43.Қазақстанда ұжымдастырудың жүзеге асырылуы: барысы және салдарлары.

37. Қ азақ стан азамат соғ ысы жылдарында (1918-1920). Қ азревкомның қ ұ рылуы жә не оның мақ саттары. Қ азақ стандағ ы азамат соғ ысы

Қ азақ станда Кең ес ө кіметіне қ арсы қ арулы кү рестің негізгі кү штері Орынбор, Сібір, Орал, Жетісу казак ә скерлері, ө неркә сіп орындарының бұ рынғ ы қ ожалары, кезінде Ресейден қ оныс аударып келушілердің ауқ атты топтары, қ азақ ауылының бай-шонжарлары жә не солардың мү дделерін қ орғ айтын саяси партиялар мен ұ йымдар болды (кадеттер, эсерлер, ұ лттық жә не діни саяси ұ йымдар). Алашорда ү кіметі азамат соғ ысының алғ ашқ ы кезінде Кең ес ө кіметіне қ арсы кү штермен байланысып, қ азақ халқ ының мү ддесін қ орғ ауғ а тырысты. Ү кімет мү шелері Қ азақ станғ а жақ ын қ алаларғ а орналасқ ан Кең ес ү кіметіне қ арсы қ ұ рылғ ан ү кіметтермен — Самарадағ ы қ ұ рылтай жиналысы мү шелерінің комитетімен (Комуч), Омбыдағ ы Уақ ытша Сібір ү кіметімен, одан кейін Колчак диктатурасымен, Орынбор жә не Орал казак ә скерлерінің басшылығ ымен келісімге келуге ұ мтылды.
1918 жылы жазда тө ң керіске қ арсы кү штер Орал, Торғ ай, Ақ мола, Семей облыстарының кө птеген аудандарын, соң ынан Жетісу облысының бірқ атар аудандарын басып алып, Кең ес ө кіметін қ ұ латты. Кең ес ө кіметі Батыс Қ азақ станның кейбір аудандары мен оң тү стік ө лкесінде сақ талды. Қ азақ станда азамат соғ ысының Ақ тө бе (немесе Солтү стік Тү ркістан), Орал жә не Жетісу майдандары қ ұ рылды, олардағ ы соғ ыс ә рекеттері А. с-ның ірі майдандарындағ ы, ең алдымен Колчак ә скерлеріне қ арсы қ ұ рылғ ан Шығ ыс майдандағ ы қ имылдарғ а тығ ыз байланысты жү ргізілді. Сондық тан Қ азақ стандағ ы азамат соғ ысының тағ дыры негізінен Қ ызыл Армияның Шығ ыс майданындағ ы кү ресіне тә уелді болды. Қ азақ стан жеріндегі соғ ыс қ имылдары ө з кезегінде Кең ес еліндегі жалпы жағ дайғ а ә сер етті. Қ азақ стан азаматтары Қ ызыл Армия қ атарында да, “ақ тар” басып алғ ан аудандарда жасақ талғ ан партизандық жасақ тар қ ұ рамында да азамат соғ сына қ атысуғ а мә жбү р болды. Қ азақ стандағ ы шешуші соғ ыс қ имылдарына “қ ызылдар” жағ ынан М. В. Фрунзе, В. В. Куйбышев, В. И. Чапаев, И. П. Белов, И. С. Кутяков т. б., ал “ақ тар” жағ ына А. И. Дутов, С. П. Толстов, Б. В. Анненков т. б. басшылық етті. Торғ ай далаларында “ақ тарғ а” қ арсы кү ресте А. Иманов, Батыс Қ азақ станда Хамит Чурин, Бейсен Жә некешев т. б. кө зге тү сті. Ал Ә ліби Жангелдин азамат соғ ысы қ ызу жү ріп жатқ ан кезде (1918 ж. кү зі) Мә скеуде жасақ талғ ан қ ару-жарақ керуенін Тү ркістан майданына жеткізді.

Қ азревком – Кең ес ө кіметінің азамат соғ ысы жылдарында қ ұ рылғ ан уақ ытша органы. Қ азақ ө лкесін басқ ару ү шін РКФСР ХКК-нің “Қ ырғ ыз ө лкесін басқ ару жө ніндегі уақ ытша ә скери-революциялық комитет туралы” қ аулысы бойынша 1919 жылы 10 шілдеде қ ұ рылғ ан. Оның алғ ашқ ы қ ұ рамына: С. Пестковский (тө рағ а), А. Байтұ рсынов, В. Лукашев, Ә. Жангелдин, М. Тұ нғ ашин, С. Мең дешев, Б. Қ аратаев кірді. Ә р тү рлі уақ ытта Қ азақ ревкомының мү шесі болып Ә. Ә йтиев, С. Арғ ыншиев, А. Авдеев, Ғ. Ә лібеков, Б. Қ аралдин ең бек етті. Қ азревком “Ө лкені жоғ ары ә скери-азаматтық басқ аруды” ө з қ олына жинақ тап, қ азақ халқ ының мемлекеттігін қ ұ ру мақ сатында ө лке Кең естерінің Қ ұ рылтай съезін шақ ыруғ а жағ дай жасады. Шын мә нінде ревком ө кіметтің Қ азақ стандағ ы осынау тө тенше органының ә р тү рлі саладағ ы орасан кө п жұ мысты атқ аруына, Қ азақ стан Кең естерінің Қ ұ рылтайшы съезін ә зірлеп, ө ткізуіне тура келді. Азамат соғ ысының қ иын да кү рделі жағ дайы Қ азревкомның тө тенше жағ дайда жұ мыс істеуін талап етті. Қ азревком қ ызметінің ә скери-азаматтық сипатын осы соғ ыс анық тап берді. Қ азревкомның басқ а бір маң ызды міндеті – қ азақ тың байырғ ы жерін бір қ олғ а жинау, яғ ни болашақ қ азақ кең ес мемлекетінің аумақ тық тұ тастығ ын қ амтамасыз ету болып табылды. Сонымен бірге Қ азревком армияны азық -тү лікпен қ амтамасыз ету, астық ты жә не басқ а да тамақ ө німдерін Орталық қ а, Тү ркістан АКСР-на жеткізу яғ ни “соғ ыс коммунизмі” саясатының басты мә селесін шешу ісімен айналысты. Қ азревком 1919 жылы шілдеден бастап 15 ай бойы жұ мыс істеді. Сол уақ ыт ішінде Қ азревком қ азақ елінің кең естік автономиясын жария етуге байланысты қ ыруар ә зірлік жұ мыстарын жү зеге асырды. 1920 жылғ ы 17 тамызда РКФСР ХКК Қ азақ Республикасы жө ніндегі Декреттің жобасын қ арап қ олдады. 1920 жылғ ы 26 тамызда РКФСР Бү кілресейлік ОАК мен ХКК тө рағ алары М. И. Калинин мен Владимир Ильич Ленин қ ол қ ойғ ан “Қ ырғ ыз (қ азақ ) кең естік автономиялық социалистік республикасын қ ұ ру туралы” Декрет қ абылдады. Кө п ұ замай Қ азақ (Қ ырғ ыз) АКСР-і қ ұ рылды да, Қ азақ революциялық комитеті таратылды ( Қ азақ АКСР-і). Жергілікті жерлерде Қ азақ революциялық комитеті органдарын қ ұ руғ а Қ ызыл Армия бө лімдері мен қ ызыл партизандар жасақ тарының саяси қ ызметкерлері, партия-кең ес органдары басшылық етті. Ревком тө рағ алары болып қ олынан іс келетін қ азақ кедейлерінен жарлық пен тағ айындалды. Қ азақ революциялық комитеті Қ ызыл Гвардия жасақ тарын қ ұ ру ү шін ә скери органдарғ а кө мек кө рсетті, азық -тү лік жинау аппаратын жолғ а қ ойып, халық арасында саяси-ү гіт, насихат жұ мыстарын жү ргізді. Қ олайлы жағ дайлар туғ аннан кейін ө кімет билігі бірте-бірте ревкомдардан жергілікті Кең естердің аткомдарына берілді

38. Қ азақ стандағ ы «Ә скери коммунизм» саясаты жә не оның жү зеге асырылуы.

«Ә скери коммунизм» саясаты: Большевизмнің «тауарсыздық » утопиясының Қ азақ стандық практикасы мен ақ иқ аты Ленин социалистік революцияның стратегиялық мақ сатын «бү кіл ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын халық игілігіне берумен» байланыстырды. [1]. Ф. Энгельс ө ндіріс қ ұ ралдарының нақ ты иесін атап кө рсеткен еді. «Пролетариаттың билікті басып алуымен, — деп жазды ол, — бә рінен бұ рын ө ндіріс кұ ралы мемлекеттік меншікке айналады». [2].

Ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын мемлекеттің қ арамағ ына беру идеясы большевиктік революцияның алтын арқ ауы болды. Ол жү йелі тү рде толық жү зеге асырылды. Жер қ оры сияқ ты, ө неркә сіп, кө лік инфрақ ұ рылымдары мен банктер тү гелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.

