31А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси қызметі.

Ахмет Байтұ рсынұ лы 1872 жылы 5 қ ыркү йекте Қ останай округі, Торғ ай уезі, Тосын болысының 5-ауылына қ арасты Сартү бек елді мекенінде дә улетті отбасында дү ниеге келген.. Ө з ә кесінің аты —Байтұ рсын» деген мә лімет береді [1, 17 б. ]. Ахмет Байтұ рсынов 1886 жылы Торғ айдағ ы екі сыныптық орыс-қ азақ училищесіне тү сіп, оны 1891 жылы бітіреді. Сол жылы Орынбор мұ ғ алімдер мектебіне оқ уғ а қ абылданып, 1895 жылы ОММ-нің Педагогикалық кең есінің шешімімен «бастауыш училищенің оқ ытушысы» деген атақ беріледі. 1896-1901 ж. ж. Ақ тө бе, Қ останай, Қ арқ аралы уездерінде ауылдық, болыстық мектепте, екі сыныптық училищеде оқ ытушылық қ ызмет атқ арады. 1902-1904 ж. ж. Омбыда Торғ ай облысы Халық тық училище директорының іс жү ргізуші лауазымын атқ ара жү ріп, бұ ратана ұ лтының санасын ояту мақ сатында И. Крыловтың мысалдарын аударады. 1905 жылы қ азақ оқ ығ андарымен бірге Қ оянды жә рмең кесінде бас қ осып, тарихта белгілі Қ арқ аралы қ ұ зырхатын (петициясын) жазады. 1905-1908 ж. ж. Қ арқ аралыдағ ы орыс-қ азақ училищесінің оқ ытушысы ә рі мең герушісі болып, екі міндетті қ атар атқ арады. 1908 жылы саяси кө зқ арасы ү шін Қ арқ аралы абақ тысына қ амалады. 1910 жылы 9-наурызда Орынборғ а жер аударылады. 1911 жылы «Маса» ө лең дер жинағ ы жарияланып, «Қ ырық мысал» кітабы екінші рет басылым кө реді. Осы жылы «Айқ ап» журналында «Қ азақ һ ә м тү рлі мә селелер», «Қ азақ тың ө кпесі», «Қ азақ жерін алу турасындағ ы низамдар, бұ йрық тар», «Закон жобасының баяндамасы», «Тағ ы да народный сот хақ ында», «Жер жайынан», «Жазу тә ртібі», «Кітаптар жайынан», «Бастауыш мектеп» т. б. ө зекті мақ алалары жарияланады. 1912 жылы Қ азақ ә ліпбиін (тө те) тү рлеп, қ олданысқ а ұ сынады. Осы жылы «Оқ у қ ұ ралы» қ азақ ша ә ліппесінің бірінші кітабы шығ ады. «Айқ ап» журналында «Қ азақ жерін алу турасындағ ы низам», «Шә йзіман мырзағ а», «Қ азақ һ ә м тө ртінші Дума» мақ алалары жарияланады. «Шора» журналында «Қ азақ ша сө з жазушыларғ а», «Қ азақ » газетінде «Кө шпелі һ ә м отырық шы норма», «Шаруа жайынан», «Жер жалдау жайынан», «Земство», «Білім жарысы», «Оқ у жайы» т. б. келелі мақ алалары басылады. 1913-1918 ж. ж. қ ырғ ыз атанғ ан жұ ртының атауын қ айта жаң ғ ыртып, «Қ азақ » газетін шығ арды. Газеттің ұ йымдастырушысы ә рі бас сарапшысы қ ызметін атқ арады. А. Байтұ рсынов «Қ азақ » газетінің бірінші санындағ ы халық қ а арнауын былай деп аяқ тады: «Аталы жұ ртымыздың, адуынды ұ лтымыздың аруақ ты аты деп газетіміздің есімін «Қ азақ » деп қ ойдық. Ұ лт ү шін деген кү штің ұ лғ аюына кү шін қ осып, кө мектесер қ ызмет ету қ азақ баласына міндет. Қ ызмет етем десең дер, азаматтық тың зор жолының бірі осы» [2, 3 б. ]. «Қ азақ » газетінің дә л сол кездегі тарихи мә нін Ахмет Байтұ рсынов осы басылымның бірінші нө мірінде былай деп кө рсетті: «Ә