33.М.Тынышбаевтың қоғамдық – саяси қызметі.

Алаштың ірі қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері, тарихшы, ағ артушы, тұ ң ғ ыш темір жол инженері Мұ хамеджан Тынышбаев 1879 жылы 12 мамырда Жетісу облысы Лепсі уезі Мақ аншы-Садыр болысында (қ азір Алматы облысы Қ абанбай ауданы) туғ ан. Ауыл молдасынан хат танығ ан соң, 1890 жылы Верный ерлер гимназиясының даярлық сыныбына қ абылданады. Мұ хамеджан Тынышбаевтың тағ дыр-талайы білім мен ағ артуғ а, ұ лттық тең дік пет ө ркениетке ұ мтылғ ан қ азақ халқ ының тағ дырымен бір. Даярлық сыныпты қ оса есептегенде, 10 жыл аталғ ан гимназияда оқ ығ ан М. Тынышбаев оны ү здік (алтын медальмет) аяқ тайды. 1900 жылы оқ ушыны ұ лтқ а бө ліп алаламайтын, білімдіні қ адірлейтін гимназия директоры М. В. Вахрушевтің Жетісу губернаторына дә лелдеп жү ріп стипендия бө лгізуінің арқ асында (ол шақ та мемлекет есебінет оқ у тек осылай жү ргізілген) Мұ хамеджан император I Александр атындағ ы Петербор темір жол транспорты институтына қ абылданады. Бұ л институтты 1906 жылы бітірген.

1Ресейде болғ ан жылдары

2Темір жолда жұ мыс істеуі

3Тынышбайұ лы жазғ ан мақ алалары

4Тү ркістан-Сібірдегі қ ызметі

5Дереккө здер

Ресейде болғ ан жылдары. XX ғ асырдың басында Ресейге ептеп батыс демократиясының лебі жетеді. Бұ л осы империядағ ы зиялыларды оятты. Мысалы, 1905 жылы Ресей, Ә. Бө кейхан айтқ андай, " тұ ң ғ ыш жә не соң ғ ы рет Еуропа болды". Яғ ни, сол жылы 17 қ азанда патшаның манифесі жарияланып, елге біраз сө з, ой бостандығ ы берілтін. Ал, 1906 жылы Ресейде тұ ң ғ ыш Мемлекеттік Дума шақ ырылды. Осындай тарихи оқ иғ алардың ортасында жү рген Мұ хамеджан Тынышбаев саяси кү рестің ә ліппесін ү йрене бастады. Мұ ны жас қ айраткер тез мең герді. Оның саяси жетілгенін растайтын деректер аз емес. Мысалы, ол 1905 жылы қ азақ сынды шет ұ лттарды билеуде ө кіметтің ә скери тә ртіптет арылып, азаматтық жолғ а тү суін ұ сынғ ан дә лелді хатын министрлер комитетінің тө рағ асына жолдағ ан. Сондай-ақ, сол жылы қ арашада автономияшылардың бірінші сиезіне қ атысып, «Қ азақ тар жә ш азаттық қ озғ алысы» атты баяндама жасағ ан («Русский Туркестан», №1, 1906). Баяндамасында М. Тынышбаев былай дейді: «Ү кіметтің нені кө здегені белгілі: біріншіден, жабайы да тағ ылық репрессияларымен жә не тіл, салт-сана, дін һ ә м руханият атаулыны орыстандырмақ; екіншіден, тү рлі ә кімшілік шаралармен, ә кімдермен, ережелермен қ азақ ты қ ұ қ ық сыз, заң нан тыс етпек; ү шіншіден, оларды қ аны сің ген, сү йегі кө мілген ө з жері пен айырып, шө л- шө лейт жерге қ уып, ө лім қ ұ шағ ына тапсырмақ. Міне, қ азақ бұ рынғ ы дербестігі мен еркіндігінің орнына, орыс бодандығ ына қ антө гіссіз кіргендігінің ақ ысына жалғ андығ ы. Қ айраткердің осы рухтағ ы ө ткір мақ алаларының бірі - «Қ азақ тың қ азіргі жағ дайы мен ө мірге қ ажетті сұ ранымының жалпы сипаттамасы» деп аталады. Бұ л М. Тынышбаевтың 1993 жылғ ы жинағ ына ел бей қ алыпты. Мақ алада автор халқ ының ауыр жағ дайғ а тап болу себебін жә не одан қ ұ тылудың жө н-жобасын ұ сынады. Осындай ашық пікірінен соң, патша тың шылары Мұ хамеджанның артынан аң ду қ ояды.