Қ азақ станда 300-ден астам ө неркә сіп орны мемлекет меншігіне берілді. Олардың қ атарында Спасск мыс балқ ыту жә не Шымкент дермене зауыттары, Қ ырғ ызтау-кен ө неркә сібі акционерлік қ оғ амының қ орғ асын-мырыш зауыты, Риддер кеніші кә сіпорындары, Екібастұ з жә не Байкоң ыр кө мір кені орындары, Ембімұ най кә сіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент жә не Жетісу теміржолы, Арал тең ізі, Ертіс пен Жайық ө зендеріндегі кемелер мен барлық сауда флоты, Қ азақ стан қ алаларындағ ы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен қ оса жә не банк бө лімшелерінің объектілері де мемлекет меншігіне жатқ ызылды. [3].

Ленин Қ азан революциясы қ арсаң ында-ақ: «Буржуйлардан тартып алынғ ан ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарына бү кілхалық тық демократиялық басқ аруды ұ йымдастырмайынша капитализмді тізе бү ктіру мү мкін емес... », — деген болатын. [4]. «Бү кілхалық тық басшылық ты» жү зеге асыру мақ сатында жұ мысшы бақ ылауы енгізілді, ал елдің экономикасын жоспарлы тү рде басқ ару, оның халық шаруашылығ ы мен қ аржысын бір орталық тан ұ йымдастыру ү шін кен ө кілетті директивалық орган — Халық шаруашылығ ы Жоғ арғ ы Кең есі қ ұ рылды.

Демек, ү ш басымдық – мемлекет меншігіне алу, орталық тандыру жә не директивалық жоспарлау экономикалық саясатта мемлекет бағ дарын дә л айқ ындайтын болды.

Алайда кө п ұ замай мұ ндай идеология ө неркә сіптін қ ирауына ә келіп соқ тырды. Соң ғ ысы бюджетке тү сетін салық тү сімдерінің ең маң ызды кө здерінің бірі болып табылатындық тан, ондағ ы орасан зор тапшылық ты тек станокта басып шығ ару арқ ылы ғ ана жабуғ а болатын еді.

1Ө неркә сіп жә не қ аржы саласындағ ы кү йзеліс жағ дай

2Ауылдар мен деревнялардағ ы наразылық

Ө неркә сіптегі жә не қ аржы саласындағ ы кү йзелісті жағ дайды, 1918 жылдың кө ктемі мен жазындағ ы аса ауыр азық -тү лік тапшылығ ын, сондай-ақ енді басталғ ан Азамат соғ ысын алғ а тартып, большевиктер ақ талуғ а, тіпті ө здері қ алағ ан тауарсыз утопиясын жү зеге асыру жө ніндегі экспериментін барынша ұ тымды тү сіндіруге тырысты. Ол бойынша коммунистік ө ндіріс пен болу деп аталатын принципке тікелей кө шу жағ дайы қ арастырылды. Мұ ндай саясат «ә скери коммунизм» деп аталды. Осы идеологияның ауқ ымында нарық пен тауар-ақ ша қ атынастарын толық тай тұ ншық тыру, экономикалық институттар мен ынталандыру тетіктерін экономикадан тыс директивалық -болу жү йесімен ауыстыру, ө ндіріс пен бө луді орталық тандыру кө зделінді. Қ арапайым тілмен айтқ анда, мұ ның ө зі экономикалық ө мірді толық тай билік қ ыспағ ында ұ стауды, оның барлық саласына бірдей қ атаң мемлекеттік бақ ылау орнатуды, социалистік тең гермешілік ә дістін ең гізілуін білдіреді.

Мұ ндай саясат, экономикалық организмді сауық тыруғ а тіпті де ық пал ете алғ ан жоқ, ең бек тиімділігін кө теруге емес, қ айта оны қ ұ лдыратуғ а жеткізді, онсыз да соғ ыс жылдарының ауыртпалығ ымен кү йі қ ашқ ан ө ндірісті онан ә рі аздырып-тоздырды. 1920 жылғ ы ө неркә сіп санағ ының деректері бойынша Қ азақ станда 891 кә сіпорын жұ мыс істемеді, жұ мысшылардын жылдық саны 1913 жылғ ы 20 мың нан 1920 жылы 8 мың ғ а дейін азайды. [5].

Ауыл шаруашылығ ында «ә скери коммунизм» саясатының жиынтық бейнесі ауыл шаруашылығ ы ө німдерін дайындаудың салғ ырттық жү йесі тү рінде кө рініс тапты. Азық -тү лік салғ ырты жө ніндегі большевиктік науқ анды селолық кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттерінің саны Қ азақ станда онша кө п болғ ан жоқ ) мен шаруалар ө ндірген ө німдерді (ең бастысы, астық ты) «революция пайдасына» кү штеп жинап алатын қ арулы жұ мысшылар отрядтары жү ргізді.

Астық қ а мемлекеттік монополия мен салғ ырт ісі Қ азақ станда 1920 жылдан бастап кең кө лемде жү зеге асырылды. Осы жылдың басында салғ ырт (ет салымы) ә дісі мал шаруашылығ ында да кең інен қ олданыла бастады.

Мә селен, 1921 жылы Батыс Қ азақ станның Орал жә не Бө кей губернияларында салғ ырткқ а қ атысты азық -тү лік дайындау органдарының шаруалардың қ олындағ ы малын тартып алуы 120 жә не 112%-ды қ ұ рады. [6]. Бұ л жоғ арғ ы кө рсеткіш партия органдарының осы фактілер туралы берген есептерінде айтылғ андай, тіпті де «малшылардың революциялық қ ұ штарлығ ымен» емес, «пролетариат ө кілдерінің » революциялық қ ыспағ ымен тү сіндіріледі. [7].

Егін ө сіретін шаруашылық тардан астық бір дә н де қ алдырылмастан тү гелімен тә ркіленді. 1920 жылы мамыр айының ортасында азық -тү лік комитеттері азық -тү лік диктатурасын орнату, яғ ни ауыл шаруашылығ ы ө німдерін дайындау мен оны бө луге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялық нұ сқ ау алды.

Шаруаның кө ктемгі тұ қ ым себу науқ аны аяқ талысымен, РКФСР ү кіметі декрет шығ арды (1920 жылғ ы 20 маусымда), сол декретке сә йкес Сібірдің жә не Қ азақ станның соғ ан шектес азык-тү лік салғ ырты. 1920-шы жылдар аумақ тарындағ ы астық ө сіру шілері ә скери тә ртіппен астық бастыруғ а жә не «артық » астық тарының барлығ ын тапсыруғ а міндеттелді.

Осы нұ сқ ау бойынша 1920-1921 жылдардағ ы азық -тү лік дайындау науқ анында Сібірдегі аудандардан 110 млн пұ т кө лемінде азық тық жем алынды, онын 35 млн пұ ты, яғ ни ү штен бірінен астамы Қ азақ станның солтү стік-шығ ыс аудандарының мойнына тү сті. Жә не бұ л 1920 жылғ ы астық тың ө німділігі айтарлық тай тө мен болғ ан кезде жү зеге асырылды. [8].

«Ә скери бұ йрық ты» орындауғ а Халық Комиссарлары Кең есі Кә сіподақ тардың Бү кілодақ тық Орталық Кең есіне (ВЦСПС) қ арасты Ә скери азық -тү лік бюросының 6 мың азық -тү лік отрядтарын, 9, 3 мың азық -тү лік дайындау армияшыларын, Орталық Ресейдің, Мә скеудің, Петроградтың, ө неркә сіпті Оралдың ашық қ ан губернияларының 20 мың жұ мысшылар мен шаруаларды жіберді. Сонымен бірге «пролетариат ө кілдеріне» мынадай нұ сқ ау берілді: «Артық астығ ы бар жә не оны астық қ ұ ю пункттеріне тасып апармағ ан барлық адамдар халық жаулары деп жарияланып, Революциялық сотқ а берілсін жә не кемінде 10 жыл тү рмеге отырғ ызылсын, бү кіл мү лкі тә ркіленіп, қ оғ амнан біржолата қ уылсын... » (В. И. Ленин). [9].

Батыс Қ азақ станда да ақ ылғ а сыймайтын тапсырмалар белгіленді. Астық шығ ып жарытпағ ан Орал губерниясында 1920 жылы салғ ырт бойынша 1, 5 млн пұ т астық тартып алынды, соның салдарынан мұ нда азық -тү лік тұ тыну тапшылығ ы 2—2, 5 млн пұ тқ а жетті. [10]. Қ азақ станның барлық аймағ ындағ ы жағ дай осындай еді. Елдің ә р тү рлі ө ң ірлеріндегі азық -тү лік жағ дайы туралы жазбасында Лениннің Қ азақ станғ а сілтеме жасай отырып: «Астық шаруалардан тү гелімен сыпырылып алынды. Тү к қ алғ ан жоқ... » деуі тегін емес. Рас, бұ л арада... кө сем сұ рақ белгісін қ ояды, шамасы кү діктеніп, мү мкін ұ раларды тағ ы бір сү зіп шығ уғ а болмас па екен деді ме екен?