уелі, газет-халық тың кө зі, қ ұ лағ ы һ ә м тілі. Адамғ а кө з, қ ұ лақ, тіл қ андай керек болса, халық қ а газет сондай керек. Газеті жоқ жұ рт басқ а газеті бар жұ рттардың қ асында қ ұ лағ ы жоқ керең, тілі жоқ мылқ ау, кө зі жоқ соқ ыр сық ылды. Дү ниеде не болып жатқ анын білу жоқ, не сө йленіп жатқ анын есту жоқ, ө з пікірін айту жоқ. Екінші, газет жұ рттың уланбасына медет нә рсе. Олай болатын мә нісі жұ рттың білімді, пікірлі, кө ргені кө п кө семдері, оқ ығ аны кө п ғ алым адамдары газет арқ ылы халық тың алдына тү сіп жол кө рсетіп, жө н сілтеп, басшылық етіп тұ рады. Ү шінші, газет халық қ а білім таратушы. Олай дейтініміз, газеттерден жұ рт естімегенін естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте молайып, пікірі ашылып, қ ыр асты жетпекші. Тө ртінші, газет халық тың дауысы. Жұ ртым деп халық тың арын арлап, зарын зарлап, халық тың сө зін сө йлеп, пайдасын қ орғ ап, зарына қ арсы тұ рып, қ арғ ағ а кө зін шоқ ытпасқ а тырысады», деген тұ жырым арқ ылы мерзімді баспасө здің қ оғ амда алатын орнын, оның саяси маң ызын барынша айқ ындап берді. «Қ азақ » газеті либералдық -демократиялық бағ ыттағ ы идеяларды білдірді. Тұ тас алғ анда қ азақ ө лкесінің ә леуметтік-экономикалық жә не қ оғ амдық -саяси ө мірінің дамуымен таныстыра білген «Қ азақ » газеті «Алаш» партиясының дауысына айналды. Осы тұ ста ә леуметтік ахуалды баяндағ ан цензура кө термейтін мақ алалар жариялағ аны ү шін ә кімшілік А. Байтұ рсыновқ а бірнеше мә рте (1914-1915) айыппұ л тө летеді, кейіннен абақ тығ а қ амайды. Бұ л — ү шінші рет қ амалуы [1, 18 б. ]. 1918-1919 ж. ж. «Алаш» партиясының жетекшісі, «Алашорда» ү кіметінің жетекшілерінің бірі ә рі оқ улық тар жазу жө ніндегі Комиссиясының қ ұ рамында қ ызмет етеді. Осы жылы «Революция и киргизы» мақ аласы «Жизнь национальностей» атты басылымда жарияланады. 1917 жылы патшаның тақ тан қ ұ лауын Ахмет Байтұ рсынов зор қ уанышпен қ арсы алып, Ә лихан Бө кейхановтың басшылығ ымен қ азақ қ а бостандық, тең дік ә перу ү шін саяси кү рес майданына араласты. 1917 жылы Ақ пан революциясының жең ісінен кейінгі елдегі революциялық процестердің қ арқ ынды дамуы барысында Ә лихан Бө кейхановтың тө ң ірегіне топтасқ ан либерал-демократиялық кө зқ арастағ ы қ азақ интеллигенциясының ө кілдері ұ лттық партия қ ұ ру жоспары бойынша ө з жоспарларын жү зеге асыруғ а кірісті. 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынбор қ аласында І-ші жалпық азақ тың съезде Ахмет Байтұ рсынов пен Міржақ ып Дулатов «Тә уелсіз автономия» қ ұ ру идеясын ұ сынды [3, 101 б. ]. І-ші жалпық азақ тың съездің қ ортындасында «Алаш» ұ лттық саяси партиясы қ ұ рылды. Ә лихан Бө кейханов қ азақ халқ ының кө семі, партия басшысы болып сайланды. Бірақ қ оғ амда аласапыран ахуал қ алыптастырғ ан большевиктердің тө ң керісі Ахмет Байтұ рсынов жә не оның серіктерінің қ азақ қ а дербес ұ лттық автономия