25.1917 жж. Ақпан буржуазиялық-демократиялық төңкерісі және оның Қазақстанға тигізген әсері.

25. 1917 жж. Ақ пан буржуазиялық -демократиялық тө ң керісі жә не оның Қ азақ станғ а тигізген ә сері.

1917 ж. 27 ақ панда Ресейде Ақ пан революциясы жең іске жетті. Нә тижесі. а) Монархия қ ұ латылып, патша тақ тан тайдырылды. ә ) Қ ос ө кімет орнатылды. Ақ пан революциясының тарихы маң ызы: - орыс самодержавиесінің кө п ғ асырлық тарихын тамамдады; - қ оғ амның демократиялық дамуына жол ашты. Уақ ытша ү кіметтің Қ азақ станда іске асырғ ан шаралары: - Торғ ай облысынан генерал Лаврентьевтің жазалаушы экспедициясы кейін шақ ырылды; - 1917 ж. 7 наурызда кө теріліске қ атысушыларғ а кешірім жасау жө нінде Жарлық жарияланды; - 1917 ж. 24 сә уірде ү кіметтің шешімімен тыл жұ мысына шақ ырылғ ан қ азақ тар еліне қ айтарылды. 1917 ж. мамырдан бастап Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдары ауылдар мен селоларда да қ ұ рыла бастады. Қ азақ халқ ының ө кілдерінен Уақ ытша ү кіметітің комиссарлары болып: - Торғ ай облысында Ә. Бокейханов; - Жетісуда М. Тынышпаев; - Тү ркістанда М. Шоқ ай тағ айындалды. Сипаты – бурзуажиялық -демократиялық революция. Тарихы маң ызы: Ақ пан революциясы кез келген қ оғ амның барлық ә леуметтік топтарының мү дделеріне жауап беретін азаматтық бейбітшілік қ оғ ам орнату мү мкіндігін жасады. Ақ пан революциясының маң ызды қ орытындысы – қ оғ амдық ө мірдің барлық саласының демократиялануы, кең кө лемді саяси бостандық тардың орнауы мен осы ү рдістің нә тижесінде халық бұ қ арасының саяси санасының арта тү суі болды.

26. Ақ пан тө ң керісінен кейін Қ азақ станда қ алыптасқ ан тү рлі саяси партиялар: «Алаш», «Ү ш жү з», «Шуро-и-Ислами», «Социал-революциялық », «Конституциялық -демократиялық », «Социал-демократиялық » т. б.

XX ғ асыр басындағ ы қ азақ зиялылары сан жағ ынан кө п болғ ан жоқ. 1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісіне дейінгі кезең де қ азақ қ оғ амында жоғ ары оқ у орнын аяқ тағ андығ ы туралы дипломды иемденген мамандардың саны жү з отыздан, ал арнайы орта оқ у орындарын бітіргендердің саны жеті жү зден асып жығ ылатын еді. Қ азақ станда бірлі-жарым орта білімді мұ ғ алімдер даярланатын курстар мен училищелерді есепке алмағ анда, арнайы оқ у орындары болғ ан емес. Тү рлі мекемелерде, ө кімшілік орындарында қ ызмет жасағ ан қ азақ мамандары, негізінен, ресейлік оқ у орындарында білім алды.

Патша ү кіметі қ азақ халқ ының жалпы мә дени дең гейінің ө суіне мү дделі болғ ан жоқ, керісінше, қ араң ғ ылық та ү стау оғ ан тиімдірек кө рінді. Ал XIX ғ асырдың соң ғ ы ширегінде ашыла бастағ ан азын-аулақ мектептер мен гимназиялар жергілікті жұ ртты ислам дінінің «зиянды ә серінен» сақ тау жә не далада орыс ық палын дамыту ү шін керек болды.

