28.Б.Қаратаев – бірінші қазақ заңгері және қоғам қайраткері.

Қ АРАТАЕВ Бақ ытжан Бейсә ліұ лы (10. 5. 1863, қ азіргі Орал обл. Қ аратө бе ауд. Ақ бақ ай а. – 26. 8. 1934, Ақ тө бе қ. ) – кө рнекті заң гер, мемлекет жә не қ оғ ам қ айраткері, ағ артушы, демократ. Орынбор гимназиясын ү здік бітіріп, Императорлық Санкт-Петербург ун-нің заң ф-тін кіші алтын медальмен тамамдағ ан (1890). Оқ у бітірген соң Ә ділет мин-нің қ ұ зырына кіргізіліп, басқ арушы сенаттың екінші департаменті шенеунігі қ ызметіне қ алдырылды. 1891 ж. сот тергеушісі лауазымына тағ айындалып, Кутаисиге жіберілді. Грузиядан еліне 1897 ж. оралды. Орал обл-нда адвокат болып істеді. 1907 – 16 ж. ағ артушылық жұ мыстармен айналысты. “Қ азақ стан” газетін, “Айқ ап” журналын шығ аруғ а ат салысқ ан. 1917 ж. Кең ес ө кіметін орнатуғ а қ атысқ ан. 1918 ж. наурыз айында – Орал обл. депутаттар кең есіне мү ше, ә ділет комиссары болды. 1919 ж. қ аң тар айының аяғ ынан бастап В. И. Чапаев басқ арғ ан 25-атқ ыштар дивизиясында атты ә скер бригадасы саяси бө лімінің мең герушісі жә не командирі болды. 1919 ж. 10 шілдеде Қ азақ ө лкесін басқ ару жө ніндегі рев. к-ттің мү шелігіне енді. Қ азақ стан Кең естерінің 1 – 2-съездеріне делегат болды. Орал губ. адвокаттар алқ асын басқ арды. 1927 ж. партиядан шығ ып, ө мірінің соң ына дейін ғ ыл. -зерт. жұ мыстармен шұ ғ ылданды.

Ресей патшасының 1905 ж. пұ рсат еткен ұ жымдық тілек жолдау хақ ы мен діни иланым еркіндігін пайдаланып, ү кіметке Қ азақ станның батыс аймағ ының белгілі адамдары мен дінбасылары қ ол қ ойғ ан петиция жолдады. Санкт-Петербургке арнайы делегацияны бастап барып, генерал Ғ ұ байдолла Жә ң гіровтің жә рдемімен 1905 ж. шілдеде патшаның қ абылдауында болды. Одан оң нә тиже сезіне алмай, империядағ ы солшыл қ озғ алыстарғ а бой ұ сынды. 17 қ азан манифесіне орай қ аулап дү ниеге келіп жатқ ан саяси партиялар ішінен конституцияшыл-демократтар ұ йымын оң кө рген. Земство жә не қ ала қ айраткерлерінің Мә скеу съезіне (қ араша, 1905) қ атысқ ан. 1905 ж. 11 желтоқ санда Мемл. Думағ а депутаттар сайлауын ө ткізу жө ніндегі заң шығ уына байланысты, кадет партиясының қ азақ бө лімшесін қ ұ руғ а жетекшілік етті. Қ -тың сол тұ стағ ы кө зқ арасы алғ ашқ ы қ азақ саяси партиясын ұ йыстыру жиналысында кадеттер бағ дарламасын қ азақ мү ддесіне орайластырып, ішінара тү зетіп қ абылдауынан кө рініс тапты. Қ азақ кадеттері бағ дарламасында дала ө лкесіндегі “жер-су қ азақ халқ ының меншігі болып табылады” деп тұ жырымдалды. Алайда қ азақ тардың мұ ндай дербестікке жетуді саяси мақ сат етіп қ оюы кадеттердің орт. к-тіне ұ най қ оймады. Елдегі нақ ты саяси ахуалды талдай отырып қ орытқ ан ойын 1907 ж. ақ пан айының алғ ашқ ы кү ндері баспасө з бетінде тұ жырымдады. “Орал” газетінде “Руссия халқ ына ашық хат”, “Оренбургский край” газетінде “Орыс азаматтарына” деп аталғ ан ү ндеу-мақ алаларында жұ ртшылық қ а отаршыл патшалық тың ү кіметінен зә бір, қ орлық кө ріп отырғ ан қ азақ халқ ының мұ ң -мұ қ тажын жария етті.