алып береміз деген ә рекеттерін тұ йық қ а тіреді. Алаш қ озғ алысы білімсіз кедей-кемшіктің қ алың тобырына арқ а сү йеген жү генсіз коммунистік қ озғ алысқ а қ арсы тұ руғ а ол заманда қ ауқ арсыз еді. Осыны тү сінген жә не халқ ымен бірге болуды ойлағ ан Ахаң 1919 жылдың наурызында Кең естер ө кіметі жағ ына ө тті, алғ ашқ ы ө лкеде қ ұ рылғ ан Революциялық комитет қ ұ рамына енгізілді. Ахаң дай ірі тарихи тұ лғ аның беделі уақ ытша болса да большевиктерге де қ ажет болды. Ол екі жылдай Республика халық ағ арту комиссары қ ызметінде болып, қ азақ ты ағ арту ісіне, осы саланы аяғ ынан тұ рғ ызуғ а қ ыруар ең бек сің ірді. Қ азақ халқ ының қ оғ амдық ой-санасының дамуындағ ы барлық саяси қ озғ алыстар А. Байтұ рсыновтың есімімен байланысты. Ол бейбіт ұ лттық либерализмнен Октябрь революциясын жә не Совет ө кіметін тануғ а дейінгі саяси даму кезең дерінен ө тті [4, 202 б. ]. 1919 жылғ ы жаз бен кү зде Ахмет Байтұ рсыновтың инициативасымен Қ азревком ө з мә жілістерінде Алашорданың батыс бө лігімен байланыс жасау жә не оның басшыларымен келіссө здер жү ргізу ү шін арнаулы ө кілдер жіберу мә селесін талай рет талқ ылады. Қ азревкомның жә не оның тө рағ асы қ ызметін кө п жағ дайда ө зі атқ арғ ан Ахмет Байтұ рсыновтың осы мә селедегі табандылығ ы Торғ айда болғ ан оқ иғ аларды қ айталамау жә не Алашорданың батыс бө лімінің тү гелдей Совет жағ ына шығ уын қ амтамасыз етпесе де, оның Совет ө кіметіне бейтарап жағ дайда болуын жү зеге асыру ниетінен туындағ ан еді. Тү птеп келгенде Алашорданың батыс бө лімін ақ тардың одақ тасы болудан совет ө кіметі жағ ына шығ ару Орал ө ң іріндегі азамат соғ ысын тезірек аяқ таудың алғ ы шарттарының бірі еді [4, 206 б. ]. Шын мә нінде, Ахаң ның жә не оның серіктерінің Кең ес ө кіметі жағ ына кездейсоқ ө тпегені белгілі. Бұ л туралы Ахаң ның ө зі «Жизнь национальностей» журналында 1919 жылы 3 тамызда жазғ ан «Революция жә не қ азақ тар» атты мақ аласында тө мендегідей пікір білдірген еді: «Егер де бұ рын бір топ адамдар патша чиновниктері атынан қ ырғ ыздарды (қ азақ тарды) жауапсыздық пен қ амап, ә р тү рлі зорлық -зомбылық тарғ а жол берген болса, дә л осындай қ ылық ты шет аймақ тарда большевик-коммунистер деген атты жамылғ ан осындай жә не басқ адай адамдар тобы байқ атты. Патша ө кіметі кезінде, бұ рын мұ ндай жағ даймен ымырағ а келмеген мен жә не менің пікірлестерім, енді тағ ы да осындай істер Советтің Ресейде тү гелдей орын алуда деп ойлап ымырағ а келмей кең ес ө кіметін мойындауғ ы қ арсы болдық. Бірақ монархиялық билік бағ ытындағ ы Колчактың пайда болуы осы жә не басқ а билік туралы ойлауғ а мә жбү р етті. Сонда біз қ ырғ ыз (қ азақ -Т. О) халқ ының ежелгі арманы оң шыл ма ә лде солшыл ма ә йтеуір, жү зеге асар болар дегенге кө зіміз жеткендіктен жергілікті большевиктердің іс-ә рекеті біздерге ұ намды кө ріне қ оймаса да кең ес ө кіметі жағ ына шық қ анды жө н кө