70.Президент институты

Конституцияда президентализмнің демократия институты ретіндегі саяси жү йедегі орны, мә ртебесі ө кілдіктері кө рсетіліп, 40-шы бапта: «Президент – халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституция мызғ ымастығ ының, адам жә не азамат қ ұ қ ық тары мен бостандық тарының рә мізі ә рі кепілі», – деп нақ ты кө рсетілген.

Саяси жү йенің қ ұ рамдас бө лігі болып табылатын – Президенттік институттың қ алыптасып, дамуы, оның бедел алуы ұ зақ, кү рделі процесс. Сө з жоқ, президенттік институттың қ оғ амның саяси жү йесіне етене, икемді, ажырамас қ ұ рамдас бө лігі ретінде кірігіп кетуі, саяси бейімделуі бедел алуы уақ ытты, тә жірибені, ү лкен заң шығ арушылық қ ызметті қ ажет етеді. Бұ л процестер біздің елімізде терең саяси тартыстарсыз, саяси сілкіністерсіз, эволюциялық жолмен ө тті.

Президенттік институт саяси жү йедегі ерекше институт жә не барлық партиялар мен қ оғ амдық -саяси ұ йымдар қ ызметінің кепілі болғ андық тан, ол бү кіл саяси жү йеге немесе оның басым кө пшілігіне сү йенгенде ғ ана саяси жү йеде топтастырушы, байланыстырушы рө л атқ арады. Бұ ндай тірек-сү йенішсіз президенттік институттың ә леуметтік-саяси базасы ә лсіз болуы мү мкін.

Назар аударарлық бір мә селе – Шығ ыс Еуропа мен Орталық Азиядағ ы кең естен кейінгі барлық елдерде президенттік немесе жартылай президенттік билік жү йесі пайда болды. Бұ л саяси жү йе дамуындағ ы, ел алдында тұ рғ ан ә леуметтік-экономикалық мә селелерді шешудің кү рделілігіне байланысты. Билік тармақ тары, ә сіресе, Парламент пен атқ арушы билік арасындағ ы текетірес пен шиеленісті, толассыз талас, елдердің саяси мә дениетінің ерекшелігі президенттік институтты ө тпелі қ оғ амдар, кезең дер алдында тұ рғ ан міндеттерді шешудің тиімді билік нысаны ретінде таң дау – ұ тымды жол.

Қ азақ стандағ ы осы саяси-мемлекеттік институттың қ ызметіне келсек, жиырма жылдан астам уақ ыт президенттік институттың ұ тымды жақ тарын кө рсетіп берді.

Біріншіден, Президентті бү кіл халық тың сайлауы, бү тіндей алғ анда, саяси жү йенің демократиялық легитимділігін кө рсетеді, ө йткені, Президент қ ызметі қ ашан да кө пшілік сайлаушылардың мү ддесін білдіреді.

Екіншіден, билік тармақ тарының аражігінің анық талып, президенттік институттың қ ызметі демократиялық саяси жү йедегі ә ртү рлі шектеулер мен ө кілдіктер арқ ылы саясат таразысын тең ұ стауғ а мү мкіндік береді.

Ү шіншіден, бү кілхалық тық сайлау арқ ылы сайлаушылар саяси жү йенің бү кіл қ ызметіне принципті, жанды ө згерістер енгізе алады, саяси қ ұ ндылық тар мен басымдық тарда сабақ тастық ты қ алыптастырады.

Осы жылдары жаң адан қ алыптасқ ан, кең естік жү йеде болмағ ан биліктің маң ызды тармағ ы – қ ос палатадан тұ ратын Қ азақ стан Республикасының заң шығ ару қ ызметін жү зеге асыратын Республиканың ең жоғ ары ө кілді органы қ ос палаталы Парламент болды.

Қ азақ станның кә сіби парламентаризмге келер жолы кү рделі де қ айшылық ты, саяси шиеленісті, бұ ралаң ды болды. Осы тартысы кө п, қ иын жолда бұ рынғ ы Конституциялар бойынша (1978 жә не 1993 ж. ) сайланғ ан Республика Жоғ арғ ы Кең есінің 1990 жылы сайланғ ан он екінші, 1994 жылы сайланғ ан он ү шінші қ ұ рамдары саяси себептерден ө кілділік мерзімі аяқ талмай, мерзімінен бұ рын таратылды. Соң ғ ы қ ұ рамы бір жылдай ғ ана жұ мыс істеді. Елімізде парламенттік демократия, парламентаризм кө птеген қ иындық тармен, саяси тартыспен, қ айшылық тар арқ ылы, біртіндеп қ алыптасып келеді.

Ел Парламентінің 1995 жылғ ы Конституция жә не «Қ азақ стан Республикасы Парламенті жә не оның депутаттарының мә ртебесі туралы» конституциялық Заң ының негізінде он бес жылдан астам уақ ыт ішіндегі белсенді заң шығ арушылық, ө кілді жә не саяси қ ызметінен белгілі бір тарихи-саяси, демократиялық қ орытындылар шығ аруғ а болады.

Біріншіден, Парламент негізгі саяси жә не ә леуметтік кү штердің, ірі этнос ө кілдерінің мү ддесі тоғ ысқ ан, белсендіқ ызмет жасаушы коллегиялық органғ а айналып, маң ызды мемлекеттік институт ретінде қ алыптасты. Парламентсіз елімізде шынайы демократия, қ ұ қ ық тық мемлекет орнату мү мкін еместігіне бү кіл қ оғ амымыздың кө зі жетті.