Соғ ыс жылдарының салдары, осы кезең ге тап келген табиғ ат ауыртпалығ ы (қ ұ рғ ақ шылық жә не т. б. ) жә не ұ тымсыз экономикалық саясат ауыл шаруашылығ ында жаппай сипаттағ ы қ ирап, қ ұ лдырау ү рдісін тудырды.

Егіс алқ абы 1914 жылмен 1922 жыл аралығ ында 2 еседен астамғ а (3, 6 млн десятинадан 1, 6 млн десятинағ а дейін) қ ысқ арды, астық тың жалпы ө німі 3 еседен астам азайды. [11].

Мал шаруашылығ ы саласы да ө те ауыр жағ дайда қ алды. 1914 жылдан 1922 жылғ а дейін ірі қ ара малдың саны 2, 1 млн басқ а, жылқ ы 2 млн басқ а, қ ой-ешкі 6, 5 млн басқ а дерлік жә не тү йе 300 экономикалық салдары кү йзеліске ұ шырағ ан Батыс Қ азақ стан (Орынбор губерниясы, Ақ тө бе облысы, Бө кей Ордасы) ө ң ірі мен Ақ мола облысының бір бө лігін де апатты азық -тү лік жағ дайына ә кеп соқ тырды. Бұ л ө ң ірлерде eric алқ абы 1917 жыл мен 1921 жыл аралығ ында 55%-ғ а дейін қ ысқ арды (бір шаруашылық та орта есеппен 5, 5 десятинадан 2, 7 десятинағ а дейін). Ө ірде азық -тү лік тұ тыну тапшылығ ы 10, 7 млн пұ тты қ ұ рады. 1, 4 млн адам аштық тан қ ырылу шегіне жетті. [12]. Аш адамдарғ а кө мек кө рсетудің қ олғ а алынуына қ арамастан (тек америкалық АРА кө мек ұ йымының ө зі Батыс Қ азақ станда кө птеген адамдарды, ең алдымен балаларды қ ұ тқ арып қ алды, оларғ а асханалар мен жү рек жалғ айтын пункттер ашты) осындай тө бе қ ұ йқ анды шымырлататын апаттан мың дағ ан, тіпті он мың дағ ан адам қ ұ тыла алмады.

«Азық -тү лік майданын» ашып жә не оны орындауғ а қ арулы «азық -тү лік армиясын» аттандыра отырып, Кең ес ү кіметі шағ ын азаматтық соғ ыспен қ ұ тылды, осылайша ә скери жағ ынан ұ тқ анмен, саяси жағ ынан ұ тылды.

Сө йтіп, 20-жылдардың басында Қ азақ станда қ алыптасқ ан жағ дай елді қ амтығ ан экономикалық жә не саяси дағ дарыстың жалпы бейнесін ашып кө рсетті. Бұ л арада да, барлық жердегі сияқ ты экономикалық қ атынастарды қ алпына келтіру, жаң а шаруашылық саясатына кө шу қ ажеттігі айқ ын кө рінді.

Оның ү стіне большевиктер «ә скери коммунизм» саясаты уақ ытша, азаматтық соғ ыс жағ дайында амалсыз жү ргізілген саясат деп ү немі сендіргенмен, ол аяқ талғ аннан кейін де «тікелей таза социалистік формағ а кө шу, таза социалистік тең гермешілік» бағ ытын одан ә рі жалғ астыра берді. [14]. Бұ дан баяғ ы сол экономиканы ө ктемдікпен мемлекет билігіне алу жә не оның барлық буындарына, ө зінің мә ні бойынша милитарландырылғ ан басқ ару ә дісін қ олдану саясаты айқ ын кө рінеді.

Ірі жә не орташа ө неркә сіпті барынша «қ оғ амдастырумен» шектеліп қ оймай, Бү кілодақ тық халық шаруашылығ ы кең есі (БХШК) 1920 жылдың аяғ ында, ұ сақ қ олө нер шеберханаларын қ оса алғ анда, шағ ын ө неркә сіп орындарын (жұ мысшыларының саны 10-нан немесе 5-тен асатын, бірақ механикалық двигателі бар) мемлекет меншігіне алуды жү зеге асыру ү шін қ атаң мерзім (бір ай ішінде) кө рсетілген нұ сқ ау шығ арды. [15]. Іле-шала ә лі қ аз тұ рып ү лгермеген шағ ын кә сіпкерлік ү шін нақ тө беден ұ рғ андай осы нұ сқ ау «соғ ыстағ ыдай тездікпен, соғ ыстағ ыдай жігермен, соғ ыстағ ыдай тә ртіппен» (Лениннің сө зімен айтқ анда) жү зеге асырыла бастады.

Экономикадан тыс директивалы-бө лу жү йесін кең ейтуге 1920 жылдың соң ы мен 1921 жылдың басында Кең ес ө кіметі шығ арғ ан коммуналдық (пә терге, электр жарығ ына жә не т. б. ) қ ызмет кө рсету тө лемдерінің кү шін жою туралы, халық қ а тамақ ты жә не кө пшілік қ олды тауарларды тегін беру туралы декреттер де «қ ызмет етті».

Ең бекке ынталандыру ретінде ақ шалай жалақ ы емес, оның орнына коммуналдық қ ызмет, транспорт, киім, аяқ киім, азық -тү лік т. б. ү шін карточкалық «паек» беріле бастады. Ең бектің денеге кү ш тү сіретін ауыртпалығ ы бойынша оның нормасы, бұ л ретте оның шекті мө лшері жіктелместен, ү ш санатқ а бө лінді. Осығ ан жатқ ызылғ ан, мысалы, паекпен жабдық таудың 3-санатындағ ылар, олар жұ мысты саналы тү рде атқ арды ма, кә сіби шеберлігі жоғ ары ма, жоқ ә лде керісінше ме, оғ ан қ арамастан «кө шке ергеннің баршасы» бірдей сыйлық алды, яғ ни ең бек ө німділігіне ынталандырылмады, олардың кө рсеткіштері «тедестірілген» мә нде ескерусіз қ алды.

Паекті болу кезінде басты назар елдегі материалдық ресурстардың барынша шектеулігіне аударылды. Осы ретте мұ ны азық -тү лік паегі туралы декретке байланысты В. Лениннің мына жазбасы дә л сипаттай алады (1920. 27. 04). Бұ л арада, атап айтқ анда былай деп анық жазылғ ан: «Ө неркә сіпті емес қ алаларда кең естік кә сіпорындар мен мекемелерде жұ мыс істемейтін адамдарды айқ ын бө ліп шығ арамыз, оларғ а берілетін паекті қ ысқ арту керек (не ө з бақ шаң ды кү тіп-бақ, не кең ес кә сіпорындарына немесе кең ес мекемелеріне жұ мыс істеуге бар). Кімде-кім кең естік кә сіпорындарда, не кең ес мекемелерінде жұ мыс істемесе, біз оларды асырап отырмаймыз» деп кө рсетеді. [16].

Дегенмен, азық -тү лікпен жабдық тау саласында мемлекеттік бақ ылаудың аса қ ырағ ылығ ына жә не таптық рухтағ ы большевиктік «ұ тымдылық қ а» қ арамастан, мемлекеттің жабдық тауына кө шірілген халық контингенті тез қ аркынмен ө сті (1920 жылы мемлекет бағ ымында 38 млн адам болды). Бұ л жағ дай шаруалардан алынатын азық -тү лік салғ ыртының одан ә рі ө сірілуіне алып келді (ауқ ымы жағ ынан елдің бү кіл аумағ ында Кең ес ө кіметі белгілегеннен бірнеше есе асып кетті), кү н сайын ұ лғ айып бара жатқ ан тұ тыну қ ажеттілігіне ілесу мү мкін болмады. Соның нә тижесінде, РК(б)П X съезінде атап кө рсетілгендей, жұ мысшының азық -тү лік нормасы ең тө менгі кү н-кө ріс денгейінен 2 еседен астам тө мен қ ұ лдырады. [17].

Мемлекеттің халық ты азық -тү лікпен жабдық тауғ а қ абілетсіздігі (тіпті ең тө мен «ә ркімге бір паектен» принципі бойынша) большевиктер кө семдері қ атарынан утопиялық идеяларғ а кө бірек ұ рынғ ан радикалдарды шығ арды. Мә селен, Мә скеу РК(б)П комитетінің 1920 жылғ ы қ аң тардағ ы отырысында сө йлеген сө зінде Л. Троцкий партиялас жолдастары алдында мынадай оймен бө лісті: «Адам бойындағ ы азық -тү лік табуғ а кететін қ уаттың 80%-ы туралы мен айтқ ан қ ағ иданы тү бірімен ө згерту қ ажет. Тамақ ты қ оғ амдық тамақ тану орындарында ішуіміз керек дегенді теріске шығ аруғ а болмайды, яғ ни OAK тө рағ асынан бастап ең жас жұ мысшығ а дейін, бізде есепте тұ рғ ан кең ес қ ызметкерлері зауыттар мен мекемелердегі қ оғ амдық асханаларда кү штеп тамақ тандырылуы тиіс. Бұ л тек 80%-ы паек табу ү шін жасалатын жеке жағ дайларды ү немдеу шарасы ғ ана емес, сонымен бірге ең бек арқ ылы қ оғ амдық тә рбиелеудің мық ты мектебі де болар еді. Біздің бү кіл жағ дайымыздан туындайтын спартандық тә різдес салтты енгізуіміз қ ажет.

