20.Қазақстан мәдениеті мен ғылымындағы Ш.Ш.Уәлихановтың тарихи рөлі.

13. Столыпиннің аграрлық реформасының Қ азақ станда жү ргізілуі. 1905-1907 жылдардағ ы Столыпиннің аграрлық саясатының нә тижелерінің бірі шаруалардың шет аймақ тарғ а, атап айтқ анда Қ азақ станғ а жаппай кө шуі болды. Егер 1893 жылы мен 1905 жыл аралығ ында, яғ ни 12 жылда Россиядан қ оныс аударғ андар ү шін қ азақ тардан 4, 074170 десятина жер алынса, одан кейінгі жеті жылда (1906-1912 жж. ) 17 миллионнан астам десятина жер тартып алынды. Қ оныс аударудың басыбайлылық ә дісі шаруаларды қ атты кү йзеліске ұ шыратты. 1917 жылғ а дейін Қ азақ станның 45 миллион десятина жеріне ие болғ ан кө шіп келгендердің саны 1, 5 миллионғ а жетті. Ө лке халқ ынаң ү штен бірі Россияның орталық аудандарынан, Еділ бойынан, Украинадан келгендердің басым кө пшілігі орыстар мен украиндар болды. Сө йтіп, патша ө кіметінің қ оныс аудару саясаты Қ азақ станда жер мә селесінде қ айшылақ тердың шиеленісуіне, ең бекші қ азақ бұ қ арасының жерсіз қ алып кү йзелуіне ә кеп соқ ты. Қ оныс аудару нә тижесінде жергілікті қ азақ халқ ының Қ азақ стандағ ы ү лесі айтарлық тай кемедіБұ л кө рсеткіштер облыстардағ ы қ азақ халқ ының кеміп бастағ анын дә лелдейді. Ө неркә сіптің дамуы. Темір жол. 1893-1895 жылдар аралығ ында Сібір теміржолы салынды. Бұ л темір жолдың 178 шақ ырымы Қ азақ стан жерінде тө селді. 1906 жылы ұ зындығ ы 1656 шақ ырым болатын Орынбор-Ташкент темір жолы іске қ осылды. Бұ л жолдардың Қ азақ станды Россияның дамығ ан экономикалық аудардарымен байланыстыруда маң ызы зор болды.

14. 1905—1907 жылдары Ресейде бірінші орыс революциясы болып ө тті. Қ азақ станда халық тың ө кімет билігіне қ арсы қ арулы қ ақ тығ ысы бола қ ойғ ан жоқ. Бірақ қ азақ тардың, жұ мысшылар мен шаруалардың жекелеген баскө терулері орын алды. Ол жылдардағ ы маң ызды оқ иғ алардың бірі қ азақ тардың Ресей Мемлекеттік Думасының жұ мысына қ атысуы болды. 1905—1907 жылдардағ ы бірінші орыс революциясы жең іліске ұ шырады. Бірақ ол қ азақ халқ ының қ оғ амдық сана-сезімін арттыруғ а, ө лкедегі демократиялық қ озғ алысты дамытуғ а орасан зор ық пал етті. Ресейдегі революциялық оқ иғ алардың ә серімен қ азақ халқ ының кө рнекті перзенттері саяси сахнағ а кө терілді. Халық тың таң даулы ө кілдерінің Ресей Мемлекеттік Думасына қ атысуы Қ азақ стан тарихында аса маң ызды рө л атқ арды. Қ азақ халқ ының кө шбасшыларына айналғ ан зиялылар Ресей империясының ө кілетті органының мінберінен ең маң ызды проблемаларды, жерге қ атысты мә селелерді принципті тү рде батыл кө тере білді.

Бірінші орыс революциясы жылдарындағ ы оқ иғ алар қ азақ халқ ымен Қ азақ стандағ ы басқ а да ұ лыстардың саяси белсенділігін арттырды. Қ азақ жұ мысшылары ө з алдына дербес саяси кү ш ретінде кө ріне білді. Солай бола тұ рса да ол жылдардың оқ иғ алары Қ азақ стандағ ы ұ лттық -демократиялық жә не жұ мысшы қ озғ алысының ә лсіз, ә лі де жетілмегенін кө рсетті. [1

XX ғ асырдың бас кезінде қ азақ ө лкесінде мұ сылман қ айраткерлерінің ә рекеті жандана тү сті. Олар исламның ық палын кү шейту арқ ылы қ азақ тарды патша ү кіметінің орыстандыру жә не шоқ ындыру саясатына қ арсы тұ руғ а ү гіттеді. Діни қ айраткерлердің осындай қ озғ алысы ә сіресе Петропавл, Кө кшетау, Ақ мола жә не Семей қ алаларында елеулі тү рде кең інен тарады. Кө кшетау қ аласында молда Наурызбай Таласов ерекше белсенділік танытты. Ол халық арасында Науан хазірет деген атпен кең інен белгілі болды. Науан хазірет халық ты патша ү кіметіне қ арсы кү реске шақ ырды, оғ ан қ арсы ү гіт таратты. Патшалық билікке қ арсы жазылғ ан хаттар ел арасындағ ы ық палды да беделді қ азақ тарғ а арнайы жолданды. Ондай хаттардың авторы таза діни уағ ыздарғ а қ оса қ азақ қ оғ амындағ ы кө птеген ә леуметтік маң ызы бар мә селелерді қ озғ ады. Атап айтқ анда, қ азақ тардың дә стү рлі ә дет-ғ ұ рыптары мен салт-санасына қ ысым кө рсетуді жою, қ азақ тілінің кең інен қ олданылуына еркіндік беру, қ оныс аударушы орыс шаруаларының ағ ылып келуін тоқ тату, шаруалар бастық тары деген лауазымды қ ызметті жою мә селелерін кө терді.

