдæй нырмæ фынæй нæ кодтой, сæ хинтыл базыртæ базад, æхсæвæй-бонæй хъуыдыты мидæг сæ хъиутæ хордтой. Дæлдзæхы цæрын сæ сæрмæ нал бахастой æмæ уæлдзæхмæ схызтысты, цæмæй Челæхсæртæджы хуызæн мæнгардимæ арвæй Хурзæрины æрсайдтаиккой æмæ мæгуыр адæмæн загътаиккой: Хурзæрин царды хос у, фæлæ йын йæ тынтæй раст куынæ пайда кæнат, уæд уын, чи зоны, мæлæты хосæн басгуыха. Цæмæй уын зиан ма ракæна æмæ уын уæ сæрты хъылма хъуыдыты маргджын кæлмытæ ма змæлын кæна, уый тыххæй йæ мæнæ нæхимæ æрбакæнæм æмæ-иу ын йæ зæрин тынтæй алчи айсæд, æнцойдзардыл æй чи бафтаудзæн, ахæм хай. Мæнгард Челæхсæртæгæн йæ авналæнтæ куынæ сцыбыр уой, уæд йæ дæлимонтимæ дунейыл арт бафтаудзæн!.. О, фæлæ ацы Сантар куынæуал змæлы æмæ дзы йæ фæринк куы ферох, уæд ыл цы æрцыдис!» — йæхимидæг хъуыдытæ кодта Сослан.

— Сантар! Сантар! — фæпырх сты Сосланы хъуыдытæ æддагæттæй кæйдæр хъыррыстгæнаг сидтмæ, фæлæ Сантар йæ сæрыл не схæцыд.

Дыккаг хатт æм куы фæсидтис, уæд йæ сæрыл афтæ схæцыд, цыма тарф фынæй уыд æмæ тыххæйты райхъал.

— Ам дæн, Лæгъза, ам! — ихсыд хъæлæсæй йæм адзырдта Сантар.

— Нæ уазджытæн сæ фæндагæн акув æмæ сæ афæндараст кæн!

«Æвæццæгæн, а бæсты кæрæдзимæ фæсномыгæй дзурынц, уый йеддæмæ Хызы фырты нæ фæндагæн акувыны мæт ис?» — загъта йæхинымæры Сослан.

Сантар сæм йæ цæстытæ зивæггæнгæ æрбазылдта, ома, Лæгъзамæ ноджы адзурон, æви нæ. Æрдæбон кардæлвæстæй чи ралиуырдта æмæ фырмæстæй йæ цæстытæ цæхæртæ кæмæн калдтой, уый нал уыд Сосланы раз. Дæлейæ уæлæмæ йæм кастис, йæ мидысконд æвиппайды кæмæн фæфæлдæхы æмæ йæ ивгъуыд цардыл фæсмон чи фæкæны, ахæм лæг. Йæ цонгмæ йын бавнæлдта æмæ йыл схæцыд, фæлæ йæ Чермен фæурæдта æмæ йын сусæгæй афтæ:

— Сантар, Лæгъзамæ фæсид афтæ: «Лæгъза, нæ уазджытæн сæ фæндагæн акуывтон. Саухъус æмæ Зæнджиимæ сæ арвыстон. Мæхæдæг та зыбыты иунæгæй баззадтæн, цæмæй дæ зондджын уынаффæмæ байхъусон!»

Сослан Черменмæ джихæй каст æмæ дис кодта Сантары цæстыты æнахуыр æрттывдыл. Иу бакастæй уыдысты цъенгæ ихы хуызæн, фæлæ сæ мидæг арф кæмдæр сыгъди мидхъуырдухæны пиллон арт.

— Къуылымпы кæнын ницыуал пайда у, Сантар! — загъта та Чермен сусæгæй.

— Тыхы дур лæджы хæрдмæ суры, зæгъгæ, кæй акæнынц, уый мæ баййæфта, Лæгъза. Нæ цытджын уазджыты Саухъус æмæ Зæнджиимæ арвыстон, мæхæдæг та ам баззадтæн, цæмæй Æртыккаг дунейæн æххуыс кæцæй хъæуы, уый дæ фæрцы базонон, — загъта Сантар.

— Омбæ, Сантар, омбæ! — ныццин кодта Челæхсæртæг.

— Омбæ, Сантар, омбæ! — фæтъæлланг ластой дæлимонтæ.

— Сантар, Æртыккаг дуне дын дæ лæгдзинад нæ ферох кæндзæн! Нæ ферох кæндзæн, уазджытимæ цы æхсæз хъæбулы ацыд, уыдоны дæр!

— Омбæ, Сантар, омбæ!

— Сантар, æбуалгъы бæллæхæй фервæзын кодтай Æртыккаг дуне!

— Омбæ, Сантар, омбæ!

Сантар-иу йе ’нтъыснæг цæстытæ куы Сосланмæ фæцарæзта, куы та Черменмæ. Хъахъхъæнджытæн сæ цæсгæмттæ сыджытхуыз систы.