Темір жолда жұ мыс істеуі. М. Тынышбаев 1906 жылы елге келіп, біраз уақ ыт Жетісу теміржолын жобалау ісіне қ атысады. I Мемлекеттік Думаның қ уғ ындалғ анынан хабардар ол ел қ ұ қ ына қ ажетті табанды қ оғ амдық -саяси жұ мысымен кө рінеді. Нә тижесінде 1907 жылы 28 жасында II Мемлекеттік Думағ а Жетісу облысы атынан депутат болып сайланады. Сө йтіп, енді ол биік саясатқ а кө теріледі. Алайда II Думаны да патша қ уғ ындап таратады. 1907 жылы 3 маусымдағ ы жарлығ ымен империя исі қ азақ сынды шет ұ лттарды (ресми жер иелігі жоқ ұ лттарды) Думағ а сайлану қ ұ қ ынан айырады. Бұ л жағ дай қ азақ зиялыларының ашу-ызасын тудырғ аны тарихтан мә лім (елді ояту рухындағ ы ең бектер осы кезден кешірек жариялана бастайды). Дума таратылғ ан соң М. Тынышбаев қ айта кә сіби қ ызметіне кіріседі. Енді ол Тү ркістан генерал-губернаторлығ ы қ арамағ ындағ ы аймақ тың теміржол қ ұ рылысына инженер ретінде атсалысады. 1907- 1914 жылдар аралығ ында Ә мудә рия ү стіне салынғ ан кө пір қ ұ рылысына, Ұ рсат (Урсатьевск) - Ә ндіжан теміржол қ ұ рылысына жетекші маман, бас инжетер есебінде қ атысады. Теміржол саласына байланысты ең бегін ғ ана парық тағ анның ө зінде М. Тынышбаев - Кіндік Азия кө лемінде еленуге лайық ты инженер-теміржолшы. 1914 жылы қ айраткер Жетісу темір жол қ ұ рылысына қ айта ауысады. Бұ л жолы ол Арыс - Ә улие ата учаскесінің басшысы жә не бас инжепері болып қ ызмет атқ арды. Осы шақ та инжетер Мұ хамеджанғ а Ташкент Мұ ғ алімдер институтына оқ уғ а бармақ болып қ аржыдан қ ысылып жү рген Т. Рысқ ұ лов ұ шырасады. Бұ л 1915 жыл еді. М. Тынышбаев бір кезде ө зі де осылай қ иналғ аны есіне тү сіп, Тұ рарғ а ә жептә уір ақ ша ұ сынады жә не мұ ндай керекті қ аражатты кейін де адресіж салып тұ ратынын айтады. Екі азаматтың осы риясыз кө ң ілі адал бауырластық қ а ұ ласады.

34. 1917 жылғ ы Бірінші жә не Екінші жалпы қ азақ съездерінің тарихи маң ызы. «Алаш» партиясының қ ұ рылуы жә не оның бағ дарламасының қ абылдануы.

«Алаш» партиясы (1917—1920) — 1917 ж. Ақ пан тө ң керісінен соң Ресей конституциялы демократиялық партиясының қ азақ мү ше тобынан қ ұ рылғ ан. Тө рағ асы — Ә лихан Бө кейханов. [1]

Бірінші Жалпық азақ съезі[ө ң деу]

1917 жылы 21-28 шілдеде Бірінші Жалпық азақ съезінде «Алаш» атты партия қ ұ рылып, бұ л съезде 14 мә селе қ аралды. Осылардың ішінде ерекше атайтынымыз:

1) Мемлекет билеу тү рі;

2) Қ азақ облыстарында автономия;

3) Жер мә селесі;

4) Оқ у мә селесі жә не т. б.