1902 жылы Кө кшетау қ аласына Омбыдан арнайы келген дін таратушы осындағ ы жергілікті халық ты христиан дініне енгізу мақ сатын кө здеді. Ол тіпті «Тауратты» қ азақ тіліне аудартып ала келген. Алайда ә лгі діни қ ызметкердің ә рекеттері жергілікті мұ сылман халық тың ашу-ызасын тудырды. Жергілікті ық палды діни қ айраткерлер Науан хазірет, Шә ймерден Қ осшығ ұ лов жә не басқ алары Омбыдан келген миссионерді тез арада қ уып шық қ ан. Бұ л оқ иғ а жергілікті жандармерия тарапынан діни қ айраткерлердің қ уғ ын-сү ргінге ұ шырауына себеп болғ ан. Науан хазірет пен Шә ймерден Қ осшығ ұ ловтар Шығ ыс Сібірге, бір қ иянда жатқ ан Якутияғ а жер аударылғ ан.

1903 жылдың кө ктемінде Ақ мола облысына қ арасты Кө кшетау уезіндегі сегіз болыстың қ азақ тары Ресей империясы Ішкі істер министрінің атына мына тө мендегі мазмұ нда хат жазды: «Біздің атам заманнан бері мекендеп келе жатқ ан жерімізді қ оныс аударып келген шаруаларғ а тартып алып беріп, бастық тар бізді қ ұ нарсыз жерлерге қ уып шық ты... «Қ ұ ранымызды», қ асиетті кітаптарымызды нә жісті жерлерге лақ тырды, медреселерімізді жауып тастады. Біз бү йтіп шариғ аттан бас тартқ аннан гө рі ө лімге бас тіккенімізді артық кө реміз».

1904 жылғ ы ақ панда Кө кшетау уезінің бастығ ы молда Қ ұ дияр Рыстаевтың қ азақ тарғ а жолдағ ан осындай бір хатын қ олғ а тү сірді. Онда ол халық ты патша ү кіметіне қ арсы белсенді кү реске шақ ырып, былай деген: «Біздің ә келеріміз хан Кенесары Қ асымовтың сенімді серіктері болғ ан еді. Қ асиетті дініміз жолында ер жү рек азаматтар ретінде қ олымызғ а қ ару алып, ө лгеніміз ә лдеқ айда артық ».

1905 жылы мұ сылман діни қ айраткерлері Тө менгі Новгородтағ ы жә не Петербургтағ ы мұ сылмандардың Бү кілресейлік съездеріне қ атыса бастады. Мұ сылмандардың съезінде «Иттифак-ә л-Муслимин» (Мұ сылман одағ ы) атты Бү кілресейлік мұ сылмандар партиясы қ ұ рылды. Жаң а партияның Орталық Комитеті қ ұ рамындағ ы 15 мү шенің екеуі қ азақ болды. Олар Сә лімгерей Жантө реұ лы мен Шә ймерден Қ осшығ ұ лұ лы еді.

Патша ү кіметі отаршыл билікке қ арсы шық қ ан халық ты аяусыз жазалауғ а кө шті: тінту жү ргізді, тү рмеге қ амады, жер аударды, мешіттер мен медреселерді жауып тастады. Мұ ның ө зі жергілікті халық тарапынан қ атты наразылық туғ ызды. [1]

Алаш қ озғ алысы – ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жү йесіне қ арсы бағ ытталғ ан ұ лт-азаттық қ озғ алыс. ХХ ғ асырдың бас кезінде қ азақ даласында Ресейлік басқ ару жү йесінің кү шейе тү суі, Ресейден кө шіп келушілердің кү рт артуы, қ азақ тардың қ ұ нарлы жерлерден ығ ыстырылуы бел ала бастады. Ендігі жерде қ азақ халқ ының ө зін-ө зі сақ тап қ алуы ү шін кү ресті кү шейту мә селесі туындады. Бірақ енді зардабы кө п қ арулы кө теріліс жолымен емес, ұ тымды саяси жолмен кү рес жү ргізу қ ажет еді. Осылайша Бірінші орыс тө ң керісі жолдарында қ азақ халқ ының мү ддесі ү шін кү ресті бастағ ан қ азақ зиялыларның ә рекеттері кейініректегі Алаш қ озғ алысының бастамасы болды. Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов жетекшілігімен ұ лттық зиялылар ұ лт азаттығ ы ү шін саяси кү рес жолдарын мең гере бастады. Олар тү рлі қ озғ алыстарғ а қ атысып, ү гіт-насихат жұ мыстары ү шін газеттер, кітаптар шығ аруды жолғ а қ ойды. 1911 жылдан «Айқ ап» журналы, 1913 жылдан «Қ азақ », артынша «Бірлік туы», «Сарыарқ а», «Ақ жол» газеттері ұ лт-азаттық кү рес жолын айқ ындауғ а қ ызмет етті. Алаш қ озғ алысы- қ азақ елінің ө зін- ө зі басқ ару жә не біртіндеп дербес мемлекет қ ұ ру, қ азақ жерлеріне қ оныс аударуғ а шек қ ою, адам қ ұ қ ын қ адір тұ ту, экономиканы дамыту, қ азақ тілінің беделін арттыру жолындағ ы кү ресті басты мақ сат етті. Алаш қ озғ алысы арқ асында 1917 жылы қ азақ комитеттері, Тү ркістан автономиясы жә не Алашорда ү кіметі қ ұ рылды. 1917 жылыпайда болғ ан бұ л саяси қ ұ рылымдар большевиктер тарапынан кү шпен таратылды. Алаш қ озғ алысының барлық жақ таушылары қ уғ ан-сү ргінге ұ шыратылып, ө лім жазасына кесілді. Бірақ Алаш қ озғ алысынан басталғ ан ұ лт-азаттық қ озғ алыс кү штері саяси кү рес сахнасынан бірден кете қ ойғ ан жоқ. Одан кейін ұ лт-азаттық жаң а сипатта Т. Рысқ ұ лов, С. Сә дуақ асов, С. Спандияров, С. Қ ожанов, Ж. Мың баев сынды зиялылар қ ызметінде жалғ асын тапты. Алайда тоталитарлық билік оларды Алаш қ озғ алысы ізбасарлары ретінде жаппай жазалады. Сө йтіп, Бірінші орыс тө ң керісінен бастау алатын Алаш ұ лт-азаттық қ озғ алысы 30-жылдарғ а дейін жалғ асты.