Қ азақ халқ ының ө з жер-суына ө зі ие болу қ ұ қ ын қ орғ ауда Қ. 2-Мемл. Дума мү шесі ретінде айрық ша белсенділікпен кү ресті. Ішкі Ресейден ағ ылғ ан кө ші-қ онның шұ ғ ыл тоқ татылуын талап етті. Думаның 1907 ж. 16 мамырда ө ткен мә жілісінде қ азақ халқ ының мү ддесін қ орғ ап, қ айта қ оныстандыру саясатының “шаруалардың ө здерін де, қ азақ тарды да қ атты қ инау” жолымен жү зеге асырылатынын ескертті. Қ. “Қ азақ стан” газетінің (1911 – 13) рухани желеп-жебеушісі болып, оның идеол. бағ ыт-бағ дарын айқ ындауына тікелей жә рдемдесті. “Айқ ап” журналының (1911 – 15) беделді авторларының бірі ретінде, оның заман талабына сай жаң ару, даму, ө ркендеу шарттарын уағ ыздағ ан демокр. мазмұ нын аша тү суге ат салысты. Қ. – империя қ азақ тардың психикасын аздырды, олардың бойында патшалық билік кү ллі жү йелі ә рекетімен қ ұ лдық психол., тә уелділік, кіріптарлық сезім қ алыптастырды деген ойды тұ ң ғ ыш қ орытқ ан ойшыл-қ айраткер болды. Ресей патшасының 1916 ж. 25 маусымдағ ы бұ ратаналарды майданның қ ара жұ мысына алуғ а пә рмен еткен жарлығ ынан кейін Қ. “Қ азақ тар жайындағ ы естелік жазба” атты қ ұ жат ә зірлеп (Жанша Сейдалинмен бірге), Петроградқ а сапар шекті. 4-Мемл. Дума тө рағ асы мен Соғ ыс министріне тапсырылғ ан бұ л хатта жарлық шығ ару мен оны жариялауда заң тә ртібінің бұ зылуына жол берілгені, сондай-ақ, жергілікті ә кімдердің оның мә нісін халық қ а ө з мағ ынасында дұ рыс жеткізе алмағ аны ә шкереленді. Солардың салдарынан бой кө рсеткен қ айғ ылы оқ иғ алар, сотсыз жазалаулар деректері келтірілді. Монархия қ ұ лағ аннан кейін Қ. большевиктер партиясына кіреді (мамыр, 1917), Орал обл-нда Кең ес ө кіметін орнатуғ а ат салысты Ақ тө беде халық алдында БК(б)П Қ азө лкекомының 1-хатшысы Ф. И. Голощекинге қ арсы шығ ып, халық ты қ ырғ ан аштық қ а ұ рындырғ ан қ ылмысын бетіне басты. Сол нә убеттен, ұ замай, ө зі де дү ние салды. ъ

29. М. Шоқ айдың саяси қ ызметі мен тарихтағ ы орны. – бү кілсаналы ғ ұ мырын қ азақ халқ ының, жалпы тү ркі халық тарының бостандығ ы мен тә уелсіздігіне арнағ ан тұ ң ғ ыш эмигрант кү рескер, саяси қ айраткер. Алаш алыптарының тобында Мұ стафа Шоқ ай орны бө лек. Мұ стафа Шоқ ай ө мірінің соң ғ ы 20 жылдан астамын жат жерде ө ткізді. Бірақ 1941 жылдың аяғ ында кө з жұ мғ анша жас кезінде таң дап алғ ан туғ ан халқ ының тә уелсіздігі ү шін кү ресі бір сә т толастамады. Мұ стафа қ оғ амдық – саяси қ айраткер ретінде 1-ші жә не 2-ші Ресейлік Думаның Мұ сылмандар фракциясының хатшысы болып, олардың саяси қ ызмет атқ аруына кө мектесті. . Аса кө рнекті саясаткер Мұ стафаның ұ станғ ан жолы – халық қ а тә уелсіздікті қ антө гіс арқ ылы емес, керісінше, дү ние жү зіндегі демократиялық кү штерді араластыру арқ ылы бейбіт жолмен алу болды. . Мұ стафаның негізгі мақ саты Ресей топырағ ында тұ ратын кү ллі тү ркі ұ рпақ тарын біріктіріп, «Ү лкен Тү ркістан» одағ ын қ ұ ру болды. Сондық тан да Мұ стафа Петербор университетін бітіре сала 1916 жылы «Тү ркістан бірлестігі» деп аталатын қ ұ пия ұ йым ашты. Орыстардың жойқ ын қ ысымының кү шіне қ арсы тұ ру қ амымен мұ сылман саяси ұ йымдары ассоциациясы (ү лкен жамиғ аты) мен мұ сылмандар кең есі (Шурай-Ислами), сондай-ақ, қ азақ ұ лттық «Алаш» партиясы бә рі кү ш біріктіре келе 1917 жылы наурызда Ташкентте Тү ркістан мұ сылмандарының конгресін шақ ырып, онда орталық комитет сайлап, мұ сылман орталығ ын қ ұ рды. Орталық қ а Мұ стафа Шоқ ай басшылық жасады. Мұ стафа кең естік Ресейдің тү ркі халық тарының одан ә рі орыстандыру саясатына ү зілді-кесілді қ арсы шық ты. 1917 жылы қ арашада Тү ркістан автономиясының Уақ ытша Ү кіметі қ ұ рылды. Бас министр Мұ хамеджан Тынышбаев, ол отставкағ а кеткеннен кейін Мұ стафа Шоқ ай бекітілді. Мұ стафа Шоқ айұ лы ө з заманында Тү ркістанда орнағ ан кең естік биліктің отаршыл сипатын қ атесіз тани білген жә не онымен ымырасыз кү реске ғ ұ мырын арнағ ан, сондай-ақ, бұ л кү реске бұ рын Тү ркістан халық тары тарихында болмағ ан жаң а мазмұ н беріп, оны ө зінің қ ажырлы ең бегімен жаң а интеллектуалдық кө кжиекке кө терген ұ лы қ айраткер екендігін дә лелденген тұ лғ а Мұ стафа Шоқ ай 1929 жылдан «Яш Туркестан» («Жас Тү ркістан») журналын шығ аруды қ олғ а алды. Шоқ айды баспасө з саласындағ ы жетістігі «Яш Тү ркістан» журналы.

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