35.Алашорда автономиясының құрылуы .Алашорда үкіметі

Алаш Орда (1917—1920) — Ақ пан мен Қ азан тө ң керістері соң 1917 ж. желтоқ санның 13 қ ұ рылғ ан қ азақ -қ ырғ ыз Алаш автономиясының ү кіметі. [1]

Алаш Орда қ ұ рылтайы

1917 ж. желтоқ санның 5—13 Орынборда Екінші жалпық азақ съезі ө ткізілді.

Қ ұ рылтайдың кү н тә ртібіне 10 мә селе қ ойылды. Олардың ішіндегі ең негізгілері: қ азақ -қ ырғ ыз автономиясын жариялау, милиция һ ә м Ұ лт кең есі (Ү кімет) қ ұ ру мә селелері болды. [2]

Қ ұ рылтай делегаттары Уақ ытша ү кімет қ ұ латылғ аннан кейін қ азақ тардың ө мір сү руінің ө зін кү рделендіріп жіберген анархия(тә ртіпсіздік) жағ дайында елді аман сақ тау ү шін, «уақ ытша Ұ лт Кең есі» тү ріндегі берік билік қ ұ ру, оғ ан «Алаш Орда» деген атау беру (тө рағ асы Ә. Бө кейхан, Ұ лт Кең есі қ ұ рамына 25 адам кірді), сондай-ақ милиция жасақ тау туралы қ аулы қ абылдады. Алаш астанасы — Семей (кейін Алаш-қ ала атауын алды) қ аласы еді.

Бұ л туралы кейіннен Ә. Бө кейхан (1919 ж. ақ панның 11) былай деп мә лімдейді: «съездің бұ л шешімі қ азақ тар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, ө лкеде большевизмнің дамуына (яғ ни қ азақ тар ү шін жат-таптық жіктелу) жол бермеу мү дделерінен туындады…». Ү кімет тө рағ алығ ына ү ш қ айраткер — Бө кейхан, Қ ұ лманов жә не Тұ рлыбаев ұ сынылды. Кө п дауыс алғ ан Бө кейхан тө рағ а болып сайланды. А. азамат соғ ысы жылдарында Кең ес қ ұ рылысына жау кү штер жағ ында болды. Нә тижесінде азамат соғ ысында жең іске жеткен ең ес ө кіметі Алаш партиясы мен А. ү кіметін таратты. Кең ес ө кіметі Алаш пен А-ны Қ азақ станның қ оғ амдық -саяси ө мірінен аластауда алдау мен арбау ә дісін де, қ ару жұ мсап, кү штеу жолын да

қ олданды. Кезінде (1919, 1920 ж. ) Кең ес ө кіметі Алаш қ озғ алысына белсене қ атысқ андардың барлығ ына кешірім жасағ анына қ арамастан, олар тү гелге дерлік сталиншіл ә кімшіл-ә міршіл жү йенің қ ұ рбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алғ ан жағ дайда қ азақ тардың жарияланғ ан автономиясын жү зеге асыру мү мкін емес еді. Кезекте бостандық тың жауы — большевизммен кү рес тұ рды.

Ө здерінің қ олғ а алғ ан шараларын іске асыру жолында Алашорда ү кіметіне Кең естерге қ арсы жақ пен бірігуге тура келді. Ө йткені Кең ес ү кіметі кең естік негіздегі автономияларды ғ ана қ олдап, кө термелесе, ал ақ тардың Алаш автономиясына кө зқ арасы басқ аша болды. Соң ғ ыларының қ олдауына сү йене отырып, қ азақ халқ ы, дә лірек айтқ анда Ә. Бө кейхан бастағ ан зиялылар тобы белгілі бір дең гейде дербестікке жетуге болады деп санады. Бұ л жолдағ ы кү рес оқ иғ алары тө мендегідей ө рбіді.