Біріншіден, жұ мысқ а келмей қ алу деген мү лдем дерлік жойылады. Ү стел басында қ оғ амдық пікір қ алыптасады. Кім жұ мысқ а шық пай қ алады, ол тамақ тан айырылады». [18]. Сө йтіп тіпті физиологиялық функциялардың ө зін «қ оғ амдастыру» туралы мә селе кү н тә ртібіне қ ойылды.

Отынғ а тө ленетін коммуналдық ақ ы дажойылды, басқ а да елеулі факторлармен бірге (соғ ыстан кейінгі кү йзеліс) отын дағ дарысы кү шейді, бір-қ атар мұ най жә не кө мір кә сіпшіліктерінің (Доссор, Ембі, Екібастұ з, Қ арағ анды) қ алпына келтірілгеніне қ арамастан, отын дағ дарысы сол қ алпында сақ талды.

Оны шешуге талпыныс ү йреншікті ә дістерге: 18 жастан 45 жасқ а дейінгілерді жаппай жұ мысқ а тарту (нақ осындай жолмен Семей облысында отындық ағ аш, Перовскіде сексеуіл, Гурьев уезінде қ амыс пен тезек ә зірленді), қ ала халқ ын «отын майданына» жұ мылдыру, елдегі барлық кө лікті отын тасуғ а жегу (осындай шарадан кейін Ақ тө бе губерниясы уездерінің бірінде шаруалардан тартып алынғ ан барлық арбалар мү лдем жарамсыз болып қ алғ ан) ә дісіне сү йенді.

Кең ес ө кіметі «азық -тү лік армияларымен» (адам саны 80 мың ғ а дейін) бірге, шаруашылық мә селелерін «ә скери» жолмен шешудің қ ұ ралы қ ызметін атқ арғ ан ең бек армиясы деп аталғ андарғ а (армия, батальон, майдан, ұ рыс, ә скери-жедел міндеттер жә не т. б. терминдер осыдан кеп шық ты) да ү лкен ү міт артты.

Л. Троцкий бұ л арада армиядағ ы ең бек ө німділігі дең гейінің тө мендігіне қ атты қ ынжылыс білдірді, осығ ан байланысты бастық тар «бө лімдерге олардың командирлері мен комиссарлары арқ ылы белгілібір сабақ ү йретеді», ал «сабақ ү йренбесе командалық жә не комиссарлық қ ұ рамды жауапкершілікке тарту қ ажеттігін» ескертті. Троцкийдің ұ станар сенімді ә дісі «тә убесіне келтірудің қ атал жолы» — ату екендігін еске алсақ, қ уғ ын-сү ргіннің ауқ ымды табиғ атын кө з алдымызғ а елестетуге болады.

Ең бек жә не Қ орғ аныс Кең есінің В. Ленин қ ол қ ойғ ан қ аулысымен (1920 жылғ ы сә уір) Еділ бойы округі мен Тү ркістан майданы бө лімдері негізінде Екінші Революциялық Ең бек армиясы қ ұ рылды. [20]. Оғ ан да отындық ағ аш пен азық -тү лік дайындау, ауыл шаруашылық жұ мыстарын жү ргізу, халық ты ең бекке жұ мылдыру жә не кү ш-кө лік арбаларын ұ йымдастыру жә не т. б. тапсырылды. Алайда оның ең басты міндеті ретінде Александров Гай—Ембі [21]. теміржолын тарту белгіленді (Орал-Ембі мұ найлы ауданы бұ л кезде сұ йық отын алынатын бірден-бір кең кө зі болатын; осында орталық қ а тасып жеткізілетін 10 млн пұ ттан 14 млн пұ тқ а дейін мұ най қ оры жинақ талды).

Бұ л арада Ембі мұ най қ ұ бырын салуғ а жә не ондағ ы мұ най қ орын тасуғ а ө кіметтің жұ мылдыруымен тартылғ ан бү кіл халық тың да «ең бек армиясының жауынгерлері» бастан кешкен жағ дайғ атап болғ анын айтқ ан жө н. Халық Комиссарлары Кең есінің қ аулысымен (ә рине, Ленин рұ қ сат еткен) «мұ найды кү ш-кө лік арбамен жеткізуді ұ йымдастыру бағ ытында жұ мыс істейтін барлық адамдарды тұ рақ ты ә скери қ ызметке тартылғ андар деп есептеу» жү ктелді, барлық жұ мысшылар мен қ ызметшілер сияқ ты «мұ най қ ұ бырын салуғ а тартылғ андар... жұ мылдырылғ андар болып табылады» деп есептелді (1920 жылғ ы сә уір). [22]. Демек, Ең бек жә не Қ орғ аныс Кең есінің «Сібірдің Тү ркістанның жә не шалғ айдағ ы басқ а да ө ң ірлердің орыс емес азаматтарын Қ ызыл Армия қ атарына шақ ыру туралы» қ аулысына (1920 жылғ ы мамыр) (ә ртү рлі шовинистер бұ ғ ан қ арсы шығ ып, мұ ның практикағ а енгізілуінің айтарлық тай қ иын болғ анын байқ аймыз) дейін де Орал-Ембі мұ найлы ауданымен іргелес аймақ та тұ ратын қ азақ тұ рғ ындары «тұ рақ ты ә скери қ ызметке» (бү гінгі тү сінікпен айтқ анда шағ ымдану арқ ылы, қ ұ рылыс батальонына) ө з еріктерінен тыс тартылды.

Мемлекеттің ө ктемдігі қ ызметі ауыл шаруашылығ ында да кең етек алды. Ө кімет аграрлық ө німдерді дайындаудың барлық тү рлеріне (жү ннен жылқ ы қ ылына дейін) орнатылғ ан қ атаң монополияғ а да толық қ анағ аттанбады. Шаруа шаруашылық тары саласына командалық қ ол сұ ғ у басталды. Тұ қ ым себу, жер ө ң деу, астық жинау жә не т. б. сияқ ты таза ө ндірістік жұ мыстар мемлекеттің бақ ылауына кө шті.

Соз жоқ, ә зірге шаруа меншік иесі болып тұ рғ анда жә не жеке шаруашылығ ын жү ргізіп отырғ анда, оның ү йреншікті тіршілігіне бақ ылау жасау оң айғ а тү скен жоқ еді, ө йткені шаруашылық жү ргізуші субъектінің ә рекеттерін тек экономикағ а негіздеу тетігін енгізу арқ ылы ғ ана тиімді болатын. Алайда большевиктер бұ л арада да мемлекеттің кү шіне сенді, оның ү стіне «ол ала алмайтын ешқ андай қ амал жоқ тығ ын» (И. Сталин) талай реталғ а тартып, «пролетариат диктатурасы» ретінде ө зін даралап кө рсетуін жалғ астыра берді.

Кө п ұ замай тұ қ ым себуші комитеттер ү лгісіндегі ә р тү рлі қ ұ рылымдар (ә р тү рлі аумақ тық денгейдегі тұ қ ым себушы комитеттер) қ ұ рыла бастады, тұ қ ым себу мен астық бастырудың, астық салғ ыртының жә не т. б. мемлекеттік жоспарлары бекітілетін болды. Шаруағ а тұ қ ымды қ ашан себуге, қ ашан жинап алуғ а жә не астық ты қ айда тапсыруғ а Адам ата мен Хауа ана заманынан бергі кезең де, шамасы, тұ ң ғ ыш рет Кең ес елінде бұ йрық берілген болар. Кең ес ө кіметі нақ осындай ө неге кө рсетті. Қ азақ станның ауылдары мен деревнялары мемлекеттік ө ктемсудің иіріміне бата берді. Шенеуніктер іс жү зінде «тұ қ ым себу апталығ ы», «астық бастырудың қ ызыл он кү ндігі» сияқ ты таусылып болмайтын террорлық ә рекеттер ұ йымдастырып, ауылдар мен деревняларды «аграрлық майданның » қ ұ рсауына алды. Қ оғ амның перманентті революциялық серпілісі мен бұ қ ара халық ты ынта-жігеріне ден қ оюды кө здейтін осындай барлық идеологиялық іс-шараларды халық ідітей жеккө рушілікпен қ абылдады. Алайда «миссионерлер ізінше жазалаушылар келер» дейтіннің ө зі болды да шық ты. Бұ йрық ты тың дамағ андар дереу қ атаң жазаланды. Қ орқ ыныш шаруаның бойын билеп алды, оның шаруашылық жү ргізуге деген ынтасы судай басылды. Ауылдар мен қ ыстақ тар ө з ө мірін мемлекеттік кабинеттерде регламенттелген тіртіппен қ ұ ратын болды. Оның есесіне шенеуніктерге тұ қ ым себу, астық бастыру, басқ а да азық -тү лік салғ ырттарын орындау туралы ә р тү рлі есептер жазу жұ мыстары кө бейді. Етек алғ ан науқ андар туралы аз да болса тү сінік қ алыптастыру ү шін оның кейбір мысалдарын келтіре кетейік.