Міржақ ып Дулатов(1885—1935) — қ азақ тың аса кө рнекті ағ артушысы, қ оғ ам қ айраткері, ақ ын, жазушы, жалынды кө семсө з шебері. Алаш қ озғ алысының негізін қ алаушысы. Туғ ан жері — Торғ ай уезінің, Сарық опа облысының бірінші ауылы(қ aзipri Қ останай облысының Жанкелді ауданына қ арасты " Қ ызбел" ауылы).

1913 жылы ол Ахмет Байтұ рсынұ лымен бipre " Қ азақ " газетін шығ арып, басылымның бұ дан кейінгі жұ мысына белсене араласады. 1920 жылы Ташкентке келіп, сондағ ы “Ақ жол" газетінде қ ызмет атқ арады. 1922 жылы жазық сыз қ амауғ а алынады. Тү рмеден шық қ ан соң, 1922-1926 жылы Орынбордағ ы ағ арту институтында оқ ытушы болады. 1928 жылдың аяғ ында бip топ қ азақ зиялыларымен бipre қ амауғ а алынады да, он жылғ а сотталып, 1935 жылы тұ тқ ында қ айтыс болады.

Ә лихан Бө кейханов (5 наурыз 1866, Қ арқ аралы уезі, Семей облысы, Дала Ө лкесі - 27 қ ыркү йек 1937, Мә скеу) — XIX ғ. соң ы мен XX ғ. басындағ ы қ азақ зиялыларының, қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткерлері қ атарындағ ы аса ерекше тұ лғ а. Алаш қ озғ алысын жетекшілерінің бірі. Ол Ақ пан тө ң керісінен ү лкен ү міт кү теді. Бірақ ол ү міті ақ талмайды. Уақ ытша ү кімет, оның ішінде ө зі мү шесі болып жү рген кадет партиясының кө семдері қ азақ қ а автономия беруге қ арсы болады. Ахмет Байтұ рсынұ лы 1873 жылы қ азіргі Қ останай облысы Жангелдин ауданы Сарытү бек ауылында туғ ан. Ұ лт-азаттық қ озғ алыс жетекшісі, мемлекет қ айраткері, ақ ын, публицист, қ азақ тіл білімі мен ә дебиеттану ғ ылымдарының негізін салушы. Ғ алым, ұ лттық жазудың реформаторы, ағ артушы. Атасы Шошақ - мінезі салмақ ты, шындық ты бетке айта білетін ақ ылды да беделді адам болғ ан. Мырзалығ ы сондай, немересі Ахмет дү ниеге келгенде, қ ұ тты болсын айтқ ан адамдарғ а бір ат, бір тү йеден сү йінші беріпті. Торғ айда, Орынборда білім алғ аннан кейін Ақ тө беде, Қ останайда, Қ арқ аралыда орыс-қ азақ мектептерінде сабақ берген. 1909 жылы саяси белсенділігі ү шін Семей тү рмесіне жабылады. 1910 жылы Орынборғ а жер аударылады жә не сонда 1917 жылғ а дейін болады. Ө зінің сенімді достары Ә. Бө кейханов, М. Дулатовпен бірге 1913 жылдан бастап ұ лттық «Қ азақ » газетін шығ арып, оның жұ мысына жетекшілік етті.