Алаш Орданың ақ тармен бұ л бағ ыттағ ы алғ ашқ ы байланысы, 1918 жылы 8-ақ панда большевиктер тұ тқ ындағ ан Сібір облыстық Думасының орнына қ ұ рылғ ан Уақ ытша Сібір ү кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардағ ы Қ ұ рылтай жиналысы мү шелері Комитетімен (Комуч), Омбыдағ ыУақ ытша Сібір ү кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғ ысы Алаш Орданың ұ станар бағ ытында айқ ындауды қ ажет етті. Сө йтіп, қ азақ аутономиясы ө лкеде ә леуметтік-саяси негізі жоқ Кең ес ү кіметіне қ арсы кү реске шығ ып, ақ тарғ а қ осылуғ а мә жбү р болды.

Уақ ытша Сібір ү кіметі бастан-ақ қ азақ тарғ а ұ лыдержавалық пиғ ыл танытты. Олар Алаш қ айраткерлерінің ел ішіндегі беделін ө здерінің мақ саттарын жү зеге асыруғ а мә селен, қ ажет кездерде ә скер кү шін жасақ тау, соғ ыстың бү кіл салмағ ын халық мойнына арту т. б. жағ дайларғ а пайдалануды кө здеді. Бұ л ү кімет Алашорданың белгілі бір ү кімет органы ретінде дербес, белсенді ә рекет жасауына келісе қ оймады. Архив деректері, Сібір ү кіметінің мү ддесін жү зеге асырушы эмиссарларғ а Алашорданың батыл қ арсылық білдіріп отырғ анын кө рсетеді. Мұ ның соң ы қ азақ автономиясының ө зін ресми тану туралы мә лімдемесін, Сібір ү кіметінің «нағ ыз сепаратизмнің белгісі» деп айыптауымен аяқ талды.

Бұ дан кейін Алашорда Бү кілресейлік биліктен ү міткер тағ ы бір ү кімет — Самарадағ ы қ ұ рылтай жиналысы мү шелері комитеті (Комучпен) қ арым-қ атынаста болды. 1918 жылы 8 маусымда ө мірге келген негізінен эсерлер басқ арғ ан бұ л ү кімет, демократиялық принциптерге беріктігін бірден-ақ байқ атты. Бұ л олардың Алашордағ а кө зқ арасынан-ақ байқ алады. Тамыз айында Комуч қ ұ рылып жатқ ан басқ а ү кіметтердің қ атарында Алаш Орданы да мойындайтындығ ын мә лімдеді. Комитет қ ұ рамына — Ә. Бө кейхан, А. Байтұ рсынұ лы, Ж. жә не Х. Досмұ хамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоқ ай жә не т. б. кірді. Бірақ бұ л табыс та ұ зақ қ а бармады.

Оппозициялық кү штерді біріктіру мақ сатында Комуч ұ йымдастыруымен 1918 жылдың 8-23 қ ыркү йегінде Уфа кең есі ө теді. Кең еске жоғ арыда аталғ ан қ айраткерлер қ атынасты. Бұ ратана халық тар атынан сө йлеген Ә. Бө кейхан ө здерінің сепаратизмнен аулақ екендігін, демократиялық -федеративтік Ресеймен біртұ тас екендігін айтты.

Кең ес жү ріп жатқ ан кезде 11-қ ыркү йекте Ә. Бө кейханның тө рағ алығ ымен Х. жә не Ж. Досмұ хамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, Ә. Ермеков, А. Бірімжанов қ атысқ ан Алашорданың тө тенше мә жілісі ө теді. Онда қ азақ автономиясын Алашорданың бір ө зі басқ аратыны, ал бұ рынырақ та (18-мамырда) батыс Қ азақ стандағ ы саяси жағ дайғ а байланысты уақ ытша қ ұ рылғ ан Ойыл уә лаяты таратылатыны шешілді. Оның онына жол қ атынасы нашарлығ ымен соғ ыс жағ дайы себебінен Алашорданың батыс бө лімшесі қ ұ рылды. Бұ л болашақ та шақ ырылатын Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысы қ арсаң ында, бірауыздан қ ұ рылғ ан автономия бар екенін Кең еске қ атысушыларғ а кө рсету болатын.