— Сыбыртт дæр уæ куыд ничи скæна! — бартхъирæн сæм кодта Чермен.

«Сæ цытджын хицау сыл йæ къух кæй ауыгъта, уый сыл зыны, фæлæ Чермен рагацау цæмæй базыдта, цы фыдбылыз нæм кæсы, уый?» — ацы æлгъыстаг бынатæй сæ ныртæккæ аирвæзын кæй хъуыдис, Сослан уый æмбæрста æмæ Черменмæ бакаст.

— Омбæ, Лæгъза, омбæ! Æз та цæмæй бафидон мæ хæс? — загъта æнæбарыгомау Сантар æмæ ныхъхъус.

— Дуар бакæн, Сантар! — æрбасидти Челæхсæртæг.

— Дæгъæл мæм нæй, цæмæй бакæнон дуар!

— Кæм и мидæггаг дæгъæл? — ноджы тыхджындæр ныкъкъæс-къæс кодта, Сантар «Лæгъза» кæй хуыдта, уыцы Челæхсæртæг.

— Нæ уазджытæ йæ семæ ахастой! — ныккатай кодта Сантар, æмæ йæм Сослан йæ сæр батылдта, хорз арæхсыс, зæгъгæ.

Æддæгтæ ныхъхъус сты, стæй та Челæхсæртæг æрбадзырдта:

— Саухъусæн йæ дæгъæл цыртæн баззайа йе згъæр агъуды. Ды та ацу æмæ дæхион æрбахæсс, дыууæ къулы йæ уыйбæрц нæ ныцъцъист кодтаиккой! Мах дæм ам æнхъæлмæ кæсдзыстæм!

— Цæуын, Лæгъза! Æртыккаг дунейы цы бафæнддзæн æмæ æз цынæ бакæндзынæн! — ныссомы кодта Сантар.

— Омбæ, Сантар, омбæ!

Чермен хъахъхъæнджытæн ацамыдта, æнæсыбырттæй цæугæут, зæгъгæ.

Сантары æрхæндæг хъæлæс айнæджы къултæй схъиудта æмæ сæ фæстейæ сырдта: «Цæуын! Цæуын! Цæуын!» Къуымтæ райдианы нæ зындысты æмæ бæлццæттæ ницы уыдтой дурын цæнджындзты раст рæнхъыты йеддæмæ. Стæй къултыл фæфиппайдтой, мæйдар æхсæвы сау мигъты ’хсæн стъалытау чи ферттивы, ахæм тæппытæ. Чермен сæм æввахс бацыд æмæ сæм лæмбынæг ныккаст. Цæджындзтæ уыдысты сартæй амад, кæфхъуындары хæрвау зыкъуыртæ. Рухсы цæст-иу кæм ферттывта, уым-иу Сослан уæлæмæ скаст. Иу цалдæр раны дзы хъахъхъæнджытæ куы ауыдта, уæд бадис кодта: «Ам æндзыг хъахъхъæнджыты йеддæмæ цъиуызмæлæг куы нæй. Челæхсæртæг æмæ Дзæцъуйы уырны: иугæр нæ уазджыты ахæм фæндагыл бафтыдтам, уæд ма сын сæ фæдыл гæстæ цы æрвитæм, зæгъгæ, æмæ сæхицæн æнцад бадынц!» Сантары ныхæстыл райдианы худгæ кодта, стæй та мæсты сси: «Кæс ма ацы хъуынахормæ! Ома, ахæм къæппæджы бахаудтæ, æмæ мæ, хорз хицау, дæ хъахъхъæныны сæр ницæмæнуал хъæуы! Ау, Дзæцъу мыл æцæг фæтых ис зондæй? Уæд ма нæ нана та цæмæн ардыдта, уæ фæндаг уыцырдæм саразут, зæгъгæ?»

Рухсытæ фæсте аззадысты æмæ сæ развæндаг нал зынди. Фæстæмæ аздæхут, нæ разы уымæл айнæг схъил æмæ уымæй фалдæр фæндаг нал и, зæгъгæ, райхъуысти Чермены хъæлæс талынгæй æмæ хæлынбыттырты пæр-пæр ссыд. «Уый дын зындоны Сарыхъæрзæн[1]! Тагъд, чи зоны, йе ’хсидæны нæ тъæпп фæцæуа æмæ ныл Челæхсæртæгитæ худæгæй мæлой!» — æрбамæсты Сослан.

— Сантар, кæдмæ хæтдзыстæм куырмæджы?

— Кæдæм тагъд кæныс, лæппу? Мах кæдæм цæуæм, уым нæдæр Аминон и, нæдæр дзæнæты къæсæр! — загъта æрхæндæгæй Сантар.

— Уæдæ дзы цы и, Сантар?

— Цыппар къулы.