15. ХХ ғ ғ. басындағ ы қ азақ баспасө зі. «Айқ ап» журналы, «Қ азақ стан», «Қ азақ », «Алаш» т. б. газеттері. Айқ ап" - қ оғ амдық -саяси жә не ә деби журнал. 1911-1915 жылы Троицк қ аласында басында айына бір рет, кейіннен айына екі рет шығ ып тұ рғ ан. 1-2 мың данамен 88 нө мірі жарық кө рген. Алғ ашқ ы редакторы - М. Сералин. " Айқ ап" қ азақ тың қ оғ амдық санасының оянуына жә не ұ лттық мә дениеттің дамуына ү лкен ү лес қ осқ ан. Журналда қ азақ ауылдарындағ ы оқ у-ағ арту жұ мыстары, ә йел тең дігі, отырық шылық ө мір салтына кө шу, сонымен қ атар Мемлекеттік Думағ а қ атысу жө ніндегі саяси мә селелер кө терілді. Журналды шығ ару жұ мыстарына Ә . Ғ алимов, С. Торайғ ыровқ атысқ ан. Журналда А. Байтұ рсынұ лы, Ш. Қ ұ дайбердіұ лы, Б. Майлин, Б. Ө тетілеуов, С. Кө беев, Н. Қ ұ лжанов, т. б. сияқ ты белгілі жазушылар белсенді қ ызмет атқ арғ ан. Абай, Ш. Уә лиханов, Ы. Алтынсарин ө лең дерімен қ атар халық ауыз ә дебиетінің шығ армалары, шығ ыс, орыс жә не еуропа ә дебиетінің туындылары жарияланғ ан. Қ азақ газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор қ аласында жарияланып тұ рғ ан қ оғ амдық -саяси жә не ә деби-мә дени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 ақ панда шық қ ан. 1915 жылғ а дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шық қ ан. Бастырушысы - «Азамат» серіктігі. Газетке қ аржылай кө мектескендердің кө шбасында Мұ стафа Оразайұ лы бар. Жалпы 265 нө мірі жарық кө рген. Газет рә міздік-бейне ретінде киіз ү йді ұ сынды. Бұ л - қ азақ ұ лты деген ұ ғ ымды берді. Оның тү ндігі батыстан ашылып, есігіне «Қ азақ » деп жазылды. Мұ ны тү сіндірген ұ лт зиялылары «қ азақ ішіне Еуропағ ылым-ө нері таралсын, «Қ азақ » газеті қ азақ жұ ртына ә рі мә дениет есігі, ә рі сырт жұ рт жағ ынан кү зетшісі болсын» деп жазды. «Қ азақ » газетін шығ аруды ұ йымдастырушы, редакторы - Ахмет Байтұ рсынұ лы, оның ө кілетті ө кілі М. Дулатұ лы болды. 1918 жылы газетті Жанұ зақ Жә нібекұ лы басқ арды. Басылымда А. Байтұ рсынұ лы, Ә. Бө кейхан, М. Дулатұ лы, М. Шоқ ай, Мұ хаметжан Тынышбайұ лы, Ш. Қ ұ дайбердіұ лы, Ғ. Қ араш, Р. Мә рсеков, Ж. Тілеулин, Ғ. Мұ сағ алиев, М. Жұ мабаев, Х. Болғ анбаев, Х. Ғ аббасов, Ж. Ақ паев, Ж. Сейдалин, С. Торайғ ыров, А. Мә метов, С. Дө нентайұ лы, Х. Досмұ хамедұ лы т. б. авторлардың мақ алалары жарияланып тұ рды. XX ғ асыр басында аталғ ан газет оқ ығ андардың, діндарлардың, шә кірттердің, қ арапайым сауаты бар адамдардың, тұ тастай жалпы ұ лттың ық ыласпен оқ итын басылымына айналды. Бұ дан кейін пайда болғ ан барша елшіл газет-журналдар осы «Қ азақ тың » шекпенінен шық ты. “Қ азақ стан ” газетінің қ ай жылы қ анша нө мірі шық қ андығ ы туралы Е. Нығ метов: “Қ азақ стан” газетінің 1, 2 нө мірлері 1911 жылы март, май айларында Орда қ аласында жарық қ а шық ты. Сонан кейін осы жылы редакциясы Орал қ аласына кө шті де, Оралда газет нө мірін қ айтадан 1–ші нө мірден бастап ноябрь, декабрь айларында № 1, 2 сандары жарық қ а шық ты, сонымен 1911 жылы “Қ азақ станның ” барлығ ы 4 нө мірі шық ты. 1912 жылы январь айында 3 нө мірі шық ты да, осы жылдың июнь айына дейін барлығ ы 9 нө мірі жарық кө рді. 1913 жылы январь-февраль айында 1, 2 нө мірлері шық ты” — дейді Егер, Е. Нығ метов кө рсеткен сандарды қ арапайым тү рде бір-біріне қ оссақ (4+9+2=15), онда “Қ азақ стан” газетінің 15 нө мірі шық қ ан. «Алаш» газеті - 1916 жылдың 26 қ арашасынан 1917 жылдың ортасына дейін Ташкентте шығ ып тұ рғ ан апталық газет. Редакторы - Кө лбай Тө гісұ лы, шығ арушысы - Мә риям Тө гісова Қ апсаламова. 1917 жылғ ы 22-санынан бастап редакторы - Т. Жанбайұ лы. Кейбір зерттеушілердің ең бегіне қ арағ анда, осы жылы кү зде газет бастапқ ыда Омбығ а, сонан соң Петропавлғ а кө шсе де, К. Тө гісұ лының белсенді саясатқ а кіруіне байланысты жабылып қ алады. Бұ л қ айраткер «Алашты» шығ арып жү ргенде ә лі «Ү ш жү з» партиясын қ ұ рыса коймағ ан еді. Сондық тан ол басқ арғ ан басылымғ а Т. Жомартбайұ лы, А. Мә метұ лы, Ж. Сейдалин, С. Дө нентайұ лы, Ш. Айманұ лы, Б. Кү лейү лы, Б. Майлин, і. Жансү гіров, А. Баржақ син, Ж. Аймауытұ лы мен М. Ә уезов, Н. Қ ұ лжанова, Ж. Бабатайұ лы т. б. қ аламгерлер мақ алаларын жариялап отырды. Мұ нда XX ғ асыр басындағ ы оянуларды сипаттайтын біршама ең бек бар. М. Тө гісова театр туралы бірнеше мақ ала жазғ ан. Саяси мә селеде К. Тө гісұ лы Алаш зиялылырымен ортақ пікірге келе алмағ ан. «Алаш» газеті - ұ лт баспасө зінің бір ізденісі.

16. Бірінші дү ние жү зілік соғ ыс. Жә не Қ азақ стан. Бірінші дү ниежү зілік соғ ыс 1914 жылғ ы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды. Оғ ан 38 мемлекет тартылды. Соғ ысқ а қ атысушы басты елдер (одақ тар):

Ү штік одақ (Германия, Австрия-Венгрия, Италия).

Антанта (Англия, Франция, Россия).

Соғ ыстың сипаты- басқ ыншылық, агрессиялық, империалистік соғ ыс болды.

Соғ ыстың себептері:

Империализмнің барлық қ айшылық тарының кү рт шиеленісуі.

Капиталистік ө ндіріс тә сілінің ә ркелкі жә не секірмелі болуы.

Империалистік державалардың бө лініп қ ойғ ан дү ние жү зінің шекараларын қ айтадан бө луге тырысуы.

Бірінші дү ниежү зілік соғ ысқ а Россия дайындық сыз, ә скери - ө неркә сіптік ә леуеті (потенциал) тө мен, кө лігі нашар дамығ ан жағ дайда кірісті, армия ә скери-техникалық жағ ынан нашар қ амтамасыз етілген еді.

Бұ л соғ ыс (империалистік) барлық халық тарғ а, соның ішінде Қ азақ станғ а да аса ауыр зардаптарын тигізді. Қ азақ стан майданды шикізатпен қ амтамасыз ететін ірі ө ң ірлердің біріне айналды. Соғ ыс қ ажетіне жергілікті халық тан алынатын салық 3-4 есе кө бейді. Россияның дү ниежү зілік империалистік соғ ысқ а кірісуі Қ азақ станды тонауды кү шейтті. Соғ ыс қ ажетіне деп ө лке ең бекшілеріне 10-ғ а жуық салығ ы енгізілді:

1. 40899244 пут мақ та
2. 38 мың шаршы аршын киіз
3. 3 млн. пут мақ та майы
4. 229 мың пут сабын
5. 300 мың пут ет
6. 473928 пут балық
7. 70 мың жылқ ы
8. 12797 тү йе алынды
9. 14 мың киіз ү й салынды

Жетісудан 34 млн. сом мө лшерінде мал жә не мал ө німдері 1917 жылы шаң ырақ салығ ы 100209 сом болды. Осының бә рі егістік жердің қ ысқ аруына, ірі қ ара мал басының азаюына ә кеп соқ ты.