23-қ ыркү йектегі Кең естің соң ғ ы кү нінде Уақ ытша Бү кілресейлік ү кімет — Директория жарияланды. Бірақ бұ л Директория ө зі жойылардан аз ғ ана бұ рын 4-қ арашада шық қ ан бұ йрығ ымен, бө лінбейтін Ресейді қ алпына келтіру ү шін барлық облыстық ү кіметтермен бірге Алашорданың орталық ү кіметін таратып, оның облыстық, уездік ұ йымдарын ғ ана қ алдырды. Орнына мә дени-тұ рмыстық мү дделерді басқ аратын Бас Уә кілдік қ ызметін енгізді.

Бас Уә кілдік мә селесі 18-қ арашада Омбыдағ ы тө ң керіс нә тижесінде ө зін «Жоғ ары Билеуші» деп жариялағ ан адмирал Колчак кезінде қ аралды. «Николайдың заманы мен тә ртібі келген уақ ытта да» қ азақ зиялылары кө здеген мақ сатынан таймады.

Колчак ү кіметі Бас уә кілдің міндеті туралы Ережені талқ ылап, оғ ан керекті материал жинау ү шін қ азақ даласына ө з ө кілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігінің ө кілі Г. Малахов, аталғ ан мекеменің Алашорда тағ дыры туралы жоспарын бір топ қ азақ интеллигенттеріне таныстырады.

1919 жылы 6-мамырда А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, Р. Мә рсеков, А. Қ озбағ аров, С. Дү йсембинов, Х. Ғ аббасов ө лкені басқ ару туралы жаң а Ережеге ө з кө зқ арастарын білдіріп, Ішкі Істер министрлігінің «Бұ ратаналар» бө ліміне Семейден хат жолдайды. Онда ұ лттық -территориялық автономия қ ұ ру туралы шешім қ абылдағ ан ІІ жалпық азақ сьезі, 1917 жылдың ө н бойында ө ткен облыстық сьездердің қ орытындысы болғ анын, сол съезд шешіміне қ арай қ ажетті жағ дайларда ә рекет жасағ андарын (Ресей мемлекетін қ алпына келтіру ү шін Кең ес ү кіметіне қ арсы ортақ кү реске қ осылғ андарын) сондық тан да қ азіргі ауыр жағ дайда Ресей мемлекетін қ алпына келтіруге кедергі келтірмес ү шін ұ лттық мү ддені қ оя тұ рып, Уақ ытша Бү кілресейлік Ө кіметтің 1918 жылғ ы 4-қ арашадағ ы бұ йрығ ына кө ніп отырғ андарын, бірақ бұ л жарлық тағ ы қ азақ ө лкесін басқ аратын арнайы органның қ ұ рылуы туралы ереженің кешігуі, қ азақ халқ ын алаң датып тұ рғ аны айтылды.

Одан ә рі хатта, бұ л мә селені шешуді жолсапарғ а ө з ө кілдерін жіберу арқ ылы емес, Омбыдағ ы ү кіметпен келіссө з жү ргізіп жатқ ан Алашорда ө кілдері пікіріне жү гіну жолымен шешу дұ рыс болатыны ескертілді. Сондай-ақ, хат иелері қ азақ халқ ын басқ ару туралы Малахов ә келген жоспар-жобағ а байланысты ө здерінің мынадай ұ сыныстарын да кө рсетті:

1) Бас уә кілдік туралы. Алаш автономиясын қ ұ райтын қ азақ облыстарын басқ аратын Бас уә кілдік жекелеген бір министрлік ө кілдігі болмауы керек, ол қ азақ халқ ын ұ лттық басқ ару органы болуы тиіс. Сондық тан Бас уә кілдік Ішкі Істер министріне тә уелсіз болып, тек Министрлер Кең есіне ғ ана бағ ынуы керек. Сонымен қ атар Бас уә кілдіктің жанында жолдастарымен (орынбасар) қ оса, Кең ес қ ұ рылуы тиіс.