Куыддæр Сантар уыцы дыууæ дзырды загъта, афтæ уацайрæгтæ сæхиуыл схæцыдысты æмæ сæ тыхулæфт ссыди. Чермен фæстæмæ алæууыд æмæ йæ хъыримаджы мæнгвæдæг сæргъæвта:

— Саухъус дæ, цы гуыбынниз дæ, ам дын хъæлæба кæнын ницы пайда у! Дæ цытджын хицау дын мардæй цы кад скæнынмæ хъавы, ууыл хъæц, кæннод дын дæ ных фæхуынкъ кæндзынæн!

«Цыппар къулы кой сæ мидæг фатау куы алиуырдта, уæд уый та цы диссаг у! Цалынмæ мæ къухæй авддæлдзæх нæ фесты, уалынмæ Сантаримæ æрдзурын хъæуы! Æрдæбон мæм «лæппу», зæгъгæ, куы фæсидтис, уæд афтæ фенхъæлдтон, цыма мемæ баба, кæнæ Хæмыц дзырдта!» — скарста уайтагъд Сослан.

— Цыппар къулы, зæгъыс, Сантар?

— О, цыппар къулы!

Æвиппайды Зæнджи йæ дæс æнгуылдзы туæстау ныццыргъ кодта æмæ Сантарыл йæхи баскъæрдта.

— Сантарæн йæ сæрымагъзы маргджын кæлмытæ схæлбурцъ кодтой æмæ йæ марын хъæуы! — фæбогъ кодта уый.

— Сантары марын хъæуы! — æхсидгæ писийау расæххæтт ласта Саухъусы хъæр æмæ уыциу гæппæй Сантарыл йæхи андзæрста.

Цæстыныкъуылдмæ йыл атыгуыр сты. Се ’мбалы уæнггай фæцæйскъуыдтæ кодтой.

— Сантар Æртыккаг дунейыл хæрамæй рацыд æмæ йæ Сау цъыззы цъасмæ нырвитын хъæуы!

Сослан се ’хсæн æхсидавау фегуырд. Йæ галиу къухæй Сантары фелвæста, рахиз къухæй Саухъусы ных ныддаудта æмæ йæ зыкъуыртæ дурын цæджындзыл бахъил кодта. Сосланы ’рдæм, йæ комыфынк калгæ чи фæцæйзгъордта, уыцы хъахъхъæнæгмæ Чермен йæ къах фæдардта. Стæй Зæнджийы риуы гуыдыр ахæм цæф ныккодта, æмæ уый дæр æрфæлдæхти. Сослан та иннæ æртæйы фæсуртæ кодта æмæ сегасы дæр зæххыл дæргъæй куы ауыдта, уæд Сантары дæлæмæ æруагъта.

— Мæнæй дын фæндагамонæг нæй, лæппу, фæлæ дæхæдæг цу де ’мбалимæ! — йæ бынаты лæугæйæ аззади Сантар.

— Мах нæ фæндаг агурдзыстæм, Сантар, фæлæ ды куыд кæндзынæ? — цæхгæр æй афарста Чермен.

— Кæдæй-уæдæй ма, саумæры нæмыг билцъ куыд рафтауы, уый банкъардтон! Кæдæй-уæдæй ма, афтид дзаггарз йедзаг куыд кæны, уый бавзæрстон! Кæдæй-уæдæй ма Хурзæрин æмæ мæнг хурыл хъуыды кæнын мæ бон бацис! Ме згъæ уд мæ цотæн æвæстаг бæстæм фæндагамонæгæй нæ басгуыхдзæн! — фæсонтау Сантар.

— Æмæ дæ цот та кæй хоныс, Сантар? — йæ зæрдæ сгуыпп-гуыпп кодта Сосланæн.

— Дæу æмæ де ’мбæлццоны.

— Æмæ нæ мыггаджы Сантары ном куы никуы фехъуыстон!

— Цæй Сантар æмæ хæр-рæджы дымæг! — йæ хъуыр фелхынцъ и Сантарæн. — Мæ цот кæй стут, уый мын загъта, æрдæбон дæ цирхъ къухæй-къухмæ кæй ивтай, уый! Мæ цот кæй стут, уый мын загъта, æрдæбон мæ куы фелвæстай, уæд дæ дадзинты цавд мæ дадзинты цавдимæ кæй сиу æмæ дæ дзаг дзаггарзæй мæ афтид дзаггарзмæ тых куыд калдис, уый кæй банкъардтон, уымæй. Кæд афтæ нæу, уæд кæмæй стут, уый ма мын зæгъут!

— Æхсæртæггатæй.

— Нæ дын дзырдтон! — йæ цæстытæ ферттывтой Сантарæн. — Цæугæ кæнут, рæстæг мауал сафут, кæд абæсты рæстæг мард у, уæддæр!

Сослан æмæ Черменæн фырдисæй сæ дзыхтæ ныммыр сты. Уæдæ хорз, зæгъгæ, йæхимидæг бахъуыр-хъуыр кодта Сослан æмæ хъахъхъæнджыты йæ разæй асырдта.