рдік» [4, 241 б. ] Ахмет Байтұ рсынов жә не оның серіктері, шын мә нінде кең естік билікті амалсыз мойындады. Бірақ Ахаң ешқ ашанда қ азақ халқ ының рө лін кө теру жә не қ азақ елін ұ лтық тұ рғ ыдан дербес ету идеясынан бас тартқ ан емес. Ол 1920 жылы 17 мамырда В. Лениннің атына хат жолдап, «... Ресейде коммунистер кө п, бірақ нағ ыз идеялық коммунистер ө те аз, оның ү стіне олар шет аймақ тарда аз немесе мү лде жоқ », — дей келе қ азақ жерінің билігін қ азақ тан шық қ ан комунистер қ олына беруді талап еткен еді [5, 4 б. ]. Осы жылдың 12 шілдесінде Ахмет Байтұ рсынов тағ ы да Т. Рысқ ұ лов, Н. Ходжаев, З. Валидов, Ә. Ермеков, Х. Юмагулов тә різді тү ркі халық тарының кө рнекті тұ лғ аларымен бірге В. Ленинге хат жолдап, оның бұ рынғ ы отарлаушы ел пролетариаты яғ ни орыс жұ мысшы табы шеткері аймақ тардағ ы отар елдер ең бекшілерін азат етеді деген қ ағ идамен жә не панисламизмге қ арсы кү реске шақ ырғ ан ұ ранымен ө здерінің келіспейтінін ашық мә лімдеді [6, 354 б. ]. 1920-1922 ж. ж. Ө лкелік Халық Комиссариаты жанындағ ы Академиялық Орталық тың тө рағ асы қ ызметін атқ арады. Халық ағ арту комиссиариаты жанынан қ ұ рылғ ан Академиялық орталық тың (Академцентр) тұ ң ғ ыш тө рағ асы ретінде Қ азақ елінің ғ ылымын академиялық жолмен басқ аруды ұ йымдастырудың негізін қ алады. 1922-1925 ж. ж. Қ азақ Халық ағ арту Комиссариаты жанындагы Ғ ылыми- ә деби комиссиясының тө рағ асы, Қ азақ ө лкесін зерттеу қ оғ амының қ ұ рметті тө рағ асы болады. 1925-1928 ж. ж. Қ азақ елінің екінші астанасы болғ ан Қ ызылорда қ аласында тұ рады, ә рі ұ лт жұ мысының кө шбасында болады. 1928 жылы қ ыркү йекте Алматы Қ азақ мемлекеттік университетіне профессор лауазымымен қ ызметке кіреді. 4-қ арашада «Ең бекші қ азақ » газеті «Қ азақ университетінің ашылуы» атты қ ұ ттық тау сө зін, «Емле туралы» мақ аласын жариялайды. Мұ нда 1929 жылдың маусымына дейін қ ызмет атқ арады. 1931 жылы РСФСР қ ылмысты істер кодексінің 58-бабының ең ауыр тармағ ы бойынша ату жазасына кесіледі, бірақ ү кім қ айта қ аралып, 10 жылғ а бас бостандығ ынан айырылып, екінші рет жер аударылады. 1931-1933 ж. ж. Беломор-Каналда айдауда болады. Жыл соң ында Ресейдің Кривошеин ауданына қ арасты Жуково елді мекеніне тұ рақ тауғ а рұ қ сат алып, осында ә йелімен жылғ а жуық тұ рады. Осы жылы 28-қ аң тарда жерлестері «Сарыарқ а самалы» басылымында «Жауғ а тү скен жан сө зі», «Қ арқ аралы қ аласына», «Жұ ртыма» ө лең дерін жариялайды. 1934 жылы «Қ ызыл крест» қ оғ амының араласуымен тү рмеден босатылып, Алматығ а келеді. Осы жылы «Қ азақ тілі грамматикасының тарихы» атты ғ ылыми ең бек жазуды бастайды. 1934 жылы 16-желтоқ санда Орталық мұ ражайғ а кең есшілік жү мысқ а тұ рады, мұ нда 1936 жылдың 21-кыркү йегіне дейін істейді. Осы жылдары суретші В. Н. Хлудовтың қ азақ тұ рмысы туралы туындыларына «Заключение по картинам художника Хлудова» сараптама пікір жазады.