Сонымен бірге отаршыл ә кімшілік ресейлік оқ у орындарынан бірлі-жарым орынды қ азақ жастарына бө луге мә жбү р болды. Мұ ндай қ адамғ а бара отырып, ол жыл сайын ө се тү скен басқ ару жү йесінің жергілікті ұ лттан шық қ ан мамандарғ а мұ қ таждығ ын канағ аттандыруды кө здеді. Осы мақ сатта генерал-губернаторлык кең селері жанынан қ азақ студенттеріне жылына 3-4 стипендия белгіленіп отырды. Міне, осы белгіленген стипендияғ а жә не қ азақ ауқ атты топтарының ө з еркімен жә рдемге жиғ ан қ аржысына сү йеніп қ азақ жастары Мә скеу, Санкт-Петербург, Қ азан, Орынбор, Омбы, Варшава сияқ ты қ алалардағ ы оқ у орындарында тү рлі мамандыктар бойынша білім алды. Мә селен, тек Қ азан университеті мен мал дә рігерлік институтын 1917 жылғ а шейін 35 (20 жә не 15) қ азақ жастары аяктап шық қ ан.

XIX ғ асырдың соң ы мен XX ғ асырдың басында қ азақ жастары ү шін ірі білім орталығ ы міндетін Санкт-Петербург қ аласы атқ арды. Империяның саяси ө мірінің де астанасы болғ ан бұ л қ алада осы мезгілде Ә. Бө кейханов (Орман шаруашылығ ы институты), Мұ хамеджан Тынышпаев (Темір жол кө лігі институты), Х. Досмұ хамедов, С. Асфендияров (Дә рігерлік академиясы), Б. Қ аратаев, Ж. Досмұ хамедов, М. Шоқ ай (Санкт-Петербург университеті) сиякты ұ лт-азаттық қ озғ алысында ө шпес із қ алдырғ ан қ айраткерлер білім алды. Қ азақ жастары, сондай-ақ Стамбұ л, Каир университеттерінде де оқ ыды.

Қ азақ зиялыларының ү лкен бө лігі гимназия, дә рігерлік училище, мұ ғ алімдер даярлайтын семинария тү лектерінен тұ рды. Бұ л топтың қ атарында Ахмет Байтұ рсынұ лы, М. Дулатов, М. Жұ мабаев, Ж. Аймауытов, С. Торайғ ыров, Ғ ұ мар Қ арашев сияқ ты кө птеген ірі тұ лғ алар бар еді.

Қ азақ жастарының белгілі бір бө лігінің ірі орталық тарда оқ ып, саяси оқ иғ аларғ а тікелей араласуы, орыс демократиясының ыкпалында болуы оның қ оғ амдық кө зқ арасының кемелденуіне, саяси белсенділігінің артуына ә сер етпей коймады.

Саяси қ ызметке араласу тек ірі қ алаларда оқ итын студенттерге ғ ана тиесілі қ ұ былыс емес-тін. Қ оғ амда болып жатқ ан саяси оқ иғ аларғ а ден қ ою, тү рлі саяси ү йірмелер ісіне араласу Омбы, Семей, Орал сияқ ты жергілікті орталық тарда оқ ып жү рген жастарғ а да тә н ә рекет еді.

XX ғ асыр басындағ ы қ азақ зиялылары қ оғ амдық -саяси қ ызметке даярлық пен келді, ал олардың дербес саяси кү ш ретінде белсенді ә рекетке кө шуі 1905 жылғ ы революциялық оқ иғ аларғ а тұ спа-тұ с келді. Оғ ан қ азақ халкының орыс отаршыл ә кімшілігіне тә уелділігі жә не қ оғ амдық дамуда ортағ асырлық дең гейде қ алып қ оюы тү рткі болғ ан еді. 1905 жылғ ы жазғ а қ арай Қ азақ станның барлык ө ң іріндегі жә рмең келерде қ азақ жұ ртының мұ қ таждық тарын талқ ылағ ан съездер ө те бастады. Бірден жандарм мекемелерінің назарына іліккен бұ л жиындарда патшағ а, ортақ билік орындарына арналғ ан арыз-тілектер жазылды; Жетісу жә не Семей облыстары атынан жазылғ ан шағ ымдарды талқ ылауғ а 25 мың нан астам адам қ атысты.

Бұ л талап-тілектерде қ азақ елінің қ оғ амдық ө мірдегі ең негізгі мұ қ таждық тары, яғ ни жергілікті басқ ару, сот, халық қ а білім беру, ұ ждан жә не дін бостандығ ы, бақ ылаусыз газет шығ ару жә не баспахана ашуғ а рұ ксат беру, қ азақ елінің жоғ арғ ы заң шығ арушы орындарғ а депутат сайлау кұ қ ын мойындау жә не басқ а сол сияқ ты аса маң ызды мә селелер кө терілді.