Мемлекетті билеу тү рі Ресейде демократиялық, федеративтік парламенттік республика болу керек деп кө рсетілген Н. Мартыненконың «Алашорда» атты қ ұ жаттар жинағ ында [6]. Ал 1917 жылы 24 маусымдағ ы «Қ азақ » газетінде автономиялық тың негізі туралы ә ртү рлі пікір-ұ сыныстар айтылғ ан. Қ азақ мемлекетінің ә лде Федеративтік Россияның бір автономиялық бө лігі болғ аны жө н бе? Қ азақ тар ө з бетімен тә уелсіз ел бола ала ма, ә лде тә уелсіздікке басқ а халық тармен одақ тасқ ан жағ дайда жете ме деген сұ рақ тар талқ ыланды [7]. Бірақ бұ л сиезде нақ ты пікірге келе алмады. Ал жер мә селесі Қ ұ рылтай сиезіне қ алдырылды. Кү н тә ртібінде айрық ша мә нге ие болғ ан дін, оқ у-ағ арту, ә йел мә селелері жә не сот жү йесі болды. Бұ рынғ ы ескі сот жү йесі («Народный сот») таратылып, олардың орнына «Қ азақ тұ рмысына лайық айрық ша сот қ ұ рылуғ а» тиіс болды. Келесі мә селе оқ у-ағ арту саласы: «міндетті бастауыш оқ у енгізу», «бастапқ ы екі жылда оқ у баланың ана тілінде» жү ргізілу керектігі айтылып, тіл мә селесін айрық ша назарғ а алғ ан жә не білім берудің тегін болуы талап етілген. Білім алудың орта, арнайы, жоғ арғ ы сатылары да айтылғ ан.

«Алаш» партиясының ө мірге келуі[ө ң деу]

1917 жылдың 21 қ араша кү ні «Қ азақ » газетінде Алаш партиясы бағ дарламасының жобасы жә не съез материалдары жарияланды. «Алаш» партиясының ө мірге келуі ү лкен саяси мә селе еді. Сол кездегі қ азақ зияларының ғ ылыми жұ мыстарымен де, оқ у-ағ арту ісімен де, алғ ашқ ы қ азақ тілінде басылымдар шығ ару ә рекетімен де, кө ркем ә дебиетімен де айналысқ анын кө руге болады. «Алаш» партиясы бағ дарламасының жобасындағ ы тоғ ызыншы тарауда «Ғ ылым-білім ү йрету» жө нінде

- оқ у ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақ ысыз болуы;

- жұ ртқ а жалпы оқ у жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқ ылады;

- қ азақ ө з тілінде орта мектеп, университет ашуғ а;

- оқ у жолы ө з алдына автономия тү рінде болуы;

- ү кімет оқ у ісіне кіріспеуі;

- мұ ғ алімдер-профессорлар ө зара сайлаумен қ ойылуы;

- ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.