32. М. Дулатовтың қ оғ амдық – саяси қ ызметі.

қ азақ зиялылары Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, Ж. Аймауытовтармен тығ ыз байланысты. Қ азақ тың зиялы қ ауым ө кілдері сол қ оғ амның ең ө зекті мә селесі отарлық езгіге қ арсы ұ лттың санасын оятып, оны қ алыптастыру жолында ө здерінің шығ армашылық қ ызметтерімен де, қ оғ амдық -саяси қ ызметтерімен де алғ а шығ ып, қ алың қ азақ халқ ын соң дарына ілестіре білді. Қ азақ халқ ының бойындағ ы ұ лттық рухты, сана-сезімді ояту мақ сатында, халық тың кө зін ашу жолында аянбай кү ресті. Осы мақ сатта «Қ азақ », «Сарыарқ а», «Алаш» газеттері арқ ылы орасан зор жұ мыстар атқ арды. Жастарды қ оғ ам ісіне тартуда, олардың ой-санасының жетілуіне қ ажетті мә дени-ағ арту саласында жү ргізген қ ызметтері ұ шан-тең із. Міржақ ып сол кезең дегі ү кіметтің жү ргізіп отырғ ан саясатын шенеп, қ азақ елінің егемендігі, ел болып жерге, суғ а иелік ету мә селесі, қ азақ шаруаларының мұ ң -мұ қ тажы, қ оныс аударушылар жайлы газет бетіне мақ ала, сын, ә ң гіме, ө лең дер жариялай бастайды. Оның алғ ашқ ы ү кімет саясатын сынай жазғ ан мақ аласы «біздің мақ сатымыз» деген атпен 1907 жылы «Серке» газетінде басылып шығ ады. Ал 1909 жылы Петербургте Міржақ ып Дулатұ лы қ азақ халқ ының кө зін ашуғ а талпынып «Оян, қ азақ! » деген кітабын жариялайды. Ақ ын «Оян қ азақ та» патша ө кіметінің қ азақ тардың малғ а жайлы шұ райлы жерлерін тартып алып, ата-баба бейітін бұ зып, халық ты қ алай болса солай тартқ ылап, не тіліне, не діліне, не жеріне иелік етуге мү мкіндік бермей, ә бден езіп, жаншығ аны Міржақ ыптың жү регіне ауыр тиеді. Осы ө лең і арқ ылы халық тың ауыр тұ рмысын ойлап, сынғ а алып жазады. «Оян, қ азақ! » кітабы патша ү кіметіне ұ намағ андық тан М. Дулатұ лы қ амауғ а алынады. 1913 жылы А. Байтұ рсынов, Ә. Бө кейханов, М. Дулатұ лылардың белсенділігімен «Қ азақ » атты биресми газет шығ арыла бастайды. Бұ л газетте негізінен қ азақ халқ ының қ оғ амдық мү дделерін кө ксеген жер, оқ у-ағ арту, ұ лт, дін сияқ ты маң ызды мақ алалар жарияланды. Сө йтіп «Қ азақ » газеті қ азақ зиялыларының басын біріктірді. «Қ азақ » газеті арқ ылы «Алаш» партиясын дайындауда да елеулі жұ мыстар атқ арды. Қ азақ тың ұ лт интеллигенттерінің алғ ашқ ы қ адамы, қ азақ ты біріктірудегі, кө зін ашудағ ы, сана-сезімін оятудағ ы жұ мыстар тікелей осы газет арқ ылы іске аса бастады.

⇐ Предыдущая 5 6 7 8 91011 12 13 14 Следующая ⇒