2) Жергілікті жерлердегі басқ ару туралы. Бұ л басқ ару ұ лттық принципке негізделіп, облыстық ә кімшілік жә не милиция басқ армасы қ азақ ұ лттық басқ ару органына бағ ынсын. Ол ү шін облыс-уез, болыстарда тікелей Бас уә кілдікке бағ ынатын ерекше органдар қ ұ рылуы қ ажет. Біздегі земство тү рінде ойлайтын, ө зін-ө зі басқ ару органдарына келсек, қ азіргі облыстық, уездік земстволар (барлық ұ лтқ а ортақ ) сол кү йінде қ алып, ал болыстық земстволар қ азақ, орыс халқ ының ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү рлерінің ө зара айырмашылығ ы жер мен кө ктей болғ андық тан, қ азақ тардікі орыс халқ ынан бө лек болғ аны жө н. Болыстардағ ы ә кімшілік органы земство мекемелеріне қ осылып, оның міндеті земствоның бір мү шесіне жү ктелсін.

3) Жекелеген мә селелер туралы. Діни істермен айналысатын жоғ ары инстанция — Бас уә кілдік жанындағ ы Кең ес болып, ол діни лауазымдары бар адамдармен толық тырылып отырса. Орыс бодандығ ындағ ы қ азақ тардың, шекаралас шет мемлекеттермен байланысы туралы істеріне қ азақ ұ лттық басқ армасынан да адам қ атыстырылуы қ ажет деп санаймыз.

Алашорда сонымен бірге Кең ес ү кіметімен байланыс жасауғ а тырысты. Халел жә не Жанша Досмұ хамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Халел Ғ аббасовұ лт ісі жө ніндегі халық комиссары Сталинмен келіссө з жү ргізді. Мұ ның нә тижесі — аутономияның мә дени мұ қ тажына орталық тың кө мегі, бү кілқ азақ тық қ ұ рылтайды шақ ыру, ө лкеде азаматтық бітімге келу туралы уә делер болды.

36. Қ азан тө ң керісі — 1917 ж. 25 қ азанда (қ арашаның 7) Петроградта болғ ан ірі ә леуметтік-саяси, тарихи оқ иғ а. Кө теріліс В. И. Ленин басқ арғ ан большевиктерпартиясының жетекшілігімен жү зеге асырылды. 1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісі жә не Қ азақ станда Кең естік биліктің орнауы.

1914 жылы басталғ ан дү ниежү зілік соғ ыстың салдарынан Ресей империясы ү лкен дағ дарысқ а ұ шырады: бірінші – экономикалық , екінші – саяси дағ дарыс. Соғ ыстың салдарынан елдің шаруашылығ ы қ ирады, ө ндіріс орындары тоқ тады, теміржол қ атынасы бұ зылды, ауыл шаруашылығ ы кү йреді. Бұ л дағ дарыс жұ мысшылар мен шаруалардың ө кіметке деген ү лкен наразылығ ын туғ ызды. Патша ө кіметі бұ л дағ дарыстан шығ удың жолын таба алмады, сө йтіп елді басқ ару қ абілеті тө мен болды. Осы аталғ ан дағ дарыс патша ө кіметінің 1917 жылы ақ пан айында