Алматы уездік тұ қ ым себу комитетінің уә кілетті ө кілі ө з рапортында дә н ризашылық пен былай деп жазды: «Тұ қ ым себу комитеті ұ йымдастырылғ ан кү ннен бастап жұ мыс қ ызу жү ргізілді жә не тұ қ ым себу науқ анына дайындық басталды. Халық 10-15 жә не 20 аула бойынша бірікті. Қ олданыстағ ы жә не жылжымайтын мү лік, ең бекке жарамды кү штер мен тұ қ ым есепке алынды, ұ сталарды, ағ аш шеберлері мен доң ғ алақ жө ндеушілерді жұ мылдыру болыстар бойынша ө ткізілді, жұ мылдыру бойынша болыс тұ рғ ындарына арналғ ан мү ліктерді тү зету (автордың мә тінінде осылай. —авт. ) жұ мысы қ олғ а алынды, ал болыс тұ рғ ындары ө здеріне бө лінген алқ аптарғ а тұ қ ым септі. Болыс тұ рғ ындары кең седегі жұ мысына байланысты тиісті тұ қ ымдарын себуге мү мкіндігі болмағ ан барлық қ ызметшілерге арналғ ан алқ аптарғ а да тұ қ ым септі».

Жетісу облыстық комитетінің тезистерінде былай деп атап кө рсетілді: «... Біз алқ аптағ ы барлық астық ты жинап алуғ а, оның бә рін уақ ытында, кешіктірмей 100% бастыруғ а, кү здік дақ ылдарды облыстық тұ қ ым себу комитетінің тапсырмасы бойынша, барлығ ын салғ ыртқ а сә йкес 100% себуге міндеттіміз. ... Осы ү лкен ү ш тапсырманың бә рін бірдей ойдағ ыда орындау ү шін.., облыстық комитеттің қ аулысымен барлық облыс бойынша «азық -тү лік айлық тары» жарияланды, яғ ни облыстағ ы бү кіл ө ндіргіш кү ш, адамдар, кө лік кү ші, сондай-ақ бү кіл жылжымайтын жиын-терім материалдары (кең ес шенеунігінің ү йреншікті болмысы. — авт. ) тұ қ ым себу науқ аны уақ ытында жү ргізілуі ү шін жә не кү зде алқ апта (алқ аптың тіпті де ұ жымдық шаруашылық тікі емес, олардың нақ ты иесі бар екенін, бә рін де солар ү шін облыстық комитеттің дағ арадай мекемелерінде отырғ андар шешетінін кө реміз. — авт. ) бірде-бір масақ қ алмайтындай етіп толық пайдаланылуы тиіс». Дә л осы жерде де шаруаны қ алай жұ мыс істеуге ү йретеді: «Астық екі рет тасымалданбасын (ә уелі шө мелеге, содан кейін қ ырманғ а), бірден қ ырманғ а жеткізілсін жә не астық тың ысырабын азайтындар, қ ұ рғ ақ дә н таза бастырылады, ол ысырапты ү немдеуге кө мектеседі» [23].

«Пролетариат диктатурасы дегеніміз қ анаушы тапты жаншу қ ұ ралы» ұ ранымен большевиктер халық тың бү кіл тобын езіп-жаншитын машинасын іске осты. Егер халық тың бір тобы ү шін мемлекет олардан экономикалық қ атынастардың бү кіл қ ұ рылымдары мен меншігін тартып алуы арқ ылы кө зсіз басыну объектісі болып шығ а келсе, басқ алары экономикадан тыс мә жбү рлеудің (жалпығ а бірдей ең бек ету борышы, ең бекке жаппай жұ мылдыру жә не т. б) қ ұ рбандығ ына айналды. Пролетарлық мемлекеттің қ алыптасып келе жатқ ан «ә леуметтік ә ділетсіздігі» туралы коммунистік партияның теоретиктерінің бірі Н. И. Бухарин былай деп жазды: «Пролетарлық мә жбү рлеу ө зінің бү кіл болмысы бойынша, атып тастаудан бастап ең бекке деген борышын сездіруге дейін... азаматтың қ анын сығ ып алу болып табылады». [24]. «Ә леуметтік-таптық ә ділеттік қ оғ ам» орнату ү шін шеберханалар ретінде ЧК-ның тү рмелері, азаптау лагерьлері мен шет-шеті жоқ Далиган «ең бек майдандары» қ ызмет етті.

Мұ қ таждық пен қ асіретті бү кіл халық сезінді (ә рине, партия-кең ес қ ызметкерлерінен басқ а) — мұ ның ө зі «большевиктік тендіктің » мә нін іс жү зінде тү сінудің алғ ашқ ы нә тижесі еді. Мемлекет «еркіндік патшалығ ының алтын қ ақ пасына» апаратын жолды ө з кезегінде оғ ан деген ө шпенділік, ашу-ыза, кек, жеккө рушілікпен жауып тастады. «Аса мә ртебелі жұ мысшы табы» қ оғ амының жасампаздық рө лі мен мә ртебесі, оның «ә леуметтік артық шылығ ы» жайлы большевиктер ұ рандатумен болды, содан кейін оны ө зінің билік етуші мү ддесі мен мақ саттарына пайдаланды.

Большевиктік насихат қ оғ амды ә р тү рлі ә леуметтік жікке бө ліп, оларды арасындағ ы алауыздық ты ө ршітгі. Мә селен, «орақ пен балғ анын біртұ тас жә не мызғ ымас одағ ы» ретінде ө зінің таптық кө зқ арасының дұ рыстығ ына берік сенген жұ мысшы, солдат жә не ең бекші шаруалар мемлекеті отындық ағ аш дайындауғ а жә не басқ а да ауыр қ ара жұ мыстарғ а «буржуазиялық » интеллигенцияны салып қ ойды. Соның нә тижесінде оның кө птеген ө кілдері моральдық террорғ а шыдай алмай Отанын тастап кетті.

«Кедей-бай», «Кең ес ө кіметіне шын берілген немесе қ арсы», «белсенді немесе енжар» принциптері бойынша ә леуметтік топтар ішіне бө ліну мен ажырасу рухы себілді, мұ ның ө зі аз да болса сақ талып келе жатқ ан топ аралық тұ рақ тылық пен тепе-тендікті тас-талқ ан етті, дә стү рлі ынтымақ ты-топтасқ ан қ атынастардың аражігін ашып жіберді. «Революциялық батылдық пен» экономикалық зандылық тарды белден басып, мейлінше тиімсіз нарық тық емес даму жолын қ олдан жасап, тауар-ақ ша қ атынастары мен сауда-саттық факторларын кө зге ілмей, сө йтіп елдің экономикалық ө мірін ортағ асырлық томағ а-тұ йық натуралды шаруашылық қ а оралтып, большевиктер тауарсыз утопияны іс жү зіндегі мемлекеттік саясат дең гейіне кө терді. Қ оғ ам осы тә жірибесі ү шін қ атты зардап шекті (оның біріншісіне ұ қ сас келесі кө рінісі — ұ жымдастырудан кейін елдің адымын алпыс жыл бойы тұ сады жә не алғ ашқ ысынан да кө п қ ұ рбандық қ а ұ шыратты). Алайда ө кімет халық алдында қ андай да бір ө кініш білдірген жоқ. Тек партия жиналыстарында «қ алайда жақ сы жә не тез атқ аруғ а тырыстық », «коммунизмгедаң ғ ыл жол жоқ », «қ ұ рбандық сыз революция болмайды» (жарқ ын болашақ ү шін қ ұ рбандық тың қ айсысына болсын тө зуге шақ ырғ ан большевиктік даурық па ү ранды кең ес халқ ының бү кіл ұ рпағ ы ү нсіз мойындады) деген сияқ ты ақ талу сипатындағ ы сө здер айтылды.

Ленин: «Біз тиянақ тап есептеп алмастан, ұ сақ шаруалы елде ө ндірісті қ айта қ ұ рып, дамытуды жә не ө німді бө луді пролетарлық мемлекеттің тікелей жарлық тары арқ ылы коммунистік тұ рғ ыдан жолғ а қ оймақ шы болдық, немесе солай деп жорамалдадық » деп жазды. [25]. Есептер орасан зор қ ателіктерге ұ рындырды. Елде экономикалық, ә леуметтік жә не саяси дағ дарыстар белең алды. «Ә скери коммунизм» саясаты мен оның тауарсыз утопияғ а сү йеніп жү зеге асырылуының ең басты қ орытындысы, міне, осы.