- газет шығ аруғ а, кітап бастыруғ а еркіншілік - деп кө рсетілген [8]. 1917 жылғ ы 5-13 желтоқ санда Орынбор қ аласында Екінші жалпық азақ сиезі ө теді. Сиездегі қ аралғ ан аса маң ызды мә селелер: қ азақ -қ ырғ ыз автономиясы; милиция қ ұ ру; ұ лт кең есі; оқ у мә селесі т. б.. Бұ л сиезде автономияны жариялау мерзімі туралы қ ызу тартыстар бірнеше кү нге созылды. Осы сиезде Алаштың аяулы азаматы Міржақ ып Дулатовбаяндама жасады: қ азақ даласында медресе мен мектептердің аздығ ын, қ азақ тілінде оқ улық тардың жетіспейтінін, сондық тан міндетті тү рде ұ лттық мектептерді қ ұ ру керектігін тілге тиек етті. Осы мә селе бойынша қ ұ рамы 5 адамнан тұ ратын бастауыш жә не орта мектептерге арналғ ан қ азақ тілінде оқ улық жазатын комиссия қ ұ рылды. Комиссия орталық ұ лттық кең еспен бірге болу керек. Комиссияғ а оқ улық тан басқ а да жұ мыстар жү ктелді. Атап айтсақ: ұ лттық мектептерге арналғ ан бағ дарламалар; мұ ғ алімдерге арналғ ан нұ сқ аулар; бала тә рбиесі жө ніндегі кітаптар; барлық қ ырғ ыз-қ азақ мектептерінде халық тық білім беру іс-шараларының Ережелерін жасау; қ азақ тілінде жазу ү лгілерін енгізу; қ азақ тіліне пайдалы кітаптарды, брошюраларды аудару т. с. с. Комиссия 1918 жылдың басынан жұ мысқ а кірісу керек. Ө здері қ ұ растырғ ан кітаптарын, бағ дарламаларын баспағ а жариялап отыру қ ажет. Комиссия қ ұ птамағ ан окулық тар басылымғ а шығ арылмайды. Комиссия жұ мысына қ аражатты облыстық земстволар ұ лттық қ ордан бө луге тиіс делінген. Міне, ө здерің із кө ріп отырғ андай, жаң адан қ ұ рылып жатқ ан «Алашорда» ү кіметі алғ ашқ ы сағ атынан бастап ұ рпақ тә рбиесіне, ұ рпақ болашағ ына зор кө ң іл бө лген. Жас ұ рпақ тың туғ ан тіліне деген сауаттылығ ын арттыру ү шін, ана тіліндегі оқ улық тарды жасауғ а кіріскен. Бала тә рбиесіне, оқ уына осындай қ иын заманда жаң аша бетбұ рыс, бұ л болашақ қ а деген сенім еді. Білімді жастар, еліне салауатты да сауатты қ ызмет етеріне деген ү міт болатын-ды [9]. Орынбордан қ айтып оралғ ан бойында Жаһ анша, Халел Досмұ хамедовтер қ азақ тың батыс аймағ ын басқ аратын ү кімет қ ұ руғ а кірісті. «Ойыл уә лаяты» уақ ытша ү кіметі – XX ғ асырдың басында Жайық ө ң ірінде орнағ ан мемлекеттік-автономиялық қ ұ рылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының соң ында Жымпитыда ө ткен ІҮ Орал облыстық қ азақ сиезінің қ арарымен қ ұ рылды. «Ойыл уэлаяты» уақ ытша ү кіметінің атқ арғ ан істері: жерге жекеменшікті жойып, оны халық тың меншігі деп жариялады; халық сайлағ ан уә лаяттық, уездік соттар іске кірісті; ақ ша-финанс жү йесі жасалынды; халық қ а ө з саясатын жеткізу, тү сіндіру ү шін газет шығ арылды (оның редакторы болып Ахмет Мә метов жұ мыс атқ арды. Ол М. Мә метованың ә кесі, кө рнекті Алашорда қ айраткерлерінің бірі); жерді пайдалану, салық, дін, сот, білім, ә скер істері жө нінде қ аулы-қ арарлар қ абылдады. Осығ ан қ оса, іс-қ ағ аздарын ана тілінде жү ргізу туралы мә селе айқ ын жолғ а қ ойылды. Білім беру ана тілінде болуы керек делінген. Басылымдардың қ азақ тілінде болуына ерекше назар аударғ ан [10]. Алаш партиясының жетекшілері1918 жылы 1 сә уірде Халел жә не Жаһ анша Досмұ хамедовтер Мә скеуге барып, Орталық Кең ес ө кіметінің басшысы В. И. Ленинмен жә не Ұ лт істері жө ніндегі халық комиссары И. В. Сталинмен кездеседі. «Алашорда» атты ұ лттық автономиялық ү кімет қ ұ рылғ анын, «Алашорда» ү кіметінің тө рағ асы Ә. Бө кейханов екенін мә лімдейді. Бірақ «Алашорда» мемлекетінің