қ ұ лауына себеп болды. Оны Ақ пан тө ң керісі деп атайды. Осы тө ң керістің нә тижесінде қ ос ө кімет - жұ мысшылар мен шаруалардың кең есі жә не буржуазиялық Уақ ытша ө кімет қ ұ рылды. Патша ө кіметі қ ұ латылғ аннан кейін бү кіл Ресейдегі сияқ ты Қ азақ станда да қ ос ө кімет орнады. Бұ рынғ ы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевиктер жә не буржуазиялық ұ лтшылдар басқ арғ ан буржуазиялық Уақ ытша ө кімет органдарымен қ атар халық тық ө кіметтің жаң а органдары–жұ мысшылар, шаруалар жә не солдат депутаттарынң кең естері қ ұ рылды. Жергілікті жерлерде Уақ ытша ө кіметті органдары қ ұ рыла бастады. Қ азақ станда қ азақ интеллигенциясы басқ арғ ан қ азақ тардың ұ лттық облыстық жә не уездік комитеттері ұ йымдастырлды. Оларғ а комиссарлар болып ұ лттық интеллигенцияның ө кілдері, атап айтқ анда Торғ ай облысында Ә лихан Бө кейханов Жетісу облысында Мұ хамеджан Тынышпаев, Тү ркістанда Мұ стафа Шоқ ай тағ айындалды. Патша ө кіметінің қ ұ латылуын Қ азақ стан ең бекшілері саяси жә не ұ лттық азат алудың бастамасы ретінде қ абылдады. Бұ л жең іс ө лкедегі ең бекшілердің саяси белсенділігін арттырды. Қ азақ станның ә ртү рлі қ алаларында қ азақ жастарының 20 шақ ты ү йірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында листовкалар, сол кү ндердің кө кейтесті мә селелеріне арналғ ан тақ пақ -ө лең дер таратты. Ә улиеатада Тұ рар Рысқ ұ лов «Қ азақ » жастарының революцияшыл одағ ы деген ұ йым қ ұ рды. Оның қ ұ рамына қ азақ халқ ының орташа жә не кедей топтарынан шық қ ан алдың ғ ы қ атардағ ы жастар енді Буржуазиялық уақ ытша ө кіметке ү міт артқ ан қ азақ зиялылары ө з халқ ын еркіндікке жеткізуді, отарлаудан қ ұ тылуды арман етті. Осы мақ сатқ а жету ү шін олар қ азақ тың ұ лттық саяси партиясын қ ұ ру жолын іздеді. Олар Қ азақ газетіарқ ылы қ азақ халқ ына арнайы ү ндеу жолдады. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда болғ ан «Бү кілқ азақ тық » съезде Алаш партиясы қ алыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның қ ұ рамына Ә лихан Бө кейханов, Ахмет Байтұ рсынов, Міржақ ып Дулатов, Мұ стафа Шоқ ай, Мұ хаметжан Тынышпаев т. б. кірді. Бұ л партияның сол жылы 5-13 желтоқ санда Орынборда ө ткен екінші съезінде Қ азақ автономиясы Алашорда ү кіметі – ұ лт Кең есі қ ұ рылды. «Алаш» партиясының бағ дарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бө ліммнен тұ рады. Олар:

Ресей демократиялық федерация болып жариялану туралы;

Ресей қ ұ рамында Қ азақ ұ лт автономиясын қ ұ ру;

Халық тар арасында тең қ ұ қ ық тық орнату;

Дін туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығ ару;

Елдегі билік жә не сот туралы;

Елді қ орғ ау, ә скер жә не халық тық милиция қ ұ ру;

Халық тың табысына қ арай салық салу;

Жұ мысшылар туралы;

Ғ ылым жә не білім туралы;

Жер мә селесі.

Жаң а қ ұ рылғ ан ү кіметтің қ ұ рамына 15 адам кірді, оның тө рағ асы болып Ә лихан Бө кейханов бекітілді. Азамат соғ ысы басталғ анда Алашорда ү кіметі екіге бө лінді: оның Батыс Қ азақ стандағ ы бө лігін Халел, Жанша Досмұ хамедовтар, Шығ ыстағ ы бө лігін Ә лихан Бө кейханов, Ахмет Байтұ рсынов т. б. басқ арды. Бірақ Уақ ытша ө кіметтің ө мірі де ұ зақ болмады. 1917 жылы 25 қ азанда Уақ ытша ө кімет қ ұ лап, оның орнына большевиктер басқ арғ ан Кең ес ө кіметі орнады. Бұ л жұ мысшылар мен шаруалардың билігі орнағ ан ө кіметі еді. Оның мақ саты – пролетариат диктатурасының басшылығ ымен Ресейде жаң а қ оғ ам – социализмді орнату. Бұ л оқ иғ а бү кіл ә лемді дү р сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды бірінші Ресей бастады. Қ азан тө ң керісі елді экономикалық жә не саяси дағ дарыстан шығ уғ а жол ашты. В. И. Ленин бастғ ан большевиктер партиясы осы дағ дарыстан шығ удың сара жолы – Ресейдің империалистік соғ ысты тоқ татып, бейбіт ө мірге кө шу деп білді. Сондық тан Ресей ең бірінші болып бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан шығ ады. Кең ес ө кіметі ә уелі орталық та Петроградтаорнады да, одан ә рі тез арада Ресейдің шет аймақ тарына дейін орнады. Ресейдің қ ол астында болып келген орыс емес басқ а халық тардың ең бекші бұ қ арасы Қ азан тө ң керісінен кейін экономикалық -ә леуметтік кү йзелістен шығ умен бірге отаршылдық тың бұ ғ ауынан босанып, тә уелсіздік алатын шығ армыз деп ү міттенді. Большевиктер барлық ұ лттар мен ұ лыстардың, халық тардың тең дігі мен бостандығ ын, азаттығ ын жариялай отырып, оларды тө ң керіс туының астынан кетпеуге шақ ырды. Кең ес ө кіметі Қ азақ станда да орнай бастады. 1917 жылы қ азаннан 1918 жылы наурызғ а дейін Қ азақ станның кө птеген аудандарында Кең ес ө кіметі орнады. Кең ес ө кіметінің орнағ ан алғ ашқ ы жері Перовск (Қ ызылорда) қ аласы болды. Мұ нда жұ мысшылар мен солдаттар ө кімет билігін 1917 жылы 30 қ азанда ө з қ олына алды. Перовскіде ү лкен ә скери гарнизон орналасқ ан еді жә не темір жол станцясы болатын. 1917 жылы қ араша айының орта кезінде Кең ес ө кіметі Черняев (Шымкент) қ аласында жең ді. Қ араша – желтоқ сан айларында Кең ес ө кіметі Ә улиеатада (Тараз), Тү ркістанда, Қ азалыда, Арал поселкесінде жә не Сырдария облысының басқ а да ірі елді мекендерінде қ ан тө гізсіз бейбіт жолмен орнады. Петропавл қ аласында жаң а ө кімет 10 қ арашада орнады. 1917 жылы желтоқ сан – 1918 жылы наурыз аралығ ында Кең ес ө кіметі Торғ ай облысының орталығ ы жә не Қ останай, Ақ тө беқ алалары мен басқ а да ірі елді мекендерде орнады. Семейде ө кімет билігі жергілікті Кең естің қ олына 1918 жылы ақ панның орта кезінде кө шті. Жетісуда Кең ес ө кіметін орнату жылындағ ы кү рес 1918 жылы кө ктеміне дейін соғ ылды. Себебі мұ нда тө ң керіс қ арсыластары кү штері басым болды. Верный қ аласыЖетісу қ азақ -орыс ә скерлерінің орталығ ы болды, ал қ азақ тар патшаның тірегі болғ аны белгілі. Кең ес ө кіметі 1917 жылы наурыз айында Жаркент, Сергиопльда (Аягө з), Талдық орғ анда, сә уірдің бас кезінде Лепсіде орнады. Кең ес ө кіметінің ең соң ғ ы орнағ ан ауданы – Орал қ аласы болды, онда жаң а ө кіметтің билігі наурыз айында жұ мысшылардың қ олына кө шті. Сө йтіп, 1917 жылдың қ азан айынан бастап 1918 жылы наурыз айына дейін Кең ес ө кіметі. Қ азақ станның кө п жерінде жең іске жетті.

Сонымен Қ азан тө ң керісін қ олдайтын кү штер басым болғ ан жерлерде жергілікті билік кең естер жағ ына тү гелдей шық ты. Мұ ндай жағ дай Қ азақ станның Солтү стік-Шығ ыс облыстарының кө птеген аудандарында, Сырдария жә не Бө кей ордасында орын алды. Бірақ тө ң керіс қ арсыластарының кү штері кө бірек шоғ ырланғ ыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында ө кімет билігі жұ мысшылар мен шаруалардың қ олына қ арсылық кө рсеткендерді талқ андау арқ ылы кө шті. Қ азан тө ң керісінен кейін Қ азақ станда кең естік аппарат қ ұ ру жә не экономика саласында алғ ашқ ы ө згерістер енгізіле басталды. Ол қ андай шаралар:

ескі мекемелер, оның, ішінде уақ ытша ө кіметінің комиссарлары, отарлау-шенеуіктік ә кімшілік қ оныстандыру басқ армасы, бұ рынғ ы сот жү йелері жойылып, ө кімет билігі жұ мысшы, солдат депутаттары кең естерінің қ олына ө те бастады;