39. Қ азақ станда жаң а экономикалық саясат (ЖЭС) кезең інде. Жер – су реформасы. \

Қ азақ стандағ ы жаң а экономикалық саясат Адамзат ө зінің тарихи эволюциялық даму барысында мә жбү рлеудің тек екі балама жү йесін қ алыптастырды. Біріншісі — адам еркіне ә кімшілік ық пал ету жә не екіншісі — ө ндірушінің қ ұ қ ық тық еркіндігіне кепілдік бере отырып экономикалық мә жбү рлеу жү йесі. Олардың қ атар ө мір сү руі іс жү зінде мү мкін емес, ө йткені ә кімшілік жү йе мә жбү рлеудің экономикалық мү ддесінің ә серін ә лсіретіп шектейді, жә не керісінше оғ ан экономикалық қ ұ ралдарды енгізу ә кімшілік жү йені билігіне нұ қ сан келтіреді.

«Ә скери коммунизм ү шін» саясаты ө зінің меншік қ атынастары қ ұ рылымдарын мемлекет қ арауына орталық тандыру жә не экономиканы іс жү зінде, тіпті, милитарланғ ан директивалық басқ ару сияқ ты негізгі принииптері арқ ылы мә жбү рлеулін басты ү лгісін ұ станғ анын білдірді. Мұ ны мемлекеттің бү кіл саясатының арқ ауына айналдыру халық шаруашылығ ының босансуы мен тоқ ырауына ә кеп соқ тырды.

Дағ дарысты жағ дайда большевиктер революциялық рухтағ ы романтиканың утопиялық догмаларынан амалсыз бас тартты. Ленин, партия басшыларының едә уір бө лігінің қ арсы тұ руына қ арамастан, тарихи келісімге барды. Оның астарында меншіктін ә р тү рлі нысандарына қ атысты барынша шыдамды саясат жә не тауар-ақ ша, нарық тық қ атынастар факторлары мен басқ а да экономикалық стимулдарды одан ә рі мойындамаудын мү мкін еместігін сезіну бар еді. Қ азақ стандағ ы орын алғ ан жағ дай бү кіл елді қ амтығ ан экономикалық жә не саяси дағ дарыстың сың айын танытты. Барлық жердегі сияқ ты Қ азақ станда да халық шаруашылығ ын жү ргізу саясатының мү лдем жаң а принципіне кө шу қ ажеттігі айқ ын байқ алды. Оның негізгі арқ ауы — «тауарсыздық » утопиясынан — нарық тық -экономикалық, тауарлық -ақ шалай қ атынасқ а кө шу идеясы еді.

1Сауда еркіндігіне жол беру

2Болшевиктердің Т — А — Т формуласымен ө мір сү ре бастауы

3Жаң а шаруашылық философиясы

4Халық қ ызметінің басты арналары

Сауда еркіндігіне жол беру

Нарық тық қ атынастарды босатудың аса маң ызды тұ сы сауда еркіндігіне жол беру болды. Алайда мемлекет алғ ашқ ыда идеологиялық сарынмен айырбас саласына ө з бақ ылауын орнатуғ а тырысты. Ол бірнеше ай бойы қ ала мен ауыл арасында жергілікті тауар айырбасын ұ йымдастыруғ а ә рекет жасады. Сө йтіп айырбас операцияларының арасындағ ы делдалдық қ ызметті Кең ес ө кіметінің басшылығ ы, бақ ылауымен жә не тікелей тапсырмасымен жұ мыс істеген кооперация атқ арды. Мемлекет арнаулы декретпен (1921 жылғ ы 7 сә уір) оғ ан «азық -тү лік органдарының фабрика-зауыт жә не қ олө нер кә сіпшілігі бұ йымдарын дайындау мен ауыл шаруашылық ө німдеріне айырбастау салаларындағ ы міндетті тапсырмаларын орындауды» жү ктеді, «барлық азық -тү лік ө німдерін (мә тінде осылай. — авт. ), мемлекет дайындағ ан жә не национализацияланғ ан фабрикалар мен зауыттардан алынғ ан... сонымен қ атар шет елденә келінген кө пшілік қ олды тауарларды бө лу» тек солар арқ ылы жү зеге асырылды. Декретте «РКФСР-дің барлық азаматтары тұ тыну қ оғ амына бірігеді», ал «ә рбір азамат тұ тыну қ оғ амы пункттерінің біріне жазылады» деп атап кө рсетілді. [1].

Кооперация туралы айтқ анда мемлекет айтарлық тай қ улық қ а барды, бұ л шын мә нінде еркіндік принципі немесе кооперациялаудың кез келген нысанының императивті жағ дайы толық тай ескерілмеген, қ айсыбір мемлекет иелігіне алынғ ан қ ұ рылымдар болды.

Жалғ ан кооперация осылайша жеке меншік нарық айналымы стихиясын мемлекеттік реттеу мен тежеу қ ұ ралына айналады деп есептелінді. Бұ лай болуы ә бден мү мкін еді, оғ ан Ленин кү дік келтірген жоқ. Партияның X съезінде ол былай деді: «Біз пролетариаттың саяси ө кіметін ә лсіретпей, қ айта нығ айта отырып, жергілікті еркін тауар айналымына едә уір дә режеде жол бере аламыз. Мұ ны қ алай істеу керек — бұ л практикағ а байланысты іс. Менің міндетім — теория жағ ынан мұ ның жү зеге асыруғ а болатын нә рсе екенін сіздерге дә лелдеп беру». [2].

Алайда бұ л идеяның мү лдем жарамсыз екенін практиканың ө зі кө рсетті. Қ азақ станда 15 млн сом алтын ақ ша жә не 1921 жылғ ы ақ шаның 14 млрд сомасында тауар айналым қ оры (мануфактура, бақ алшық, металл бұ йымдары, ауыл шаруашылық қ ұ рал-жабдық тары, тұ рмыстық заттар, махорка, керосин, сірің ке жә не т. б. ) қ ұ рылды. [3]. Алайда белгіленген кө лемдегі астық ө німдерінің тек 37%-ын жә не ет ө німдерінің 26%-ын ғ ана дайындауғ а қ ол жетті. [2].

Сө з жоқ, бұ ғ ан тауар айналым қ орының жеткіліксіздігі жә не жұ тандығ ы, бө лу желілерінің дамымағ аны, ауыл шаруашылығ ында астық тың аз шығ уы мен кү йзеліс ә сер етті. Дегенмен, ең басты себеп мемлекеттік тауар айналымының жекеше сауда-саттық пен қ ай жағ ынан болса да бә секеге тү се алмауы еді. 1921 жылдың кү зінде Ленин амалсыз: «Тауар айналымынан ештең е шық пады, жекеше нарық бізден мық ты болып шық ты жә не тауар айналымының орнына біз қ арапайым сатып алу-сату, сауда-саттық қ а ғ ана қ ол жеткіздік» деп мойындады.

Кооперацияғ а сү йену де ө зін-ө зі ақ тамады. Осы кезден бастап оның қ ызмет аясы тарыла тү сті. Ал КСРО ОАК-і мен ХКК-нің желтоқ сандағ ы (1923) азаматтардың бірың ғ ай тұ тыну қ оғ амына міндетті жазылуының кү шін жойғ ан, оғ ан кіру мен одан шығ у тек халық тың ө з еркінде екендігін жариялағ ан декретінен кейін, ол «халық ты жаппай қ амтығ ан» жү йе рө лін тоқ татты. 1925 жылдың соң ында бө лу мен айырбас саласында кооперациялау «еуропалық » тұ рғ ындардың 20%-ын (сол жылдардағ ы есептерде жазылғ андай) жә не қ азақ шаруашылық тарының 8, 6%-ын ғ ана қ амтыды. [4].

Осы кезге дейін-ақ кооперация, мемлекеттік сектор сияқ ты, жекеше сауда-саттық пен тең бә секелік кү реске тү суге қ абілетсіздігін (ә р тү рлі мемлекеттік дотациялар, несие жә не тауармен қ амтамасыз ету тү ріндегі жең ілдіктер, тауар босату бағ асын тө мендетуге мү мкіндігі бола тұ ра жә не тү птеп келгенде идеологиялық қ олдау да солардың жағ ында болғ анмен) кө рсетті. Қ алалардың тауар ө ткізу желілері қ ұ рылымында оның ү лес салмағ ы барлығ ы 3-ақ пайызды қ ұ рады, ал бұ л кезде жеке секторда ол 95, 3%-ғ а жетті (мемлекеттік саудада - 1, 6%). Республиканың ауылдары мен қ ыстақ тарында тиісінше 12, 9 жә не 85, 1%-ды (мемлекеттік саудада - 2, 0%) қ ұ рады. [5]. Сауда айналымына келетін болсақ, ол қ алалық жеке меншік иелері есебінен 84, 7%-ды, кооператорлар есебінен — 14, 0%-ды (мемлекеттік саудада - 1, 3%) қ ұ рады. Ауылдар мен кыстақ тарда (кооперациядағ ы бағ аның тө мендігі есебінен) екі сегменттің де ү лесі бірдей дерлік болды: жеке меншікте - 50, 5%, ал кооперативтік саудада - 49, 5%. [6]. Демек, экономикалық логикадан тыс ә рекет ету талпынысы, яғ ни тауар-ақ ша қ атынастарына сү йенбей, оны айналып ө ту сә тсіз аяқ талды.