Осы жылдары (соғ ыс жылдары) жұ мысшылардың жағ дайы ө те ауыр болды. Бір кү ндік орташа жалақ ы – 20 тиын. Жұ мыс кү нінің ұ зақ тығ ы – 12-14 сағ ат. Қ ымбатшылық артты: ұ н-70%, қ ант-50%, сабын-200%-ғ а ө сті. Кен ө ндіру, мұ най, кө мір ө ндіру қ ұ лдырады. Ө ндірістегі мамандығ ы бар жұ мысшылар ү лесі кү рт азайды. Елдің ө неркә сібіндегі жалпы кү йзеліс пен ауыл шаруашылығ ының қ ұ лдырап кү йзелуі Қ азақ стан экономикасын қ ұ лдыратты, ө ндіргіш кү штердің даму дең гейі бірте-бірте кеми берді.

Сонымен қ атар Қ азақ стан жеріне Ү штік Одақ тың ә скери тұ тқ ындары орналастырылды. Олар, негізінен, Павлодар, Семей, Ақ мола қ аларына орналастырылды. Мысалы, Омбыда- 20000 ә скери тұ тқ ын, Ақ молада 8612 тұ тқ ын, ал Тү ркістан ө лкесінде 200 мың -ғ а жуық ә скери тұ тқ ын болғ ан. Соғ ыс жылдары Австрия-Венгрия, Германия тұ тқ ындарының қ азақ жеріне ә келінуі ө лкенің қ оғ амдық – саяси жағ дайына ә сер етті.

Қ азақ ө лкесінде ерлердің майданғ а шақ ырылуы шаруашылық жағ дайы дағ дарысқ а ү шыратты. Мысалы, Семей, Ақ мола облыстарында жұ мысшылардың 50%-ы, Орынборда 40%-ы, Жетісуда-ү штен бірі шақ ырылды. Сондық тан патша ү кіметі ә скери тұ тқ ындарды жұ мысқ а пайдалана бастады. Қ азақ стан жерінде болғ ан ә скери тұ тқ ындардың жағ дайы қ иын болды. 1915 жылы Риддерде ауыр тұ рмыстық жағ дайғ а байланысты ә скери тұ тқ ындардың ереуілі болды. Соғ ыс жылдарында ә скери тұ тқ ындарғ а арналғ ан Челябі мен Қ останай аралығ ында орналасқ ан Троицк лагері «Ө лілер лагері» деп атанды. Сө йтіп, соғ ыс елдегі жалпы ұ лттық дағ дарысты терең детіп, 1916 жылғ ы кө теріліске алып келді.

17. 1916 ж. ұ лт-азаттық қ озғ алыс жә не оғ ан қ азақ интеллигенциясының кө зқ арасы. Қ азақ стан мен Орта Азиядағ ы азаттық қ озғ алысын XIX ғ асырдың аяғ ындағ ы - XX ғ асырдың басындағ ы кө п ұ лтты Россия тарихының бү кіл барысы ә зірлеген болатын. Мұ ның ө зі патша ө кіметі дағ дарысының нә тижесі еді. Кө терілістің сипаты. Кө теріліс отаршылдық қ а қ арсы сипатта болды. Қ азақ стандағ ы кө теріліс патша ә кімшілігі ү шін де, сө ндай-ақ жергілікті ү стем феодалдар тобы ү шін де кү тпеген жерден басталды. Кө терілістің негізгі себептері:

1. Жердің тартып алынуы (қ оныстандыру саясаты); 2. Салық тар мен алымдардың кобеюі; 3. Ең бекшілерді ү стем феодал-байлар тобының қ анауының кү шеюі; 4. Ұ лттық араздық тың ө ршітілуі; 5. Соғ ысқ а байланысты бұ қ ара жағ дайының кү рт нашарлауы; 6. Орыстандыру саясаты.

Кө терілістің қ озғ аушы кү ші - ө лкенің жекелеген жерлерінде ғ ана феодалдар мен клерикалық элементтер кө теріліске басшылық ты ө з қ олдарына тү сіріп алды. Тұ тас алғ анда Қ азақ стандағ ы 1916 жылғ ы кө терілістің қ озғ аушы кү ші ауылдың ең бекшілер бұ қ арасы жұ мысшылар, кол-онершілер болды.

Кө терілістің барысы. 1916 жылғ ы 25 маусымдағ ы патша ү кіметінің «Тү ркістан мен Дала ө лкесінен 19-43 жас аралығ ындағ ы 500 мың адамды қ ара жұ мысқ а алу туралы» жарлығ ы халық тың шыдамын тауысып, оларды отарлау езгісі мен ортағ асырлық қ анауғ а қ арсы кө терілуіне тү рткі болды.

Қ азақ даласында патша жарлығ ына кө зқ арас ә ртурлі болды:

1. Феодалдық басшы топтар жә не жергілікті ә кімшілік жарлық ты қ олдады.
2. Революцияшыл топ ө кілдері - Ә. Жангелдин, Ә. Иманов, Т. Бокин, Б. Ә шекеев, Ж. Мә мбетов қ ара жұ мысқ а барудан бас тартып, халық ты кө теріліске шақ ырды.
3. Либералдық -демократиялық зиялылар - Ә. Бө кейханов, А. Байтұ рсынов, М. Дулатов патша ү кіметімен келісімпаздық (компромистік) бағ ыт ұ станды.

Кө теріліске қ атысушы революцияшыл – демократияшыл зиялылар ө кілдері:

1. Жетісуда – Т. Рысқ улов, Т. Бокин, Б. Ә шекеев, Ұ. Саурық ов, К. Мә мбетов, А. Қ осаков.
2. Тө рғ айда - Ә. Жангельдин, А. Иманов.
3. Орал облысы мен Бө кей Ордасында – С. Мендешев, Ә. Ә йтиев.
4. Маң ғ ыстауда – Ж. Мың баев.
5. Ақ тө беде - Ә. Майкотов.