Ескі мемлекеттік аппараты қ ирату отарлау саясатына берілген ү лкен соқ қ ы болды. Ол ең бекшілердің кең ес жұ мысына белсене қ атысуына жағ дай жасады;

шіркеу мемлекеттен, мектеп шіркеуден ажыратылды;

ерлер мен ә йелдер тең дігі іске асырылды, адамдардың сословиеге бө лінуі жойылды;

тө ң керіске қ арсылар мен кү рес жө ніндегі тө тенше комиссиялар, милиция қ ұ рылды;

кең естердің жанынан ең бек, ағ арту, денсаулық сақ тау т. б. бө лімдер ашылды;

заң дар, жарлық тар тек қ ана орыс тілінде ғ ана емес, қ азақ тілінде де жарияланатын болды;

кең ес қ ызметкерлерін даярлайтын курстар жұ мыс істей бастады;

облыстық кең естер жанынан ұ лттық қ арым-қ атынастарды реттейтін комиссиялар қ ұ рылды;

жерге жеке иелік ету жойылып, Қ азақ стандағ ы шіркеу мен монастірлердің, помещиктердің, бай қ азақ -орстардың, патша шенеуіктерінің иелігінде болып келген, срндай-ақ қ оныс аудару қ орындағ ы жерлер ең бекшілердің пайдалануына берілді.

1918 жылы Кө ктемде Тү ркістан автономиялық Кең естік Социалистік Республикасы қ ұ рылды. Оның қ ұ рамында Қ азақ станның оң тү стігіндегі Жетісу, Сырдарияоблыстары кірді. Ақ мола, Семей облыстары орталығ ы Омбы қ аласы болғ ан Батыс Сібір ө лкесіне, Торғ ай, Орал облыстары Орынбор губерниясына, Бө кей Ордасы Астрахан губерниясы қ арамағ ына кірді. Қ азан тө ң керісінен кейін кө п уақ ыт ө тпей-ақ елде азамат соғ ысы мен шетел басқ ыншылығ ының жорығ ы басталды. Себебі тө ң керістің жең ісі қ ұ латылғ ан қ анаушы тап ө кілдерінің қ арсылығ ын тудырды. 1918 жылы 23 наурызда Орал қ азақ -орыстары Гурьевте бү лік шығ арды. Сол жылдың 28-29 наурызында ақ казактар алашордашылармен бірігіп Орал қ аласында тө ң керіс жасады. Ресейдегі азамат соғ ысының ө рістеуіне Антанта елдері дем берді де, олардың кө мегімен Сібірдегі Чехословак корпусының ә скерлері бү лік шығ арды. Бү лікшілер Сібір қ алаларымен бірге Қ азақ станның солтү стіктегі қ алалары Петропавл, Ақ мола, Атбасар, Қ останай, Семей қ алаларын басып алып, Кең ес органдардан қ амауғ а алды. 1918 жылы жазында Кең ес елі ү шін ең басты майдан – Шығ ыс майданы болды. Бұ л бағ ытта ақ тармен 4-ші армия ұ рыс жү ргізді. Осы жылдың жазында қ азақ ұ лттық ә скери бө лімдер ұ йымдаса бастады. Олар алдымен Жетісуда, одан кейін Орынбор мен Орал қ алаларында қ ұ рылды. Бө кей ордасында қ азақ атты ә скер полкі Қ ызыл армияның қ ұ рамдас бө лігі болды. 1918 жылының аяғ ы мен 1918 жылының басында Ә ліби Жангелдин мен Амангелді Имановпен Торғ айда екі атты ә скер эскадроның, ә скери оқ у жә не пулемат топтарын, Ырғ ызда атты ә скер қ ұ рды. Ақ тө бе майданына 1918 жылы Ә ліби Жангелдин бастағ ан экспедиция Мә скеудан кө п қ ару-жарақ пен оқ -дә рі жеткізді. Ақ тө бе майданының қ арулы кү штері 1919 жылы 22 қ аң тарында Орынборды, 26 қ аң тарда Орал қ аласын азат етіп, Қ азақ стан мен Тү ркістан аудандары мен Орталық Ресей арасындағ ы қ атынасты қ алпына келтірді. 1919 жылы кө ктемде Фрунзе бастағ ан қ ызыл ә скер отрядтары Қ азақ станның Солтү стік аудандарында Колчак ә скерлеріне қ арсы кү рес жү ргізді. Қ азақ станда Колчактың тә ртібіне қ арсы ірі кө теріліс Қ останайуезінде болды. Ақ мола, Семей облыстарында партизандық қ озғ алыстар ө рістеді. Қ азақ станның Солтү стік-Шығ ыс аймағ ында Жетісу майданы