Ногæй та сæ разы кæфхъуындары хæрвау зыкъуыртæ дурын цæджындзтæ æмраст рæнхъытæй ныддаргъ сты. Хатгай-иу Чермен лæхъуг айчы смаг банкъардта. «Иугæр ам сондон ис, уæд сондон æмæ æвзалыйæ топпыхос чи сарæзтаид, уый дæр разындаид. Диссаг у, æмæ нæ уацайрæгтæ сæхи ифтыгъд дамбацатау кæй дарынц, уый. Сантары йæ хицау рæстæгыл куынæуал сифтыгъта, уæд йæ цæстæй ракаст æмæ къæссавæлдæхт фæцис!.. Мæ цот, дам, стут æмæ, дам, уын уæ туджы цавд æнкъарын! Кæцæй кæдæм у нæ фыдæл? Чи у æмæ кæцæй æрхауд ацы рох бæстæм?»

Сантар йе згъæр раласта æмæ йæ айнæгыл ныццавта. Сослан ын йæ бурдзалыг хилтæ куы ауыдта, уæд йæ зæрдæ ныссæххæтт ласта. «Дыккаджы бабайы хуызæн! Змæст дон куы рарæсуг уа æмæ йæ бынæй хъулон-мулон тыччытæ куы разына, уыйау сæ хуыз скалдтой йæ мыдхуыз цæстытæ! Цæй, йе згъæр ын сисон. Цереччы згъæр нæу, фæлæ йæ куы бахъæуа».

— Лæппу, дæ хъузг куы аппæрстай!

Абæсты нæдæр фарн ис æмæ нæдæр лæгдзинад, æндæр ды мæнмæ, «лæппу», зæгъгæ, хъуамæ ма дзурис! — комкоммæ йæм бакаст Сантар æмæ Сослан хорзау нал фæци.