19. XІX ғ асырда қ азақ мә дениетінің дамуы Қ азақ ә дебиеті ұ лттық дарынды тұ лғ алардың кө птігімен де, бір-біріне ұ қ самайтын дара туындылардың сан қ ырлы сипатымен де ерекшеленді. Бұ л дә уірде айтыс ө нері дамып, даң қ ты ақ ындар Жанақ, Шө же, Орынбай, Тү бек, Сү йінбай, Шернияз, Біржан, Бақ тыбай, Жамбыл сияқ ты ә йгілі ақ ындар қ атары Сара, Ырысжан, Ұ лбике, Тә рбие, Ақ бала жә не басқ алар сияқ ты ақ ын қ ыздардың есімдерімен

Осы кезең нің музыкалық мә дениетінде Махамбет Ө темісұ лы (1804-1846) ө зіндік даралығ ымен кө рінді. Ол 1836-1838 жылдардағ ы Исатай Тайманұ лы бастағ ан шаруалар кө терілісінің белсенді қ атысушысы ғ ана емес, кө терілістің “жаны” мен “жылнамашысы” болды. Оның “Исатай кө терілісі”, “Исатайдың ө лердегі сө зі” сияқ ты шығ армалары кө терілісті жан-жақ ты сипаттады. Сол сияқ ты Шернияз Жарылғ апұ лы (1817-1881) Кіші жү з қ азақ тарының отаршылдық қ а қ арсы ұ лт-азаттық кү ресінің жыршысы жә не ту кө терушісі болды. Жалынды жырларымен халық ты кү реске ү ндеді.

Шығ армалары қ айшылық қ а толы, кү рделі тұ лғ а саналғ ан зар-заман ақ ындары да қ азақ ә дебиетінде ө зіндік орын алады. Зар-заман ақ ындарының кө рнекті ө кілдері - Дулат Бабатайұ лы (1802-1874), Шортанбай Қ анайұ лы (1818-1881), Мұ рат Мө ң кеұ лы (1843-1909). Олар қ азақ халқ ының ө мірін ақ иқ атпен жырлағ ан ақ ындар болды. Мә селен, Мұ рат Мө ң кеұ лы “Ү ш қ иян”, “Сарыарқ а”, “Ә ттең, бір қ атты дү ние-ай” сияқ ты толғ ау-дастандары арқ ылы қ азақ жерін отарлаушыларды батыл ә шкерелеп, озбыр саясатқ а қ арсы тұ рса, Дулат Бабатайұ лы “Бейшара менің қ азағ ым”, “О, Сарыарқ а, Сарыарқ а” ө лең дері арқ ылы қ азақ тың ауыр тұ рмысын бейнелейді. ХVІІІ-ХІХ ғ асырларда ақ ын-жыраулық поэзиямен қ атар шығ ыстық ақ ындық дә стү р ү лкен орын алды. Қ азақ тың дастандары араб-парсы ә дебиетімен, фольклорымен байланыста болды. Абай қ азақ тың классикалық ә дебиетіне дастандар алып келді. (“Ескендір”, “Масқ ұ т”, “Ә зімнің ә ң гімесі”). Абай (Ибраhим) Қ ұ нанбайұ лы (1845-1904) ө зі туғ ан ортадан шоқ тығ ы биік тұ рды.

Осы кезең нің дара тұ лғ аларының бірі ретінде Ш. Уә лихановты (1835-1865) атаймыз. 1856 жылы Ш. Уә лиханов екі экспедицияғ а қ атысады. А. Қ ұ нанбаев пен Ш. Уә лиханов XІX ғ асырдағ ы екі ү лкен білім жү йесінің ө кілдері болды: діни (мұ сылмандық ) жә не зайырлы (орыстық ). Мектеп пен медреселерде діни білім беріліп, молдалар мен мұ ғ алімдер даярланды. Медреселерде теологиялық діни білім философия, тарих, ә дебиет, астрономия, медицина, математика, лингвистика пә ндерін оқ ытса, зайырлы оқ у орындары қ азақ тарды Ресейге қ ызмет ету мен орыс мә дениетіне қ ызығ ушылық жолдарына салды. Олар отарлау аппараттарына шенеуніктер, аудармашылар, оқ ытушылар, ә скерилер, дә рігерлер даярлады.

Орынбордағ ы зайырлы оқ у орындарының бірін 1857 жылы танымал жаң ашыл-педагог, ағ артушы Ы. Алтынсарин аяқ тайды. XІX екінші жартысында Қ азақ стандағ ы музыка ө нерінің дамуына Қ ұ рманғ азы Сағ ырбайұ лы, Дә улеткерей Шығ айұ лы, Тә ттімбет Қ азанғ апұ лы, Ық ылас Дү кенұ лы сияқ ты композитор-музыканттар ү лкен ү лес қ осты. Домбыра, қ обыз, сыбызғ ы сияқ ты музыкалық аспаптар арқ ылы тү рлі эпостарды, тарихи дастандарды, аң ыз-ә ң гіме мен жырларды орындап отырды. Аталғ ан композиторлардың дү ниетанымы тарихи тұ рғ ыда шектеулі бола тұ рса да, олардың шығ армаларында ә леуметтік қ айшылық тар бейнеленді. Біржан Қ ожақ ұ лы, Мұ хит Мералиев, Ақ ансері Қ орамсаұ лы, Жаяу Мұ са Байжанұ лы, Қ ұ лтума Сармұ ратұ лы сияқ ты жә не тағ ы басқ а кө птеген ақ ын, ә нші, композиторлардың шығ армашылық жә не орындаушылық шеберлігі арқ асында қ азақ ә н мә дениетінің классикалық ү лгілері дамып, жоғ ары дә режеге кө терілді.

Материалдық мә дениеті: Қ азақ тардың XVІІІ-XІX ғ асырлардағ ы материалдық мә дениетінің кү йі қ оғ амның экономикалық даму дең гейімен анық талды. Оның даму барысына кө шпелі қ азақ тар экономикасының дамуындағ ы басты фактор ретінде кө шпелі мал шаруашылығ ы ә сер етті. Бұ л жағ ынан алғ анда егіншілік, сауда-саттық, кө рші халық тардың ық палының маң ыздылығ ы да аз болғ ан жоқ.