1918 жылы тамыз жә не 1919 жылы қ азанның орта кезіне дейін ақ гвардияшыларғ а қ арсы табанды кү рес жү ргізді. Осы аймақ тағ ы қ орғ аныс орталығ ы болғ ан Черкасское селосын атауғ а болады. 1919 жылы орта кезінде Қ ызыл армияның шабуылдарының нә тижесінде Колчак ә скерлері екіге бө лінді. Олардың бір бө лігі Сібірге, екіншісі Тү ркістанғ а қ арай шегінеді. Қ ызыл армияның Тү ркістан майданы 1919 жылы тамыз айының екінші жартысында Колчактың «Оң тү стік армиясын» біржолата талқ андады. Осының нә тижесінде Тү ркістан майданының ә скер бө лімдері Солтү стік Жетісуғ а жеткізліп, мұ ндағ ы қ арсылық ты тезірек басуғ а мү мкіндік берді. Сө йтіп, 1920 жылы наурызда азамат соғ ысының Қ азақ стандағ ы ең соң ғ ы Солтү стік майданы жабылады. Азамат соғ ысы жылдарында Кең ес ө кіметі «соғ ыс коммунизмі» саясатын жү зеге асырды. Оның негізгі мә ні-кең ес елінің басқ а да аудандары сияқ ты Қ азақ станда да азық -тү лік салғ ырты жү ргізіледі. Ол бойынша шаруалардың кү н кө рісінен артылғ ан азық -тү лік ә скер мен ө ндіріс орындарындағ ы жұ мысшыларды асырау ү шін ешбір ө теусіз алынды. Бұ л жағ дай шаруалардың табиғ и наразылығ ын туғ ызды. Ә сіресе, ауқ атты шаруалар қ атты наразы болды. Кең ес ө кіметінің осы саясатына наразы шаруалар кө теріліске де шығ ып, кө пшілігі жаң а ө кіметке қ арсы ақ тардың жағ ында соғ ысы. Азамат соғ ысы аяқ талғ аннан кейін Қ азақ станда экономиканы қ алпына келтіру, мемлекеттік қ ұ рылысты нығ айту жұ мыстары жү ргізілді. Сол жылдары алғ ашқ ы ауыл шаруашылық артельдері, коммуналар, совхоздар пайда болды. 1920 жылы аяғ ында 999 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 778 артель, жерді бірлесіп ө ң дейтін 28 серіктестік (ТОЗ) қ ұ рылды.

1919 жылы 10 шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кең есі Қ ырғ ыз (Қ азақ ) ө лкесін басқ ару жө ніндегі тө ң керістік комитет туралы» декрет қ абылданды. Онда болашақ Қ азақ мемлекетінің жер аумағ ы анық талды. 1920 жылы 30 сә уірде РК/б/П Орталық комитеті Қ ырғ ыз(Қ азақ ) облыстық бюросы қ ұ рылғ аннан кейін ө лкеде Кең ес ө кіметін, мемлекеттік қ ұ рылысты одан ә рі нығ айту жұ мысы жү ргізіле бастады. Сол жылғ ы 17 тамызда РКФСР Халық Комиссарлар Кең есі Қ ырғ ыз республикасы туралы Декрет жобасын мақ ұ лдады. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кең есі РКФСР қ ұ рамында Қ ырғ ыз (Қ азақ ) Автономиялық Кең естік Социалистік Республикасын қ ұ ру туралы» жарлық қ абылданды. Орынбор қ аласы Қ азақ АКСР-нің алғ ашқ ы астанасы болды

⇐ Предыдущая 7 8 9 10 111213 14 15 16 Следующая ⇒