Барлык арыз-тілектерде жоғ арғ ы билік алдына қ ойылғ ан ү лкен де ө зекті мә селе, ә рине, жер мә селесі болды. Арыз-тілек авторлары «ә келер қ анының ө теуімен азат етілген атамекенін» орыс ү кіметінің ешқ андай да дә лел-себепсіз мемлекеттік меншік деп жариялап, соғ ан сү йеніп ең кұ нарлы жерлер мен тұ щы су кездерінің қ оныс аударушыларғ а ө тіп жатқ андығ ына наразылық тарын білдірді.

Арыз-тілек науқ аны ұ лт-азаттық козғ алысында ө зара айырмашығ ы бар екі ағ ымның қ алыптасып келе жатқ андығ ын аң ғ артты. Оның бір жағ ында қ азақ жұ ртының болашағ ын еуропалық ө ркениеттің жетістіктерімен байланыста қ арап, дін ісін екінші кезекке ығ ыстырғ ан зиялылар тұ рса, оғ ан қ арсы екінші бетте қ оғ амдық дамуда ұ лттық -діни ерекшеліктерді негізгі қ ұ ндылық ретінде бағ алағ ан топ тұ рды. Ә. Бө кейханов алғ ашқ ы ағ ымдағ ыларды батысшылдар, ал соң ғ ы ағ ымдағ ыларды тү рікшілдер деп атады.

1905 жылғ ы 6 тамызда жарияланғ ан манифест бойынша қ азақ еліне де Мемлекеттік Думағ а депутат сайлау қ ұ қ ығ ы берілді. Ұ лт зиялылары Дума жұ мысына белсене араласу арқ ылы ү кіметтің Қ азақ стандағ ы саясатына, ә сіресе жер мә селесіне ық пал етуге болады деп тү сінді. Бірақ сайлау қ арсаң ындағ ы қ азақ қ оғ амында Думағ а депутат ұ сына алатын ө з бағ дарламасы бар саяси партия жоқ болатын. Уақ ыттың тарлығ ына байланысты жә не баска даярлыктың жоқ тығ ын тү сінген ұ лт зиялыларының басым бө лігі ресейлік конституциялық демократиялық партияның (кадеттер) бағ дарламасын мойындап, қ азақ облыстарында осы партияның бө лімшелерін қ ұ рып, осы ұ йымның атынан депутаттық қ а тү сті.

I—II Мемлекеттік Дума жанындағ ы Мұ сылман фракциясы жұ мысына белсенді араласқ ан қ азақ зиялылары ү кіметтен Қ азақ станғ а ішкі Ресейден қ оныс аударушыларды жіберуді, жергілікті халық ты егіншілікке жарамды жерлерден ығ ыстыруды тоқ татуды талап етті. Қ азақ депутаттарының бұ л талабын қ азақ стандық Т. И. Седельников жә не сібірлік Н. Л. Скалозубов бастағ ан демократиялық бағ ыттағ ы орыс жә не баска ұ лт депутаттары да қ олдады.

Қ азақ зиялылары саяси партия қ ұ ру жолында

Сайлау науқ анына араласқ ан қ азақ зиялылары отарлық тә уелділіктегі қ азақ халкының мү ддесі тұ рғ ысынан қ оғ амдык ү гіт-насихат жұ мысын жү ргізіп, депутат сайлап, оғ ан аманат тапсыру ісіне мұ рындық болатын саяси ұ йымның қ ажеттігін айқ ын аң ғ арды.