40. Қ азақ АКСР-нің қ ұ рылуы. Қ азақ жерінің біріктірілуінің аяқ талуы. Қ азақ Автономиялы Социалистік Кең ес Республикасы (Қ азақ АКСР, Қ азақ стан) — Қ азақ стан аумағ ындағ ы РКФСР қ ұ рамындағ ы ә кімшілік-шекаралық бірлік, Қ азақ ұ лттық автономиясы. 1925 жылдың 15 маусымынан 1936 жылдың 5 желтоқ санына дейін ө мір сү рді. Бастапқ ыда бұ л автономия Қ ырғ ыз Автономиялы Социалистік Кең ес Республикасы (1920-1925)деп аталып келді, кейіннен 1925 жылы Қ азАКСР орталық атқ ару комитетінің тө рағ асы " қ ырғ ыз" деген атауды " қ азақ " деген атаумен алмастыру туралы қ аулысымен Қ азақ АКСР-ы деп аталынды. Қ азАКСР-ның ә кімшілік орталығ ы - алдымен Қ ызылорда (1920-1924), кейіннен 1927 жылдан бастап Алматы қ аласына кө шірілді. Қ АЗАҚ АВТОНОМИЯЛЫҚ КЕҢ ЕСТІК СОЦИАЛИСТІК РЕСПУБЛИКАСЫ (Қ азАКСР) – 1920 – 36 жылдарғ ы кең естік автономиялық мемлекеттік қ ұ рылым. 1919 ж. 10 шілдеде В. И. Ленин “Қ азақ (қ ырғ ыз) ө лкесін басқ ару жө ніндегі революциялық комитет қ ұ ру туралы” декретке қ ол қ ойды. Ревком қ ұ рамына С. С. Пестковский, Б. Қ аратаев, Ә. Жангелдин, А. Байтұ рсынов, С. Мең дешов, Ә. Ә йтиев, т. б. енді. 1920 ж. 30 тамызда Бү кілресейлік ОАК пен РКФСР ХКК қ ұ рамында “Автономиялық қ азақ (қ ырғ ыз) Социалистік Кең ес республикасын қ ұ ру туралы” декрет қ абылдады. Қ азақ АКСР қ ұ рамына Ақ мола, Семей, Торғ ай, Орал обл. жә не Каспий обл. мен Астрахан губ-ның қ азақ тар тұ ратын аудандары енді. Астанасы Орынбор қ. болып белгіленді. 1920 ж. 4 – 12 қ азанда Орынборда Қ азақ АКСР Кең естерінің Қ ұ рылтай съезі ө тті. Оғ ан 273 делегат қ атынасты. Съезде Қ азақ АКСР-дің ОАК сайланып, ХКК қ ұ рылды. 1921 ж. соғ ыс коммунизмі саясатының орнына жаң а экон. саясат енгізілді. 1921 – 22 ж. жер-су реформалары жү ргізіліп, 470 мың га-дан аса жер қ азақ шаруаларына қ айтарылды. 1924 ж. 5 – 10 қ аң тар аралығ ында ө ткен Қ азақ АКСР Кең естерінің 4-съезінде республика конституциясының жобасы талқ ыланды. Кең естік Орта Азия республикаларын ұ лттық -межелеу нә тижесінде Жетісу жә не Сырдария облыстарының қ азақ аудандары Қ азақ АКСР-ге қ осылды. Патша ә кімш. енгізген “киргиз” деген атау 1925 ж. сә уірде жойылып, қ азақ тар ө зінің тарихи атын қ айтарып алды. Ел астанасы Орынбордан Қ ызылордағ а кө шіріліп, Орынбор губ. РКСФР-ге ө тті. Жаң а ә кімш. бө лік бойынша Қ азақ АКСР қ ұ рамына Ақ мола, Ақ тө бе, Жетісу, Семей, Орал (қ ұ рамына Бө кей обл. уез дә режесінде кірді) облыстарынан жә не респ. ү кіметке тікелей бағ ынатын Қ останай округі мен Адай уезі, сондай-ақ, Қ арақ алпақ автономиясы облысы кірді. 1928 ж. Қ осшы одақ тары нығ айтылып, 300-ден астам ұ жымшар (колхоз), 5 кең шар (совхоз) қ ұ рылды, губерниялар мен уездер таратылып, округтер мен аудандар қ ұ рылды. 1929 ж. 13 округ (Адай, Ақ мола, Ақ тө бе, Алматы, Гурьев (қ азіргі Атырау), Қ арқ аралы, Қ ызылорда, Қ останай, Кереку (қ азіргі Павлодар), Қ ызылжар (қ азіргі Солт. Қ азақ стан облыстары), Семей, Сырдария, Орал) қ ұ рылды. 1929 ж. мамырда ел астанасы Алматығ а кө шірілді. 1929 ж. жаппай ұ жымшарғ а бірігу қ озғ алысы басталды. Ол байлар мен кулактарды тап ретінде жою, кең естік озбырлық тұ татқ ан кө терілістерді қ арулы кү шпен басу жә не кө шпелі халық ты отырық шыландыру науқ андарымен қ атар жү ргізілді. 1928 – 37 ж. республикада 1–2 бесжылдық жоспарлары бойынша 200-ге жуық ірі ө ндіріс орындары салына бастады. Олардың ішіндегі ірілері Шымкент қ орғ асын, Балқ аш мыс қ орыту з-тары болды. КСРО-дағ ы 3-кө мір бассейні атанғ ан Қ арағ анды жә не Алтайдағ ы кен орындары тез дамыды. Жедел тү рде Тү рксіб т. ж. іске қ осылды. 1932 ж. бұ рынғ ы округтер таратылып, орнына 6 облыс (Алматы, Ақ тө бе, Бат. Қ азақ стан, Қ арағ анды, Оң т. Қ азақ стан, Шығ. Қ азақ стан) қ ұ рылды. 1936 ж. КСРО-ның жаң а конституциясы бойынша Қ азАКСР одақ тас республикағ а айналды.

41. ХХ ғ ғ. 20-30 жж. Қ азақ станның ә леуметті-экономикалық дамуындағ ы ұ лттық мә селелер бойынша саяси – идеялардың кү ресі. Ә кімшілік ә міршілдік жү йенің қ ұ рылуы.

XX 20 30- жж. Қ азақ станның ә леуметтік экономикалық дамуындағ ы ұ лттық мә селелер бойынша саяси- идеиялардың кү ресі. 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап қ азақ станда ә кімшіл-ә міршіл жү йе қ алыптасты. Бұ л жағ дай коммунистік партияның билік тармақ тарын қ олына шоғ ырлануынан кө рінді. Осы жылдары жү ргізілген саяси-экономикалық науқ андар партияның басшылығ ымен жү ргізілді. Ал кең естік Конституцияда тә уелсіз деп кө рсетілген сот-прокуратура ұ йымдары партияның қ олшоқ парына айналды. Нә тижесінде мемлекетте тоталитарлық тә ртіп орнады. Республиканың қ оғ амдық -саяси ө мірдегі толғ ағ ы жеткен мә селелерді шеше алатын, жергілікті халық қ а тү сінікті жә не жақ ын кең естік аппарат қ ұ ру қ иын болды. Жаң а кең естік аппаратқ а тартатын қ азақ қ оғ амында сауатты адам аз болды. Алашордалық тарды кең ес ү кіметі биліктен алшақ татты, сенімсіздікпен қ арады. Ә кімшілік органдардағ ы европалық ұ лт ө кілдерінің кө бі шовинистік пиғ ылда болды. 2. Кең ес ү кіметі ө лкеде сауатсыздық ты жою, яғ ни халық тың сауатын ашу мә селесін кө терді. Ә сіресе ол ү кіметтің 1929 жылы «Сауатсыздық ты жою жө ніндегі жұ мыс туралы» қ аулысынан кейін ө ріс алды. Алайда қ аржы мен мұ ғ алімдердің жетіспеуі науқ ан барысында қ иындық тар туғ ызды. 1926 жылы мектеп жасындағ ы балалардың 16 пайызы тартылса, 1935 жылы 91 пайызы тартылды. Кең ес ү кіметі қ азақ станда кең естік ғ ылымның қ алыптасуына жол ашты. Алғ ашқ ы ашылғ ан ғ ылыми-зерттеу мекемелер: 1922 жылы- Денсаулық халкомының қ асынан ө лкелік химия-бактериологиялық лаборатория, 1924 жылы - ө лкелік ө сімдікті қ орғ ау станциясы т. б. ашылды. 1932 жылы қ азақ станда 12 ғ ылыми-зерттеу институттары, 15 тә жірибе станциялары, 15-86 лаборатория мен т. б. ғ ылыми орталық тар жұ мыс істеді. 20-30 жылдары Ж. Аймауытов, А. Байтұ рсынов, М. Жұ мабаев, Ш. Қ ұ дайбердиев шығ армалары кең інен қ олданылды. Сонымен бірге кең естік ә дебиет пен ө нердің қ алыптасуына жағ дай жасалды. Осы кезде социалистік ә дебиеттің негізі қ аланды. С. Сейфуллин, С. Торайғ ыров, Б. Майлин, И. Жансү гіров, М. Ә уезов, С. Мұ қ анов, М. Ә уезов т. б. қ азақ ә дебиетінің кө рнекті ө кілдері қ алыптасты. Алайда кең ес саясаты таптық мү ддені ұ лттық мү ддеден жоғ ары қ ойды. Мә дениетті екіге бө лді: буржуазиялық жә не пролетарлық. Сондық тан да қ азақ мә дениетінің қ алыптасқ ан тұ стары ескі феодалдық қ ұ рылыстың қ алдық тары ретінде қ аралды. 3. Кең ес ү кіметінің ө лкедегі айыптау науқ аны жаппай саяси қ уғ ын-сү ргінге ұ ласты. Қ уғ ын-сү ргінді ұ йымдастыру кезең і 1920 жылдың аяғ ы мен 1930 жылдың ортасына келеді. Қ уғ ын-сү ргін саясаты нә тижесінде қ азақ халқ ының таң даулы азаматтары атылып кетті. Қ оғ амдық -саяси жү йе 20 жылдардың ортасында орнық қ ан қ атаң ә кімшіл-ә міршіл жү йе 40-50 жылдары шарық тай тү сті. Бұ л қ оғ амдық -саяси ө мірдің барлық саласынан кө рініс тапты. Қ оғ амдық -саяси жә не мә дени ө мір орталық тан басқ арып отырғ ан ком партияның қ атаң бақ ылауына алынды. Москва мен Ленинградта «Ленинградтық іс», «дә рігерлер ісі» жү ргізіліп жатқ анда Қ азақ станда талантты тарихшы Е. Бекмахановқ а қ арсы іс қ озғ алды. 1948 жылы «космополитизммен» кү рес науқ аны басталды. Бұ л науқ ан аясында М. Ә уезов, Қ. Сә тбаев т. б. зиялылар қ уғ ын-сү ргінге ұ шырады.