Отырық шы халық тар ө мірінде жер шаруашылығ ы ү лкен рө л атқ арса, кө шпелі халық тарда мал шаруашылығ ы маң ызды болды. Қ азақ кө шпенділерінің салт-дә стү рі, діни-наным сенімі, тұ рмысы кө шпенділік ө мірмен тікелей байланысып жатты. Кө шіп-қ ону кө бінесе меридиан (оң тү стіктен солтү стікке) бағ ытымен жү рді. Ірі рулар мен олардың бө лімшелерінің қ оныстары негізінен бір территорияда болды. Ә рбір рудың ө зінің кө ш жолдары болды. Қ азақ тың мал шаруашылығ ының ө ріс, қ оныстары жылдың тө рт маусымына қ арай қ ыстау, кө ктеу, жайлау жә не кү зеу деп тө ртке бө лінді. Жаздық жайылым қ азақ тардың ортақ пайдалануында болып келсе, кө ктеу мен кү зеу бір орында болды. Қ ыстауда малшылар қ ұ йма кесектен қ аланғ ан ү йлерде қ ыстады, жылдың басқ а мезгілдерінде киіз ү йлерде тұ рды. Киіз ү й – кө ктем, жаз жә не кү з мезгілдерінде қ оныстан-қ онысқ а кө шіп жү ру жағ дайына қ олайлы қ ұ рама ү й. Оның қ абырғ асы айқ ыш сағ анақ тардан кө ктелген керегеден тұ рғ ызылды. Кереге жиналмалы болып бө лек-бө лек қ анаттан жасалды. Ал керегеден жоғ ары сидам жің ішке ағ аштан жұ мырлап жасалып, қ арны иілген уық тардан қ аусырыла кү мбез шығ арылды. Уық тардың аяғ ы дө ң гелене жайылғ ан керегенің аша басына айқ астыра байланып, ұ шы (қ аламшасы) шаң ырақ тың кө зіне шаншылды. Шаң ырақ - ү й кү мбезінің тө бесі ә рі терезесі. Ү й ағ ашының сыртынан арнаулы киіздер, қ абырғ асына туырлық, ү стіне ү зік, тө бесіне тү ң лік жабылды. Ү йдің ортасында ошағ ы, оң жағ ында тө сек, оның тұ сында тұ скиіз ұ сталып, тө секті қ оршап шымылдық тартылады. Ү йдің тө ріне жү каяқ қ ойылып, оның ү стіне кө рпе-жастық жиналады. Ү йдің сол жағ ына кебеже, қ азан-аяқ, саба сияқ ты ыдыстар қ ойылып, ол шимен қ оршалғ ан. Қ азақ тардағ ы кө шпелі тұ рмысқ а бейім шаруашылық тың ү стемдігі алуан тү рлі қ олө нерінің - тоқ ымашылық тың, киіз басудың, ағ аш, металл, тері, сү йек жә не мү йіз ө ң деудің дамуына себепші болды.

XIX ғ асырдын екінші жартысында ө мір сү ріп ө здерінің халық тың мұ ң -мұ қ таждарымен ү ндесіп жатқ ан тамаша шығ армаларымен танымал болғ ан Махамбет, Шернияз, Сү йінбай, олардан кейін іле-шала шық қ ан Бақ тыбай, Марабай, Ө спе, Кемпірбай қ азақ мә дениетінің тарихында ө шпес із қ алдырды. Қ азақ тың кө рнекті ақ ындары Орынбай, Шө же, Біржан, Жамбыл, Майкө т, Ә сет, т. б. ө лең -жырлары ө здерінің терең мазмұ нымен жұ ртшылық ты тә нті етті. Айтысқ а тү сіп жү лде алып, ө лендері жұ рттың есінде, аузында жү рген қ азақ тан шық қ ан қ ыз-келіншектер де аз болғ ан жоқ. Сара, Айсү лу, Манат, Балқ ия, Рысжан, т. б. солардың қ атарына жатады.

Қ азақ музыкасын дамытуғ а ү лкен ү лес қ осқ ан Қ ұ рманғ азы, Дә улеткерей, Дина, Тә ттімбет, Ық ылас, атақ ты ә ншілер Мұ хит, Ә сет, Біржан сал, Жаяу Мұ саның есімдері бү кіл қ азақ даласына жайылды. Олардан қ алғ ан мол мұ ра -бү гінгі таң да да қ азақ халқ ының игілігіне айналып отыр. Қ азактың жазба ә дебиетінің негізін салушы - Абай Қ ұ нанбаев. XIX ғ асырдың екінші жартысында ө мір сү рген ол ө лендер, дастандар, қ ара сө збен жазылғ ан ғ ақ лиялардың мол мұ расын қ алдырды. Ол ө з шығ армаларында адамгершілікке, рухани тазалық қ а ү ндеді. Оларғ а жат қ улық -сұ мдық ты, залымдық ты шенеді. Ол туралы қ азақ тың аса кө рнекті ойшыл жазушысы Мұ хтар Ә уезов былай деп жазды: " Абай ө зінің кіршіксіз ақ жү регін тебіренткен сансыз ойларың тамаша шығ армалары мен жырларының бетіне маржандай тө гілдірді, оның ә рбір бетінен, ә рбір жолынан, ә рбір сө зінен бізге соншама ыстық, соншама жақ ын леп сезіледі, ол леп кешегі ө ткен заманның, кешеғ і тә ркі дү ниенің соқ қ ан тынысы болса да бізге тү сінікті, жү регімізге қ онымды. Абай лебі, Абай ү ні, Абай тынысы - заман тынысы, халық ү ні. Бү гін ол ү н біздің ү німізге қ осылып жаң ғ ырып жаң а ө ріс алып тұ р".