1906 жылы 10 маусымда Семей қ аласында Мемлекеттік Думағ а қ азақ тардан депутат сайлау ү шін ө кілдердің жиналысы ө тіп, Ә. Бө кейханов жиналғ андарды «Халық еркіндігі» (кадеттер) партиясының бағ дарламасымен таныстырып, жиналыс оғ ан қ атысқ андардың аталғ ан партияғ а косылатындығ ы жө нінде каулы кабылдады («Семипалатинский листок», 1906, 13 маусым). Саяси кү рес жолына енді ғ ана тү се бастағ ан қ азақ зиялыларының осы кезең дегі саяси-ә леуметтік бағ дары белгілі дә режеде ресейлік радикалдық -буржуазиялық партия, кадеттердің қ ызметімен ұ штасты. Бірак осы кезең дегі қ азақ кадеттерінің ө мірде ұ станғ ан мұ раттары орыс кадеттерінің бағ дарламасынан мү лдем ө згеше еді. Қ азақ кадеттерінің бағ дарламасында тө мендегідей талаптар қ ойылды: қ азақ жерін бү тіндей қ азақ елінің меншігі етіп жариялайтын заң қ абылдау, ішкі Ресейден кө шіп келушілер легіне тежеу қ ою, қ азақ жұ мысшыларына еркіндік, тең дік беру, олардың мү ддесін қ орғ айтын заң дар шығ ару, қ азақ балалары ү шін мектеп, медресе, университеттер ашу, т. б. Отарлық езгіге қ арсы жалпыұ лттык бас кө теру толқ ынында пайда болғ ан бұ л алғ ашқ ы ә рекеттер саяси партия қ ұ румен аяқ талғ ан жоқ, ө йткені оғ ан кажетті алғ ышарттар пісіп-жетіле қ ойғ ан жоқ еді.

Қ азақ зиялылары тарапынан жалпыұ лттық саяси партия қ ұ ру ә рекеті 1913 жылы тағ ы да бой кө рсетті. М. Сералин бастағ ан «Айқ ап» журналы тө ң ірегіне топтасқ ан зиялылар ең ө зекті қ оғ амдық мә селелерді талқ ылап, белгілі бір бағ дарламалық тұ жырымдарғ а келу ү шін Жалпық азақ съезін шақ ыру жө нінде бастама кө терді. Бірақ қ азақ даласында орнағ ан катаң ә скери-отарлық тә ртіппен есептесу қ ажеттігін айтқ ан Ә. Бө кейханов бастағ ан топ мұ ндай ә рекеттерге кө шуге ү зілді-кесілді қ арсы шық ты.

Алаш партиясының қ ұ рылуы

Саяси партия қ ұ ру ү шін қ ажетті алғ ышарттар тек 1917 жылғ ы Ақ пан революциясынан кейін ғ ана қ алыптасты. Алғ ашқ ы жалпық азақ съезін ө ткізу ү шін «Қ азақ » газеті жанынан қ ұ рылғ ан ұ йымдастыру бюросы кү н тә ртібіне «Қ азақ саяси партиясын жасау мә селесін» ұ сынып, оғ ан мынадай негіз келтірді: «Ресейде осы кү нде тү рлі саяси партиялар бар. Олардың кө здеген мақ саттары бағ дарламасында жазылғ ан. Оны білетін адамдарғ а мағ лұ м: қ ай партияның да болса бағ дарламасы тү п-тү гел қ азақ мақ саттарына ү йлеспейді. Сондық тан біздің қ азақ мақ саттарын тү гел кө здейтін ө з алдына партия жасалмайынша болмайды».

1917 жылғ ы 21—26 шілде аралығ ында Орынбор қ аласында ө ткен Жалпық азақ съезі қ азақ саяси партиясын қ ұ ру туралы мә селе қ арап, мынадай шешім қ абылдайды: «Қ азақ халқ ының ө з алдына саяси партиясы болуын тиіс кө ріп, бұ л партияның жобасын жасауды съезд «Шуро-и-Исламғ а» сайланғ ан қ азақ ө кілдеріне тапсырды. Партияның негізі демократиялық федеративтік парламенттік республикағ а қ ұ рылмақ... ».

Съездің соң ғ ы кү ні жаң а қ алыптаса бастағ ан партияның басшысы Ә. Бө кейханов ресейлік Кадеттер партиясына мү шеліктен шығ атынын жә не оның себептерін мә лімдеді. Партияның ұ йымдық тұ рғ ыдан қ ұ рылуы кү зге, яғ ни Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына депутаттар сайлау науқ анына тұ спа-тұ с келді. «Қ азақ » газеті ө зінің бас мақ аласында партияның атын «Алаш» қ ойып, оғ ан тілектестерді Қ ұ рылтай жиналысына депутаттық қ а кандидаттар тізімін осы партияның атынан жасауғ а шақ ырды. Сонымен бір мезгілде «Қ азақ » басқ армасынан барлық облыстардағ ы Қ азақ комитеттеріне қ азақ саяси партиясының атын «Алаш» деп қ ою туралы жеделхаттар жіберілді.