Сантар йе згъæр райста, сæтæлæджы хъузгау æй йе уæхскыл баппæрста æмæ Сосланы фæдыл араст. Йæ къæхты бынмæ каст æмæ йæхимидæг нымадта: «Чи зоны, мæ цот сты! Чи зоны, не сты! Уд æнус-æнус фынæй куы фæкæна, уæд йæ цоты нал базондзæн. Сантар — иу! Сантар — дыууæ! Сантар — æртæ! Мæ уд ма нымайын тыххæй куы зоны, уæд ма йæ цоты кæцæй базондзæн! Цæй Сантар! Кæцы Сантар? Чи у Сантар? Цот мын баззад, æви нæ, уый чи зоны? Уды уæз банкъардтон, фæлæ уыцы уд кæд фесæфтон? Сантар — иу! Сантар — дыууæ! Сантар — мин сæдæйы! Кæд бамбæрстон уды уæз ногæй? Мæнæ уыцы лæппуимæ æфсæндуары цур куы фæныхæй-ныхмæ дæн, уæд, æви мæ Лæгъза дæгъæл æрбахæссыны æфсон мæлæты фæндагыл куы баурæдта, уæд?.. Сантар — иу! Сантар — сæдæ сæдæйы! Цæмæн сæ хонын мæ цот! Нарты Уæрхæджы æнгæстæ кæй сты, уымæ гæсгæ? Лæг йæ цоты уæз куынæуал æнкъара, уæд сæфы уды уæз! Мæнæн йæ рæбыныл ныллыг кодтой, цоты уæз цы дадзинæй æнкъардтон, уый. Æрдæбон мæ мæнæ уыцы лæппу йæ галиу къухæй куы фелвæста, уæд байгас и мæ дадзин. Цас фæтахтæн æнæуд æмæ æнæуæзæй? Цас фæхитыдтон саудалынджы æнæсæр æмæ æнæцæстæй? Омбæ, Сантар — иу! Омбæ, Сантар — дыууæ! Омбæ, Сантар — мин-мин хатты æмæ бынсыгъд бакæн дæ хъуыды, цæмæй мауал базонай, кæцæй равзæрдтæ æмæ кæдæм цæуыс, уый! Уыцы галиу лæппу афтæ æнхъæлы. Хурзæрин уацары фыццаг хатт бахауди, зæгъгæ. Нæ зоны, Лæгъзатæ æмæ Дзæцъутæн сæ сау гуырдз æнус-æнус мæнджы мидæг æдзух тæхгæ кæй кæны æмæ йæхицæн билцъ рафтауæн мæр кæй фæагуры! Уыйхыгъд дæ хъуыдытæ зыгъуыммæ рафæлдах, сæ апп сын мæнг хурмæ бахус кæн, цъацъа йеддæмæ дзы куынницыуал баззайа! Æргом ма мын зæгъ, мæнæ уыцы галиу лæппу: дæ нæртон æгъдау дзæнæтмæ дæр демæ не ’рбахастай? Цал хатты дæ агуырдтон, уал хатты балцы нæ уыдтæ? Хурзæрин уацары фыццаг хатт куы бахауд, уæд дæр дæм бацыдтæн. Цæрдæг лæппу у æмæ йæ балцы мемæ акæнон, зæгъын! Нæ дæ баййæфтон: Дзæцъу æмæ Лæгъзайы дæрæн кæнынмæ, дам, ацыд. Хурзæрины хабæрттæ нæ базыдтаис, дæлимонты бæсты хур нæ кæсы! Æгайтма дæ нæ баййæфтон! Куы дæ баййæфтаин, уæд ныр ды дæр де згъæр, сæтæлæджы хъузгау, де уæхскыл фæцæйхæссис!.. Лæггады бын дæ фæкодтаиккой Лæгъза æмæ Дзæцъу. Дæ цæуæнтыл дын гауызтæ айтыгътаиккой. Сахары уынгты хъазт æмæ кафт самадтаиккой. Зарæджы зæлтæй дын дæ уд æрфæлмæн кодтаиккой æмæ дæ фысымты рæдау митæм кæсгæйæ, де змæст сæры магъзы базмæлыдаид ахæм хъуыды: дзæнæт ам куы ис æмæ йæ æз та мæрдты бæсты куы агуырдтон! Рæстæг дыл цыдаид, фæлæ дыл бон изæр нæ кодтаид, æхсæв та — бон. Де уæнгтæ кæлæнгæнæг хъыдзыйæ банкъардтаис, уæлæ уыцы мæнг хуры æрхуыхуыз тынтæ дын дæ туг æмæ дæ хъуыды кæй цъирынц! Ферох дæ уыдаид, мæрдты бæстæй ардæм цæмæн æрбацыдтæ, уый. Дуне дæм фæкастаид лакъон доны хуызæн. Фысымтæ дæ сæ къухтыл хастаиккой. Дæ фæллад дын куы фæфиппайдтаиккой, уæд дын, сæ хъуынджын къæдзилтæ тилгæ, загътаиккой: уазæг, тыхсгæ ма кæн, махæн нæ амондджын бонтæн кæрон нæй, фæлæ кæд бафæлмæцыдтæ, уæд дæ фæллад суадз! Æхсыры цады ныннай дæхи, иллит-биллитт, ихи-хи! Сæ ныхæстæ дæ бауырныдтаиккой! Де змæст хъуыды дын дæ цæсты раз сæхгæдтаид дæ ивгъуыды ’рдæм акæсæн рудзынг. Стæй дæ дæлæрмтты бацыдаиккой, сæ къухтыл дæ узгæ ахастаиккой æргъæукъул æмæ стъалытæй æмæхгæд хæдзармæ. «Уый мæнæ аргъауы бæстæм куы æрбафтыдтæн!» — фæстаг хатт ма базмæлыдаид дæ хъуыдыты сыгъдон. Хатæны тæккæ астæу федтаис, йæ хуылфæй цармæ цыхцырджытæ кæмæн рæмудзынц æмæ йæ сæрмæ урс-урсид фынчы танхъа кæмæн слæууыд, ахæм цад. Дис дыл бафтыдаид, уый кæдæм æрбафтыдтæн, зæгъгæ... Ногдыгъд æхсыры тæф дын дæ сæр разилын кодтаид æмæ дæ адджын хуыссæг æрцахстаид, фæлæ дæ разы февзæрдаиккой, сæ цæсгæмттæй хуртæ кæмæн кастаид, сæ цæстыхаутыл стъалытæ кæмæн тыбар-тыбур кодтаиккой, ахæм чызджытæ. Сæ сæрзилынгæнæг мидбылхудт сын сæ урс-урсид дæндæгтæ цырæгътау куы ссыгътаид, уæд дæ мигъбадт уæнгты æхцон хъыдзы азгъордтаид. Де ’муд æрцæуын дæ нæ бауагътаиккой. Дæ пысултæ дын фелвæстаиккой æмæ афтæ фенхъæлдтаис, цыма дæ буарыл адæймаджы къухтæ нæ, фæлæ аргъауы Пакъуындзæйы фæлмæн базыртæ ныдзæвынц. «Цы ми мын кæнут? Мадардæй мæ куы фæуагътат, уæд уæм худинаг нæ кæсы?» — багуым-гуым кодтаис ды æмæ дæ худинаджы дамгъæ дæ дыууæ къухæй амбæрзтаис. Уыдон та дæ, кæлкæлгæнгæ, фелвæстаиккой æмæ дæ æхсыры цадмæ фехстаиккой. Дæ буары ма цы хъару уыд, уый æхсыры цады бын фæуагътаис. Урс-урсид цыллæйæ фæлыст сынтæгмæ ма бахастаис адджын бæллиц... Æхсæв фынæйæ ногæй банкъардтаис Пакъуындзæйы базырты аныдзæвд æмæ сылгоймаджы буары хæрздæф. Дæ хъæццулы бын нымбæхстаис æмæ йыл фæхъæр кодтаис: «Ахъуытты у ардыгæй, бауадз мæ арæны уыцы фæрсмæ ахизын!» Уый дын дæ хъæццул стыдтаид, йæ фæлмæн буар дыл нындæгъдаид æмæ дын сусæгæй загътаид: «Иумæ ахизæм арæны уыцы фарсмæ! Æз дæ уд дæн, æнæ мæн никуы сбæздзынæ!» «Цæй уд дæ? Æз мæ уд уартæ Нарты хъæуы куы ныууагътон!» — сабухтаис ды. Пакъуындзæйы раппарыны фаг тых ма дæм равзæрдаид, фæлæ дæм уый ногæй æрбахастаид йæ буары арт, ногдыгъд æхсыры тæф æмæ аирвæзтаис æнæбын хъæрмуст уæлдæфы... Цалынмæ арæнæй нæ ахызтаис æмæ, чи уыдтæ, уый ферох кодтаис, уалынмæ тахтаис!.. Ацы фарсæй дæм фæстаг хатт фехъуыстаид Пакъуындзæйы сидт: «Иугæр дæ дæ уд ницæмæн хъæуы, уæд цу афтидæй æмæ-иу хъаст ма ракæн!» Райсом райхъал уыдаис сæрибарæй, уæз дын иал кодтаиккой дæ уд æмæ дæ туг. Сæумæцъæхæй дæм авдæй æрбацыдаиккой æмæ дæ цæхгæр афарстаиккой, чи дæ, кæнæ кæцæй æрхаудтæ, зæгъгæ. «Сантар дæн æз, Сантар! Хаугæ нæ, фæлæ æвзæргæ скодтон ам æмæ амондджынæй цæрдзынæн Æртыккаг дунейы!» — фæтъæлланг ластаис ды æмæ æрбацæуджытæ хъæлдзæгæй ныххудтаиккой: «Омбæ, Сантар, омбæ!» Уым фæхицæн уыдацс дæ ивгъуыдæй æмæ дæ сæрымагъз сомбоныл хъуыды кæныны фаг нал суыдаид! Сантар — иу! Сантар — авд сæдæйы! Сантар — мин-мины!» — йæ хъудытæ фескъуыдысты Сантарæн.