Екіншіден, конституционализм талаптарын сақ тай отырып, ө зінің сан-салалы заң шығ арушылық қ ызметі арқ ылы Парламент заң дардың кү рделі архитектоникасын анық тап, бү кіл мемлекеттік қ ұ рылысты заң намалық нығ айтудың ә леуетті кепіліне айналды. Қ азақ стан Парламенті он бес жылда Конституция негізінде жә не оның қ ағ идаттары мен талаптарын қ оғ амдық қ атынастардың тү рлі салаларында жү зеге асыру жә не реттеу мақ сатында 2 мың ғ а жуық заң қ абылдап, еліміздің саяси экономикалық жә не ә леуметтік рухани жаң аруын заң намалық тұ рғ ыдан кешенді де тү бегейлі қ амтамасыз етті. Бү гінде Парламенттің заң шығ арушылық қ ызметінен тыс қ алғ ан, мү дделері еске алынбағ ан бірде-бір маң ызды қ оғ амдық сала немесе ә леуметтік топтар жоқ деп айтуғ а толық негіз бар.

Ү шіншіден, Парламент пен парламентаризмнің демократиялық жә не қ ұ қ ық тық -заң намалық, бай танымдық, тә рбиелік ұ лағ атынан ө ткен депутаттар корпусы ұ лттық элитаның қ атарын, жоғ арғ ы мемлекеттік органдарды жаң а, тың кү штермен толық тырудың жемісті саяси мектебіне айнала бастады деуге толық негіз бар. Ә рине, Парламент саяси элитаны қ алыптастырудың бірден-бір мектебі емес. Олар Президент Ә кімшілігі жү йесінде, ғ ылыми ұ жымдарда, Ү кімет қ ұ рамында, облыстық ә кімдіктердің жоғ арғ ы буынында, саяси партиялар жү йесінде де қ алыптасады. Алайда, саяси жариялылық пен ашық тық тың, билік легитімдігінің мектебі болып табылатын, бү кіл тіршілігі халық тың кө з алдындағ ы парламентшілердей басқ а топтар ә леуетті, саны жағ ынан кө п емес.

Парламенттің нығ аюымен бірге, парламентшілердің ө здері де ө сіп, саяси, демократиялық, интеллектуалдық қ ұ қ ық тық, рухани тұ рғ ыдан толысып, кемелденді. Олар парламентаризм мектебі аясында елдегі кү рделі қ оғ амдық қ атынастардың табиғ атына ү ң іліп, зерделеп, ондағ ы қ айшылық тарды, заң мен реттелмеген проблемаларды кө ріп, талдауды, елдегі кезек кү ттірмейтін, халық ты алаң датып отырғ ан ә леуметтік-экономикалық, рухани ө зекті мә селелерді Ү кімет алдына қ ойып, шешілуін талап етуді игерді.

Еліміздегі 1998 жә не 2007 жылдары ө ткен конституциялық ө згерістердің екі толқ ыны да, ең алдымен, негізінен, Парламенттің Президентпен, Ү кіметпен ө зара қ арым-қ атынасын, қ ұ зыреттерін жә не оның депутаттарын сайлаудың ұ йымдық -қ ұ қ ық тық мә селесін қ амтыды

Соң ғ ы конституциялық ө згерістердегі парламент институтының рө лін кө теруге жасалғ ан қ адамдар белгілі бір мө лшерде парламентаризм институтын нығ айтуғ а бағ ытталғ анымен, біздің пікірімізше, ол ә лі жеткіліксіз. Ол парламентаризм институты беделін нығ айтудың тү бегейлі мә селелерін шешкен жоқ. Ал, ө кілді органның пә рменді де, кө псалалы қ ызметінсіз қ азақ стандық жаң аруғ а қ ажетті қ ұ қ ық тық ө рісті қ амтамасыз ету, мемлекеттік қ ұ рылысты, кадр саясатын жетілдіру, ә сіресе, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы тиімді кү ресу, елді демократиялық басқ ару стилін қ алыптастыру мү мкін емес.

Бұ л реттегі ең басты мә селелердің бірі – Парламенттің бақ ылау функцияларын кең ейту. Парламентаризмнің мә ні – мемлекеттік билік жү йесіндегі Парламенттің белгілі бір ү стемдігі жә не атқ арушы билік қ ызметіне оның тарапынан нақ ты бақ ылаудың болуы. Бұ л екі талап тұ рғ ысынан келгенде де, еліміз Парламентінің қ ызметі шынайы толық қ анды парламентаризмге қ ойылатын талаптарғ а толық сай келмейтіндігі белгілі.

Конституциялық дамуымыздың келесі сатысында Парламентке бү гінгі конституциялық ө рісте белгілі бір бақ ылау функциялары берілуі керек деп есептейміз. Нақ ты бақ ылау функциялары жоқ Парламент – халық ө кілеттігі мен билігін пә рменді жү зеге асыра алмайды.

Осы ретте конституциялық теория саласындағ ы белгілі неміс ғ алымы В. Гессеннің: «Нағ ыз демократиялық мемлекеттің парламенттік болмауы мү мкін емес, парламентаризм конституциялық режимнің тә жі болып табылады» [4] деген тұ жырымын еске салғ ымыз келеді. Қ азақ станның да конституциялық режим мен конституциялық жетілуі жолындағ ы аса маң ызды қ ажеттілік, ең алдымен, Парламенттің, ә сіресе, Мә жілістің қ ұ зыреттерін кең ейту.

Республика саяси жү йесіндегі келесі бір елеулі ө згеріс – ә лжуаз, ә лсіз де болса, кө ппартиялылық тың қ алыптасуы. Бұ л ү деріс елімізде қ айшылық ты, кү рделі болды. Саяси партиялар да қ алыптасудың, дамудың «балалық ауруын» ө з бастарынан кешті.

⇐ Предыдущая 23 24 25 26 272829 30 31 32 Следующая ⇒