Алаш партиясының облыстык ұ йымдары 1917 жылдың қ азан айынан қ алыптаса бастады. Ә. Бө кейхановтың тікелей ұ йымдастыруымен жә не басшылығ ымен қ азанның 12—20 аралығ ында партияның облыстық ұ йымдары алдымен Семейде, кейін Омбыда, ал карашаның 10-на қ арай Орынборда ашылды. Семей облыстық партия комитетінің тө рағ асы болып Халел Ғ аббасов, Омбы обкомының тө рағ асы болып Айдархан Тұ рлыбаев, ал Торғ ай обкомының тө рағ асы болып Ә лихан Бө кейханов сайланды. Партияның арнайы съезін шақ ырып, баскару орындарын сайлауғ а, жарғ ысы мен бағ дарламасын бекітуге қ олайлы жағ дайдың болмауынан Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына депутаттық қ а кандидат есебінде тіркелген топ партияның басқ арушы ұ йытқ ысы саналды.

Алаш партиясы жарияланғ ан бағ дарламасында Ресей мемлекетінің демократиялық, федеративтік республика болғ андығ ын жақ тады. Бағ дарлама бойынша шашыраң қ ы қ азақ облыстары ө з билігі ө зінде тұ тас бір мемлекетке бірігіп, автономиялық негізде Ресей Федерациясының қ ұ рамына ең бек. Ә леуметтік қ атынаста феодалдық ақ сү йектер қ ұ қ ын шектеу, таптық жіктелуді жеделдету мә селесі қ ойылғ ан жоқ, керісінше, жалпыұ лттық мү дде, ұ лттык тұ тастық бағ ытына басымдылық берілді. «Алаш партиясы ғ аділдікке жақ, халі нашарларғ а жолдас, жебірлерге жау болады. Кү ш-қ уатын игілік жолына жұ мсап, жұ ртты тарқ ы ету жағ ына бастайды» деп кө рсетілді. Салық мә селесі де осы тұ рғ ыдан шешілуге тиіс болды. «Салық мал-ауқ ат, табысқ а қ арай байғ а байша, кедейгекедейше ғ аділ жолмен салынады, ... бар жұ мысшылар заң панасында болады».

Бағ дарламаның антифеодалдық сипаты «негізгі қ ұ қ ық », «ғ ылым-білім ү йрету» сияқ ты тарауларынан байқ алады. «Ресей республикасында дінге, қ анғ а қ арамай, еркек-ә йел демей, адам баласы тең. Жиылыс жасауғ а, қ ауым ашуғ а, жария сө йлеуге, газет шығ аруғ а, кітап басуғ а еркіншілік», заң орындарының рұ ксатынсыз жеке адамдардың табалдырығ ынан аттап, ешкім тінту жү ргізе алмайды, сот сұ рап, билік айтылмай ешкім тұ тқ ынғ а алынбайды, т. б.

Бағ дарламадағ ы ең негізгі мә селе — жер мә селесі. Қ азақ жері, оның асты-ү сті байлығ ы қ азақ елінің меншігі болуғ а тиіс. Қ азақ елінің ық тиярынсыз ішкі Ресейден қ оныс аудару токтатылады. Жер мә селесіне байланысты заң қ абылданып, қ азақ алдымен ө з жерінен енші алады. Жер сыбағ асы тұ рғ ан жерінен, атамекенінен ә ркімнің тілегіне сай ауылғ а, ұ лысқ а, руғ а бө лінеді. Адам басына, жеке ү й басына тиетін сыбағ а жер шаруағ а, жердің топырағ ына, жергілікті табиғ атына байлаулы болады. Жер сыбағ асын жергілікті жер комитеттері анық тайды. Заң жерді сатуғ а тыйым салады.