...Зыкъуыртæ дурцæджындзты рæнхъытæ фесты. Сæ разы схъил, йæ цъупп кæмæн нæ зынд, ахæм тар айнæг. Уымæн дæр йæ уæлæ бæрæг дардтой сартæй къахт уыгæрдты рæнхъытæ æмæ сырдты нывтæ. Сослан урс-урсид хæххытæм фæкомкоммæ æмæ равзæрста дыдзæлхыг уæрдоны ифтыгъд базырджын æфсургъ: гуыффæйы лæугæйæ, лидзгæ сагмæ ныхъхъавыд цуанон, цæлхыты бынæй рыг сыстад. Саг йе знагмæ ахæм каст кодта, цыма йæм фæстæмæ дзырдта, дæ фат мыл ма суадз æмæ дын исты хæрзиуæг ракæндзынæн, зæгъгæ. Сосланæн йæ зæрдыл æрбалæууыд, иухатт Гуымы æфцæгæй куы ахызт æмæ диссаджы сагыл куы амбæлд, уыцы хабар. Йæ амарыны мæт уыйбæрц нал кодта, фæлæ йæм диссаг фæкасти, сагæн йæ уæлæ æрдуйæн мыр-мыраг кæй уыди, уый. Æвæдза, цы хæтæнты фæцис æмæ цæмæ æрхаудта!.. Ныр та уыцы саг мæнæ йæ размæ фæци, фæлæ йæ дыдзæлхыгыл лæугæйæ чи фæцæйсырдта, уый нæ базыдта. «Ома, уыцы нывтæ фæстæмæкъахджынты конд сты? Куыннæ стæй, адæймаджы мыггагæн фыдбылыз скæныныл дæр уымæй хъауджыдæр куынæ архаиккой! Нæртон лæджы къухæй конд сты уæртæ уыцы хуры хуызæн цæлхытæ, базырджын æфсургъ æмæ цуанон. Фæлæ кæм фæтары сты сæ саразджытæ? Дæлдзæхы хай фесты? Æндæрбæстаг адæм сæ кæд фæцарæзтой, уæд ма сæ Челæхсæртæг ардыгæй куыд ауагътаид? Чи зоны, нæ дыууæ Чермен дæр хуыцауы æлгъыст стæм æмæ уымæн æрхаудтам ацы дыууæ дæлдзæхмæ! Æниу æй дыууæ дæлдзæхы хонын, фæлæ, чи зоны, авд дæлдзæхы у!.. Ацы Сантар æй бæргæ зонид, фæлæ ахæм æнтъыснæг ныццис, æмæ йæм дзурын дæр нал уæндын!.. Хуыцæутты хуыцау, æрымысын мын кæн, кæм ма йæ федтон! Уæдæй нырмæ йæхимидæг цыдæртæ нымайы æмæ кæйдæртимæ дзуры, фæлæ йын ницы бамбæрстон. Уæвгæ, лæг æппæты æнæхиндæр вæййы, йæхиимæ куы фæдзуры, уæд, фæлæ йæм ахæм рæстæджы бакæсæн нæй!» — айнæджы бынты разил-базил кæнгæйæ йæхицæн дзырдта Сослан, цалынмæ кæрæй-кæронмæ йæ мидæг рухс кæмæн калдис, ахæм хуынкъ нæ ауыдта, уалынмæ.