қ ойғ ан талап-тілектерін Орталық Кең ес ө кіметі толық тай мойындамайды. Дегенмен де РКФСР-дің ұ лт істері жө ніндегі комиссариатының қ ұ рамында қ азақ бө лімі қ ұ рылады [11]. «Тіл адамның даң қ ын асырады. Адам ол арқ ылы бақ ыт табады» деп Жү сіп Баласағ ұ нның «Қ ұ датғ у білік» ең бегінде жазғ андай [12] тіл саясатын кө терген XX ғ асырдың басындағ ы Алаш қ айраткерлерінің қ азақ қ оғ амындағ ы басты ағ ымдарының бірі – автономиялық басқ ару жү йесіндегі мемлекеттік қ ұ рылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген ү лкен жауапкершілік еді. Алаштың арыстарының бірі – Ахмет Байтұ рсынов «Дү ниеде ешбір тіл ө з-ө зінен шық пайды. Тіл деген нә рсе қ алың елдің кү ндегі тұ рмыс қ азанында қ айнап, пісіп дү ниеге келеді, » - десе [13], Кү нбатыс Алашордасының идеологы саналғ ан Ғ. Қ араш: «Тіл болмаса, ұ лт та болмайды, яғ ни ұ лт бү тіндей ө лген, жоғ алғ ан ұ лт болады. Ең ә уелі ана тілі қ ажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұ лттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұ рып, ұ лт білімін ала алмайсың. Ұ лт білімі болмаса, онда ә дебиеттің болмайтындығ ы ө зі-ақ белгілі. Ә дебиеті жоқ ұ лттың ө нері де ө ршімейді», - деген [14]. Батыс Алашорда ү кіметі жетекшілерінің бірі Х. Досмұ хамедұ лы тіл туралы: «Біздің тә жірибемізде қ азақ тілі – бай тіл. Тек сө здерін ғ ылым жолына салып реттесе, ешбір жұ рттың тілінен кем болмайды», - деген пікірді айтқ ан [15]. Қ азақ АССР-і[Қ азақ АССР-і орнағ аннан соң 1924 жылы Орынборда маусымның 12-сінде Қ азақ (қ ырғ ыз) білімпаздарының тұ ң ғ ыш сиезі шақ ырылды. Осы сиезде 12-13 жыл бойы қ олданылып, орнығ ып қ алғ ан қ азақ тілінің дыбыстық табиғ атына лайық талып ө згертілген, ресми тү рде қ абылданғ ан альфавиттің мә ні жө нінде, дыбыс ә дісімен оқ ыту ісі жө ніндегі мә селелер талқ ыланды [16]. Ал 1927 жылы Қ ызылордада жазу (графика) мә селесіне арналғ ан конференцияда А. Байтұ рсынов сиезде айтқ ан пікірін қ уаттай келе: «Тү рік жұ ртының 90%-і баяғ ыдан бері араб ә рпін пайдаланып келеді. Ә рқ айсысының араб ә рпімен жазылғ ан хат мә дениеті бар (хат мә дениеті –сауаттылық, оның жү зіндегі ө нер-білім, ілім, емле, ү йрету ә дісі, баспа істері, баспа мамандары, жазба мамандары, жазылғ ан, басылғ ан барша сө здер т. т. ). Хат мә дениеті бар халық қ а бір ә рпін тастап, екінші ә ріпті ала кою оң ай нә рсе емес», – деп ө з ойын білдірген. А. Байтұ рсынов – қ азақ балаларының ана тілінде сауат ашуына кө п кү ш жұ мсағ ан адам. Осы талапты жү зеге асыру ү шін А. Байтұ рсынов қ азақ ша сауат ашатын тұ ң ғ ыш ә ліппе қ ұ ралын жазды. Ол «Оқ у қ ұ ралы» деген атпен тұ ң ғ ыш рет 1912 жылы Орынборда шығ арылса, 1925 жылы Орынборда 7 рет қ айта басылады. Ал 1926 жылы «Ә ліппенің » жаң а тү рін жазып ұ сынады, бұ л суреттермен берілген оқ улық. 1926 жылы Қ ызылорда Ташкент баспалары бірігіп шығ арғ ан [18]. Қ азақ тілін талдаптануда А. Байтұ рсыновтың ең бегін жә не бір тұ рғ ыдан ерекше бағ алау керек. А. Байтұ рсынов тіл мен ә дебиет қ ана емес, этнография, тарих мә селелерімен де шұ ғ ылданғ анын айту керек. Ахмет Байтұ рсынов XX ғ асырдың 20 жылдарында Қ азақ станның оқ у-ағ арту комиссары, Алаш қ озғ алысының мү шесі, ғ ылым, ә дебиет, ө нер салаларында шығ армашылық жұ мыспен шұ ғ ылданды. А. Байтұ рсынұ лы «Ғ ылыми жә не практикалық білімнің жиынтығ ын бойына сің ірген халық қ ана айбарлы да бай болады» деп санады

⇐ Предыдущая 6 7 8 9 101112 13 14 15 Следующая ⇒