1917 жылдың соң ына карай ұ йымдық тұ рғ ыдан қ алыптасқ ан Алаш партиясының жергілікті ұ йымдары облыстық, уездік Қ азақ комитеттері, ал жергілікті сауатты, партиялық ниеттегі зиялылар партияның активі, тірегі болды. Алаш партиясы кү рделі ү ш ірі мә селені шешуге ү лкен ү лес қ осты. Біріншіден, партия мү шелері халық арасында, қ азақ зиялылары ішінде, ең алдымен, шешілуге тиіс жалпыұ лттық зә ру мә селелерді талқ ылауғ а мұ рындық болып, сол мә селелер бойынша ортақ тұ жырымдарғ а келуде басты рө л аткарды. Бұ л тұ жырымдар партия бағ дарламасының жобасында берілді. Екіншіден партияның ұ йытқ ысы болғ ан қ айраткерлер 1917 жылы желтоқ санда қ азақ елінің Алаш автономиясы атанғ ан ұ лттық мемлекеттігі ө мірге келгенін жария етті. Осы съезде ө мірге Алашорда — ұ лттық Кең есі ү кіметі келгені мә лім. Оның мү шелері тү гелдей дерлік ө здерін Алаш партиясының мү шесі санағ андығ ы кү мә н тудырмайды. Ү шіншіден, осы жылғ ы қ арашада болып ө ткен Бү кілресейлік Қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлауында барлық қ азақ қ айраткерлері Алаш партиясының атынан тіркелді жә не оның атынан депутат болып сайланды. Осы қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлау барысында барлық қ азақ облыстарында Алаш партиясы ең кө п дауыс алғ ан партия болды. Объективті жағ дай, кү рделі де қ атал ө мір ағ ымы Алаш партиясының саяси кү реске білек тү ріп араласып кеткен ірі саяси кү шке айналуына мү мкіндік бермеді. Қ ым-қ иғ аш азамат соғ ысы тұ сында ондай міндетті тек Алашорда ү кіметі ғ ана атқ ара алатын еді.

1917 жыл Қ азақ станда тү рлі саяси ұ йымдар мен партиялардың белсенділік танытуымен сипатталады. Олардың біразы Ресейдегі революциялык қ озғ алыстың тікелей ық палымен бірінші орыс революциясы жылдарында-ақ қ алыптаса бастағ ан. 1905 жылы социал-демократиялық топтар Верный, Қ останай, Перовск, Орал, Ақ тө бе жә не Семей қ алаларында қ алыптаса бастайды. Олардың қ ұ рамында темір жол, баспахана, пошта жә не телеграф жұ мысшылары, жергілікті зиялылар ө кілдері болды. Басым тү рде орыс жә не басқ а славян тұ рғ ындар ө кілдерінен қ ұ ралғ ан бұ л топтардың мү шелері ө здерінің жабық қ ұ пия отырыстарында марксистік ә дебиеттермен танысты жә не оларды халық бұ қ арасы арасында насихаттау ісін қ олғ а алды.

1913 жылы Омбыдағ ы тү рлі оқ у орындарында оқ итын қ азақ жастары «Бірлік» қ оғ амын қ ұ рды. Қ оғ амның мақ саты бастапқ ы кезенде, негізінен, ағ артушылык қ ызметтен тұ рды, ал оның басқ арушы тобы қ ұ рамында Мұ хтар Саматов, Нығ мет Нұ рмақ ов, Мағ жан Жұ мабаев, Шаймерден Ә лжанов, Сә кен Сейфуллин сияқ ты жастар бар еді. 1917 жылғ ы Қ азан тө ң керісінен кейінгі оқ иғ алар тұ сында «Бірлік» ұ йымы екі қ анатқ а жарылып кетті. Оның бір қ анаты (Ә. Досов, Ж. Сә дуақ асов, Жү сіпбеков, т. б. ) кең естік билік жағ ында болса, екінші қ анаты (Қ. Кемең геров, С. Сә дуақ асов, т. б. ) Алаш партиясының бағ дарламасын қ олдады, ө здерін «жас алашшылар» санады.