Хуынкъæн йæ уæрх уыдаид фондз æрмæрины бæрц, йæ бæрзæнд та — дæс. Йæ фаллаг кæронæй дыдзы рухс калди. Фæстæмæ хъуамæ аздæхтаиккой æмæ Дзæцъуйы дæлимонтимæ ногæй схæцыдаиккой! Кæнæ та уыцы æлгъыстаджы хуынчъы абырыдаиккой! Абырын дæр зын нæу, фæлæ дзы куы абырыдаиккой, уæд кæдæм бафтыдаиккой? Сантар йæ сæр ныкъкъул кодта æмæ йæ бурдзалыг хилтæ йæ ныхыл æркалдысты. Зæнджи æмæ Саухъус сæ цыппар æмбалимæ къæдзæхы бын бакъуындæг сты. «Гæды фиуæфсæстæй йæ хицаумæ куыд фæкæсы, афтæ нæм кæсынц нæ уацайрæгтæ! Цыдæр зонынц æмæ нын æй нæ хъæр кæнынц!» — хъуыдытыл фæци Чермен.

Хуынкъæн йæ ардыггаг кæрон лæг сæрибарæй бацыдаид. Йæ фаллаг кæрон судзины бырынчъы йасæй кæй зынд, уымæй бæрæг уыди: дзæвгар ауайын дзы хъуыди. Табæтау — цыппæрдигъон, йæ цыппар фарсы — тъæпæн дурæй конд. Къуымтæ афтæ зындысты, цыма сæ кæрæдзимæ зиллаччытæй сбастой. Æвиппайды Сосланы сæры магъз ныццавта, Сантар цыппар къулы кой кæй кодта, уый. «Æвæццæгæн къултæ фæйнæрдыгæй кæрæдзимæ бабырынц æмæ се ’хсæн цы фæвæййы, уый ацъист кæнынц!» Барастыр-иу искæмæ куы фæмæсты æмæ-иу æй дзæнæтæй зындонмæ куы æрвыста, уæд-иу æй абырын кодта удсыгъдæггæнæн хуынчъы. Æнæуый дæр дзы лæг тыххæйты цыдис, афтæмæй йын йæ мидæггаг фарсыл ныррæгъ кодтой цыргъ къæбæлтæ. Зынди пирæны хуызæн. Тæрхонгондæн-иу йæ фæрстæ фæйнæрдыгæй хафтой æфсæн къæбæлты цыргъ бырынчъытæ. Кæд дзы абырыдаид, уæд ын фестадаид дзæнæты дуар, кæннод та — Сарыхъæрзæн! Ныртæккæ сæ разы цы хуынкъ уыдис, уымæн йæ къултыл æфсæн къæбæлтæ нæ зындис, фæлæ йæ мидæг быргæйæ лæгыл хуыздæр бон нæ акодтаид.

— Чермен, куыд дæм кæсы ацы удысыгъдæггæнæн хуынкъ? Фæндаг нын басгуыхдзæн? — æнæнхъæлæджы загъта Сослан.

— Фæстæмæ нын аздæхæн нæй! Размæ цæуынæн та хуыздæр фæндаг нæ уынын, Сослан! — йæ амонæн æнгуылдзæй йæ роцъо аныхта Чермен.

— Сæфгæ куы кæнæм, уæддæр нын йæ фаллаг кæронмæ æнæ ахизгæ нæй! Афтæ нæу, Саухъус?

— Афтæ у, афтæ, æмæ дæ разæй та ацæудзыстæм мах, — йæ сæр банкъуыста Саухъус æмæ афтæ алæууыд, цыма йæ цæргæ-цæрæнбонты ацы цытджын сахатмæ æнхъæлмæ касти.

Зæнджийы цæсгытæ дæр ферттывтой. Иннæ цыппар хъахъхъæнæджы сæхи æввахс æрбаластой. «Адон сæхи мæлынмæ ма сцæттæ кæнæнт!» — фæджихау Чермен. Сантар йе згъæр скодта æмæ йæ бурдзалыг хилтæ йæ сæрзæнты бын бафснайдта; Стæй хибарæй слæууыд æмæ йе ’мбæлттæм нымдзасти.

— Иугæр хъуыддаг афтæ рауад, уæд сымах хицæуттæ стут æмæ нæ разæй цæугæут! — загъта Сослан уацайрæгтæн.

— Лæгъза уын удæгасæй æнæхъуаджы рухс куынæ ссыгъта! — загъта Чермен.

Сантар йæ хус былтæ астæрдта. Уацайрæгтæ бацæуæны дзыхълæуд фæкодтой æмæ фæстæмæ фæкастысты.

— Омбæ, Зæнджи! — цытджын хъæлæсæй фæхъæр ласта Саухъус.