Абайдың ақ ын шә кірттері ө з балалары - Ақ ылбай, Мағ ауия, туысы Кө кбай, інісі Шә кә рім қ азақ ә дебиетінің алтын қ орына қ осылатын кө птеген шығ армалар қ алдырды. Ә сіресе, Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лының /1858-1931/ жазғ андары кө п болды. Ол соң ғ ы уақ ытқ а дейін халық жауы ретінде аталып, есімі жұ ртқ а белгісіз болып келді. Шә кә рім жазғ ан " Қ азақ шежіресін", " Қ алқ аман-Мамыр", " Ең лік-Кебек", " Дума", " Дубровский ә ң гімесі" /Пушкиннен/ деген поэмаларын, Хафиз ақ ын ө лең дерінің, американ жазушысы Бичер-Стоу Гарриеттің " Том ағ айдың лашығ ы" деген романының, Лев Толстойдың шығ армаларының қ азақ тіліндегі аудармаларын атауғ а болады. Қ азақ тың ірі ойшыл шежірешісі, ақ ыны Мә шү р Жү сіп Кө беев те /1858-1931/осы Шә кә рім тұ стас ө мір сү ріп, халық сү йіп оқ итын шығ армалар жазды. XIX ғ асырдың аяғ ы мен XX ғ асырдың басында қ азақ халқ ының саяси-мә дени ө мірінде жарық жұ лдыздай кө зге тү скен, ә міршіл-ә кімшіл заманның қ ұ рбаны болып аттары ұ зақ уақ ыт бойы аталмай келген Ахмет Байтұ рсынов /1873-1938/, Мағ жан Жұ мабаев /1893-1938/, Жү сіпбек Аймауытов /1889-1931/, Міржақ ып Дулатов /1885-1935/ сияқ ты алыптардың мұ раларымен қ азақ халқ ы кейінгі кезде ғ ана танысуғ а мү мкіндік алды. Олардың ең бектері мен олар туралы деректер қ азір кө п жариялануда. Солардың арасында 1992 жылы " Жалын" баспасы шығ арғ ан " Бес арыс" жинағ ын атауғ а болады. Ахмет Байтұ рсынов қ азақ елінің тә уелсіздігі, қ азақ халқ ының бақ ыты ү шін ү лкен соқ пақ ты жолдан ө тіп, қ азақ тың тіл білімін дамытуғ а зор ү лес қ осты. Оның аудармасында Крыловтың " Қ ырық мысалы" қ азақ тілінде шық ты. " Маса" деген атпен ө лендер жинағ ы жарық кө рді. Саясатқ а, мә дениетке байланысты орасан кө п шығ армалар жазды. Ол " Алаш" партиясын ұ йымдастырушылардың бірі. Ол ө нерлі адам болғ ан, шығ арғ ан ә ндері де сақ талғ ан. Оның ең бектерінің дені тілге байланысты, сондық тан да Қ азақ тың ұ лттық академиясының Тіл институтына Ахмет Байтұ рсынов есімі берілген. Қ азақ тың Пушкині аталғ ан Мағ жан Жұ мабаев сыршыл ақ ын болғ ан. Мұ хтар Ә уезов оны қ азақ ақ ындарының қ ара қ ордалы ауылында туып, Еуропадағ ы мә дениетпен сұ лулық сарайына барып, жайлауы жарасқ ан ақ ын деп суреттейді. Ол қ азақ ә дебиетіндегі Абайдан кейінгі аса биік тұ лғ алардың бірі. Сондай ірі тұ лғ алардың қ атарына Жү сіпбек Аймауытовты да жатқ ызуғ а болады. Ірі драматург, қ ара сө збен жазғ андары, ө лең дері кө п бұ л ә дебиетшіні де халық қ атты қ астерлеп сү йіп оқ ығ ан. Міржақ ып Дулатов тек ақ ын ғ ана емес, сонымен бірге ү лкен кү рескер, саясатшы да болды. Ол " Алаш" партиясын қ ұ рып, Алаш Орда ө кіметін басқ аруғ а қ атысты. Қ азақ елінің тә уелсіздігі ү шін жан аямай кү ресті. Ә дебиеттегі осы сияқ ты алыптардың ө негесімен, кү рестің қ ызып жатқ ан кү ндерінде ұ йымдастырылғ ан " Айқ ап", " Қ азақ " сияқ ты басылымдарда керкем шығ армалар, жатық жарияланымдарымен кө рінген қ азақ зиялылары аз болғ ан жоқ. Мұ ның ө зі XIX ғ асырдың аяғ ы мен XX ғ асырдың басында қ азақ тың ұ лттық мә дениетінің жаң а дең гейге кө теріліп келе жатқ анын кө рсетеді.

20. Қ азақ стан мә дениеті мен ғ ылымындағ ы Ш. Ш. Уә лихановтың тарихи рө лі.

Шоқ ан Шың ғ ысұ лы Уә лиханов (шын есімі Мұ хаммед Қ анафия; 1835, Қ останай облысы, Сарыкө л ауданы, Қ ұ смұ рын жері — 10 сә уір 1865, Кө шентоғ ан, Жетісу) — қ азақ тың ұ лы ғ алымы, XIX ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ станда туғ ан демократтық, ағ артушылық мә дениеттің тұ ң ғ ыш ө кілдерінің бірі, шығ ыстанушы, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағ артушы. Ә жесі бала кү нінде «Шоқ аным» деп еркелетіп айтуымен «Шоқ ан» аталып кеткен. Шоқ анның ата-бабалары атақ ты сұ лтандар ә улетіне жатады. Оның арғ ы бабасы Абылай хан XVII ғ асырдағ ы айбынды қ азақ билеушілерінің бірі болды. Ал атасы Уә ли ханпатша ү кіметі ресми тү рде бекіткен қ азақ тың соң ғ ы ханы еді. Шоқ анның ә кесі - Шың ғ ыс Уә лиханов білімді адам болғ ан.

ОЛ кө птеген жерлерге сапарғ а шығ ып. Осы сапарлар барысында «Жоң ғ ария очерктері», «Қ ырғ ыздар туралы жазбалар», «Қ азақ тың халық поэзиясының тү рлері туралы», «Ыстық кө л сапарының кү нделіктері», «Қ ытай империясының батыс провинциясы жә не Қ ұ лжа қ аласы» атты ең бектерін жазып шығ ады.
Кө шпелі халық тардағ ы ө лең ді суырып салып айту ө нерінің кү штілігіне назар аударады. Қ азақ поэзиясының жанр, тү р, ө лең қ ұ рылысын зерттей отырып, қ азақ тың ө лең қ ұ рылысымен орыс ғ алымдарын таныстыруды ойлағ ан. Қ орыта айтқ анда, Шоқ аны бар ел – шоқ тығ ы биік ел. Ө йткені, ол ө з еліне шын берілген қ азақ тұ рмысын ардақ таушы ү здік тұ лғ а.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