Тү рлі саяси ұ йымдар мен партиялардың саяси белсенділігінің арта тү суі 1917 жылғ а тұ спа-тұ с келді. Қ ұ рамы жергілікті зиялылар мен оқ ушы жастардан тұ ратын бұ л ұ йымдардың саны жиырмадан асып тү сетін еді. Олардың арасында Ақ моладағ ы «Жасқ азақ », Орынбордағ ы «Еркін дала», Ордадағ ы «Жігер», Петропавлдағ ы «Талап», Меркідегі «Қ азақ жастарының революциялық одағ ы» жә не басқ алар бар еді. Бұ л қ оғ амдық ұ йымдардың кө здеген мақ саты біркелкі болғ ан емес, олардың қ айсыбірі жалпыұ лттық ұ станымда болса, екінші біреулері соң ынан белгілі бір ә леуметтік топтарды ертуді кө здеді.

1917 жылы қ арашада Мұ қ ан Ә йтпенов жә не Шаймерден Ә лжанов бастағ ан бір топ Омбы зиялылары «Ү ш жү з» аталатын саяси партия қ ұ рағ андарын мә лім етті. Бұ л партияның ө мірге келуі қ азақ зиялылар тобының білімі мен саяси мә дениеті тү рғ ысынан біркелкі емес, сондай-ақ тү рлі саяси ұ станымда екенінің айғ ағ ы. Келесі жылдың басына қ арай бұ л саяси ұ йымдағ ы басшылық Кө лбай Тоғ ысовтың қ олына кө шеді. Ө здерін саяси партия ретінде жариялағ ан алғ ашқ ы кү ннен бастап-ақ ү шжү здіктер Алаш партиясына қ арсы ұ станымда болды. Бү кілресейлік Қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлау науқ анына дербес тізіммен тү сіп, сайлауда бірде-бір ө кілін ө ткізе алмады. Ү шжү здіктердің қ азақ қ оғ амы арасында беделінің жоқ тығ ы басшылығ ында ел мойындағ ан саяси тұ лғ аның болмауына, сондай-ақ партияның халық ты соң ына ерте аларлық нақ ты бағ дарлама ұ сына алмауына байланысты еді. «Ү ш жү з» қ азақ арасындағ ы мұ сылмандық ты қ олдайтындығ ын жә не қ орғ айтындығ ын айта отырып, сонымен бірге атеистік ұ станымдағ ы большевиктермен қ оян-қ олтық жұ мыс істеуге кү ш салды. Ө з ретінде большевиктер ү шжү здіктерді Алаш партиясының беделін тү сіру мақ сатында пайдалануғ а тырысты. Ө зін социалистік ұ станымдағ ы партия санағ ан «Ү ш жү здің » қ ызметінде ү йлесімсіз қ айшылық тар кө п еді, сондық тан да оның қ ызметі ұ зақ қ а созылғ ан жоқ. 1917 жылы қ ұ рылғ ан саяси ұ йымдардың бірі «Ислам жолындағ ылар кең есі» («Шуро-и-Ислам») болды. Орталығ ы Ташкент қ аласында қ ұ рылғ ан бұ л ұ йымның қ ызметі жалпы Тү ркістан ө ң іріне ық палды болды, сондай-ақ оның басшылығ ында Мұ стафа Шоқ ай, Сералы Лапин болды.

«Ислам жолындағ ы кең естің » ұ йымдастыруымен 1917 жылғ ы қ арашада Қ оқ ан қ аласында IV тө тенше ө лкелік мұ сылмандар съезі шақ ырылып, онда кең естік билікке балама Тү ркістан (Қ окан) автономиясы қ ұ рылғ андығ ы жарияланып, ү кіметі қ ұ рылды. [1]