— Æртыккаг дунейы сæрыл йæ сæр чи æрхæсса, уымæн — омбæ, омбæ, омбæ! — йæ дыууæ къухыл уæлæмæ схæцыд Зæнджи.

— Омбæ! Омбæ! Омбæ! — æмхуызонæй сирвæзт иннæтæй æмæ хуынчъы хæлиу дзыхы ’рдæм акъахдзæф кодтой, фæлæ æвиппайды æрцыд, Сослан æмæ та Чермены стыр дисы чи бафтыдта, ахæм хабар: Сантар иу гæппæн разæйцæуæг Саухъусы баййæфта æмæ йæ йæ риуы гуыдырæй сцавта. Саухъус йæ мидбынаты къодахау æрхауд. Зæнджиита? сæхи лæбурынæввонг скодтой, фæлæ сæм Сантар фатгард фелвæста:

— Сомы кæнын мæ фыд Уæрхæджы рухс номæй: ардæм мæ разæй йæ къах чи бавæра, уый мæнæ йæ тæккæ былыл дзыхмард фæкæндзынæн! — йæ цæстытæ цæхæртæ акалдтой Сантарæн.

Сослан Уæрхæджы ном куы фехъуыста, уæд ыл йæ хъустæ суасыдысты æмæ йæ зæрдæ сгуыпп-гуыпп кодта: «О, хуыцау, нæ мыггаг нын бынтон ма фесаф! Кæд бынтон нæ бакъуырма дæн, уæд ацы лæппу Уæрхæджы ном загъта! Нæ дзырдтон, ацы лæппу мæм зонгæйы хуызæн кæсы, зæгъгæ. Уынгæ та йæ кæм фæкодтон, фæлæ мæм, æвæццæгæн, хъуыстис йæ туджы сидт!.. Никуы йæ федтон, фæлæ йæ базыдтон йæ архайдæй!» — Сантары ’рдæм йæхи баласта æмæ йæм сусæгæй бадзырдта:

— Дæ мад, дæ фыдыстæн, сомы кæмæй ракодтай?

— Æмгæрон мæм ма æрбацу, кæннод дæ цæвын æмæ та иухаттау мæ туг мæхи къухæй кæлы! — йæ цæстытæ ссыгъдысты Сантарæн.

— Æмгæрон дæм нæ цæуын, Уæрæхджы фырт, фæлæ иугæр фыдбылызы фæндагыл цæуынмæ хъавыс, уæд айс мæнæ мæ Церечы згъæр æмæ мæ Бидасы тахъа! — йæ гæрзтæ систа æмæ йæм сæ балæвæрдта Сослан.

— Ды райгонд у де згъæртæй, мæн та уадз мæ фæндагыл ме згæ удимæ. Æрмæст дæ зæрдыл дар: мæнæ уыдон хуызæн æнамонд лæппутæ бирæ ис Æртыккаг дунейы æмæ дын се сæфт ницы ном скæндзæн!

— Сантар!

— Сантар нæ дæн, Нарты Уæрхæджы фырт Æхсæртæг дæн! — уымæл къулты ’хсæн ныййазæлыд Сантары хъæр.

Черменæй уацайрæгтæ айрох сты, æмæ йæ хъыримаджы бырынкъ, зырзыргæнгæ, дæлæмæ æрцыд. Сосланæн уыцы сонт хъæрæй айдзаг сты йæ хъустæ. Йæ уд æмæ йæ дадзинты йæ туг хъæрахст кодта: «Сантар нæ дæн, Нарты Уæрхæджы фырт Æхсæртæг дæн!»

— Уæд та мæ демæ ауадз, цы номæй дæм бадзурон! — фæбогъ ласта уый.

— Дæу мемæ куы ауадзон, уæд Хурзæрин тъымы-тъыматæм уацары баззайдзæн! — йæ фатгард къулыл ныццавта, йæ сæрзæпт Сосланы ’рдæм фехста. — Дæ ном дæ разæй æрбахæццæ ис Æрыттак дунемæ! Ардыгæй аирвæзынæн исты хос сараздзынæ, уый зонын!.. Уæд-иу сæрзæнт демæ ахæсс æмæ мæнæ ацы мæгуыр лæппуты ма ферох кæн!.. Уырдæм та æппæты разæй æз ацæудзынæн æмæ-иу фен, Лæгъза æмæ Дзæцъу нæсæттонтæн цы митæ кæнынц, уый, — загъта Сантар æмæ хуынчъы ’рдæм цæхгæр фæзылдис.

— Сантар, афтæмæй цæугæ дын нæу, уазджыты дæр хъуамæ демæ акодтаис, демæ! — æрбакалдысты уацайрæгтæ, цæмæй Сантары фæдыл хуынчъы абырыдаиккой, фæлæ сæ Сослан фæйнæрдæм асхуыста.

Сантары къæхты хъæр куы бамынæг, уæд дыууæ фæрсаг къулы сæхи бауыгътой æмæ сæ хъыррыст ссыд. Уацайрæгтæ

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