42. Қ азақ станда индустриализацияның жү зеге асырылуы.

КСРО Ғ ылым Академиясы 20ж. аяғ ы 30 ж. басында кө рнекті ғ алымның қ атысуымен республиканың бү кіл аумағ ын қ амтыды. Инженер – геолог Қ аныш Сә тбаев Жезқ азғ ан ауданындағ ы мыс кені орнын зерттеп, аймақ тың болашағ ы зор екендігін дә лелдеді. 1927 ж. Тү ркістан Сібір темір жол магистральі белгіленген 5 жылда емес 3 жылда салынып бітті. Индустрияландыру жағ дайында республика ең бекшілерінің қ иын міндеттерді шешуіне ең алдымен ө лкенің техникалық -экономикалық жағ ынан артта қ алуын жою қ ажет болды. Осы міндетті шешу ү шін Қ азақ стан елді индустрияландырудың жалпы одақ тық бас жоспарына ең гізілді социалистік ә діс бойынша индустрияландыруды жү зеге асыру ауыр ө неркә сіптің жетекшк салаларын ең алдымен машина жасау дамытуды шахталармен кеніштердің жолдармен техникалық байланыс қ ұ ралдарын орнық тыру 1кезекте байырғ ы халық ө кілдерін кең інен тарту жолымен жұ мысшы табы мен ө ндірістік техникалық зиялылар кадрларын қ алыптастыру талап етілді. 1927жТү ркістан Сібір теміржол магистралы салына басталды. Қ ұ рылыс бастығ ы болып Шатов тағ айындалды. Тү ріксібке жә рдемдесу коммисиясыни республика Халық Коммиссарлар кең есінің тө рағ асы Н. Нұ рмақ ов басқ арды РКФСР ү кіметі жанынада РКФСР халық коммисарлары Кең есі тө рағ асының орынбасары Т. Рысқ ұ лов басқ арғ ан Тү рксіб қ ұ лысына жә рдемдесетін арнаулы комитет жұ мыс істеді. Қ азақ стан кең руда шикі затының кө птеген тү рлерін дайындаушы база ретінде қ ала берді. Елдің дамығ ан аймақ тармен республиканың экономикалық жағ ынан тең сіздігін жою ісінде елеулі ө згерістерге қ ол жеткенініе қ арамастанм Қ азақ стан жан басына шақ қ анда ө неркә сіп ө німін ө ндіруді олардан едә уір қ алып қ ойды. 1930 ж. сә уірдің 28 – де солтү стік, оң тү стік учаскелері Айнабұ лақ станциясында тү йісіп, жол иске қ осылды. Ол 1931 жылы қ аң тарда пайдалануғ а берілді. Сталиннің индустрияландыруының басты міндетін КСРО – ны машиналар, жабдық тар ә келетін елден оларды ө з бетінше шығ арудың емес. деген тұ жырымына Донбастың жаң ашыл Стахановтың рекорды мә лім болысымен партия ұ йымдары оның тә рбиесін насихаттай бастады. Стахановшылар қ озғ алысы халық шаруашылығ ының барлық салаларын қ амтыды. Қ арағ андының шахтері Кү зембаев Қ аз – да стахановшылардың ізбасары болды. Қ азақ стан ө неркә сібінің алғ ашқ ысы болып Москва жә не Москва облысының жұ мысшылары қ амқ орлық қ а алды ол жө нінде штаб қ ұ рылды

43. Қ азақ станда ұ жымдастырудың жү зеге асырылуы: барысы жә не салдарлары.

ЖЭС Ресейде ө з нә тижесін берді. 1925 жылы мал саны 40, 5 млн – ғ а жетті. Бұ л ұ зақ қ а созылғ ан жоқ. Голошекин ауылды кең естендіру ұ ранын таң дап алды. Онда ауылшаруашылығ ын жаппай ұ жымдастыру……міндеті еді. 1918 ж……….. жә не орташалардың бір бө лігіне қ арсы соғ ыс жү рді. Коммунистік партияның 15 съезі ауылшаруашылығ ын ұ жымдастыру бағ ытын жариялады. Ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру идеясы ә уел бастан-ақ мейлінше қ атаң жаппай қ уғ ындау мен террорғ а негізделді. Ұ жымдастыру алдын ала даярлық сыз жергілікті жағ дайлар ескерілместен, кө бінесе ә кімшілік- кү штеу ә дістермен жеделдете жү ргізілді. Ұ жымдастыру 1932 ж. кө ктемде аяқ тау белгіленді. Ұ жымдастыру бойынша қ атаң жаппай қ уғ ындау территорияғ а негізделді. Ол дайындық сыз болды. Қ ыста 1932 жылы ақ панда Шу ауданының аумағ ында 150 шақ ырым жердегі 100 деген шаруа жинап 400 киіз ү й қ ала орналастырылды. Асыра сілтеу болмасын аша тұ яқ қ алмасын деген ұ ран тасталып, млн – ғ а жететін малының 98 млны қ алды, жер – жерде кедейлер ортасында шаруашылығ ы орынсыз сотталып жә не олардың малын жансыз конфискациялау, меншік қ ұ қ ығ ынан айыру кү штеп кө шіру орын алды. Жер-жерде кедейлер мен орташа шаруаларды орынсыз соттау жә не олардың малын жө нсіз тә ркілеу, меншік қ ұ қ ығ ынана айыру, тұ рақ ты тұ ратын жерінен кү штеп кө шіру орын алды. Колхозғ а кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар Қ азақ станнан тыс жерлерге жер аударумен қ орқ ытылды, олар «кулактар» қ атарына жатқ ызылды. Мә селен, Ақ мола округінде сотталғ андары ү й ішімен қ оса 24 сағ ат ішінде Соловкиге жер аудару фактісі орын алды. Алматы жә не Петропавл округтерінде, кейбір аудандардың селоларында қ ара бойкот жарияланып, онда терезелерге тақ тай қ ағ ылып тасталды, пеш, от жағ уғ а рұ қ сат етілмеді. Тұ тас деревняларғ а бойкот жасалғ ан жағ дайлар да кездесті. Ақ тө бе жә не Павлодар округтеріндет кедейлерді ұ рып-соғ у, оларды суық су қ ұ йып азаптау, қ ыс кезінде суық қ амбалар мен қ оймаларғ а кү зетпен қ амап қ ою, кулактардың ү йлерінде жаназа рә сімін ө ткізу орын алды. Конституцияғ а жат ә рекеттерді негізінен алғ анда деревнялар мен ауылдардың жалғ ан белсенділері, қ араң ғ ы, шала сауатты адамдар жасады. Колхозғ а кіргісі келмегендерді жер аударумен қ орқ ытты. 1930 – 32 жж. аштық етек алды. 1930 ж. аштық тан 313 мың астам адам қ айтыс болды. 1932 ж. республика қ айраткерлері: Ғ. Мү сірепов, М. Ғ атаулин, М. Дә улетқ алиев, Е. Алтынбаев, Қ. Қ уанышев (бесеудің ханы, аштық тың себептері туралы Голошекинге хат жазды.

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