27. Қ оқ ан автономиясы – Орталық Азия тү ркі халық тарының бірлігі негізіндегі алғ ашқ ы мемлекет. Тү ркістан Автономиясы, Қ оқ ан автономиясы — Тү ркістан ө лкесі халық тарының ө зін-ө зі басқ аруын қ амтамасыз ету мақ сатында 1917 жылы 28 қ арашада Ресей мемлекеті қ ұ рамында қ ұ рылғ ан автономиялы мемлекет. Оның ө мірге келуіне кең естік биліктің Тү ркістан халық тарының ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ығ ын мойындамауы тү рткі болды. 1917 жылы Қ азан тө ң керісі жең ген соң, 22 қ араша кү ні Ташкентте ө з жұ мысын аяқ тағ ан 3-Тү ркістан ө лкелік кең естер съезі ө лкеде кең ес билігінің орнағ анын, соғ ан байланысты Тү ркістан Халық Комиссарлары Кең есінің қ ұ рылғ анын, ө лкедегі биліктің ендігі уақ ытта соның қ олына ө тетіндігін мә лімдейді. 14 мү шесі бар бұ л ү кіметтің қ ұ рамында жергілікті мұ сылман халық тарының бірде-бір ө кілі жоқ еді. Бұ л кең естік биліктің отаршылдық сипатын танытқ ан оқ иғ а болатын. Бұ ғ ан жауап ретінде қ ү рамында Мұ стафа Шоқ ай, Махмұ д Бехбудий, т. б. бар " Тү ркістан ө лкесі мұ сылмандар кең есі" 26 қ араша кү ні Қ оқ ан қ аласында 4-Тү ркістан ө лкелік тө тенше мұ сылмандар съезін шақ ырды. Ү ш кү нге созылғ ан съезд 28 қ араша кү ні Тү ркістан ө лкесін Тү ркістан автономиясы деп жариялап, Тү ркістан Қ ұ рылтайын шақ ырғ анғ а дейін саяси биліктің Тү ркістан Уақ ытша Кең есімен Тү ркістан халық билігіне ө тетіндігі жө нінде қ аулы қ абылдады. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі қ ұ рамына барлығ ы 54 адам енді, оның 32-сі Тү ркістаннан Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына сайланғ ан депутаттар еді. Бұ лардың арасында негізгі тұ рғ ындары қ азақ тардан тұ ратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 ө кіл бар болатын. Кең ес қ ұ рамында, сондай-ақ мұ сылмандар съезі сайлағ ан ө кілдермен бірге, каланың ө зін-ө зі басқ ару ұ йымдары съезінің 4 ө кілі, тү рлі ө лкелік " еуропалық " ұ йымдардың 13 ө кілі бар болатын. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі 12 орыннан тұ рғ ан Тү ркістан автономиясының Уакытша ү кіметін бекітті. Съезд Тү ркістан ө лкесіндегі барлық халық тардың қ ұ қ ығ ын сыйлап, қ орғ айтындығ ын мә лімдеп, ө лкенің барлық мұ сылман, орыс, т. б. тұ рғ ындарын Тү ркістан автономиясы тө ң ірегіне топтасуғ а шақ ырды. Сонымен, 1917 жылы қ арашада Тү ркістанда қ ос билік орнап, оның алғ ашқ ысы кең естік негізде қ ұ рылып, ең алдымен ресейлік қ оныс аударушылардың мү ддесін кө здеп, жағ дайын нығ айта тү суге қ ызмет ететіндігін білдірсе, соң ғ ысы отарлық езгіге қ арсы, діни жә не ұ лттық негізде қ ұ рылып, жергілікті халық тардың ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ығ ын баянды ету басты мақ саты екендігін жариялады. Тү ркістан Уақ ытша ү кіметінің тө рағ асы жә не Ӏ шкі істер министрі болып Мұ хамеджан Тынышпаев, Ӏ шкі істер министрінің орынбасары болып заң гер Ә. Оразаев бекітілді. Уақ ытша ү кіметтің Сыртқ ы істер министрі қ ызметіне Мұ стафа Шоқ ай тағ айындалды. Кө п ұ замай Тү ркістан автономиясы ү кіметінің тө рағ асы Мұ стафа Шоқ ай болды. Тү ркістан автономиясының қ ұ рылуын Тү ркістан ө лкесінің жергілікті халық тары зор қ уанышпен карсы алып, оғ ан қ олдаушьшық танытуғ а даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы қ аң тарда Тү ркістан қ аласында ө ткен Сырдария қ азақ тарының съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланғ анғ а дейін Тү ркістан автономиясы қ ұ рамында болатындығ ын білдірді. Халық зор ү міт артқ ан Тү ркістан автономиясын 1918 жылы 2 ақ панда Кең ес ү кіметі қ арулы кү шпен таратып, оның бірнеше мү шелерін тұ тқ ынғ а алды. [1]

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