21.ХІХ ғ.-ХХ ғ. басында Қазақстандағы халық ағарту ісінің дамуы. Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметі.

ХІХ ғ асырдың басында білім беру жү йесінің дамуы орыс тілінде білім беретін мектептердің ашылуымен байланысты болды.

Мектептердің ұ йымдастырылуы, бір жағ ынан, жергілікті орыс халқ ын сауаттандыру мақ сатында болса, екінші жағ ынан, Қ азақ жеріндегі ә кімшілік аппаратты басқ аратын адамдар дайындау қ ажет болды. Сө йтіп, ХҮ ІІІ ғ асырдың аяғ ында аудандарда «горнизон мектептерінің » ұ йымдастырылуы басталды. 1789 жылы Омск қ аласында тілмә штар мен писерлерді (кең ес хатшылары) дайындайтын «Азаматтық мектеп, 1813 жылы-ә скери училище ашылды, ол кейіннен 1847 жылы Сібір кә дет корпусы болып ө згертілді, 1825 жылы Орынбор ә скери училищесі қ ұ рылды, ол да кейіннен 1844 жылы Орынбор кадет корпусы боп ө згертілді. Осы барлық оқ у орындары «Азиялық тарды орыстармен жақ ындастыруғ а біріншілерді орыс билеушілеріне деген махаббатпен сенім тудыру, ө лкеге ағ артушы қ айраткерлерді ә келуге» міндетті болды. Хан билеушілері бұ л мектептердің алдына орыстандыру мақ сатын қ ойды.

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы Қ останай облысы, Затабол ауданында дү ниеге келді. Атасы Балғ ожа бидің қ олында тә рбиеленеді. Алғ аш мұ сылманша оқ ып сауатын ашады (2-3 жылдай). 1850 жылы Орынбордағ ы қ азақ балаларына арналып ашылғ ан мектепке оқ уғ а тү седі.

Орынбордағ ы 7 жылдық мектепті бітіріп шығ ып, кең се қ ызметінде істейді. Ғ алым В. Григорьевпен жақ ын араласып, оның бай кітапханасынан пайдаланады.

1861 жылы Торғ айдан мектеп ашуғ а рұ хсат алып жолғ а шығ ады. Бұ л мектеп – 1861 жылы ашылады. Ыбырай – оқ ытушылық ағ артушылық жұ мыстың қ оғ амдық мә нін терең нен тү сінген адам. Соның ішінде жаң а ү лгідегі мектептер ашады. Балаларды тә рбиелеу ісіне ерекше мә н беруі. Торғ ай облыстық мектептерінің испекторы болады (1879). Мектептің шаруашылық жағ дайына аса кө ң іл бө леді. Жақ сы мұ ғ алімді дү ниедегі ең қ ымбат адам санайды. Оқ у қ ұ ралы – «Қ азақ хрестоматиясын» жазып, 1879 жылы Орынборда баспадан шығ арады. Оның қ азақ мә дениеті тарихындағ ы орны ерекше болды.

Балаларды оқ ыту ә дістері жағ ынан Ыбырай-белгілі ө зіндік жү йе-ә дісі бар педагог. Ол қ азақ тың тұ ң ғ ыш прогресшіл педагогикасын, халық тың мектептерін негіздеуші. Ыбырай Алтынсарин ө зіне Ян Амос Коменский, Ушинский, Толстой, Бунаков, Паульсон сияқ ты данқ ты педагогтарды ұ стаз тұ тады.

Ыбырай – кө рнекті ақ ын, таланты жазушы. Ақ ынның «Араз бол кедей болсаң ұ рлық пенен» деген ө лең і ең бек салтанатын, адалдық ты, шындық ты ү йретеді. «Ә й, достарым? » деген ө лең інде Ыбырай «Қ олың нан келсе қ ыл, қ айыр» деп, қ айырымды, кең, адал азамат болуғ а шақ ырады.

Ыбырай – жаң ашыл жазушы. Ол – ең алдымен қ азақ ә дебиетіне жаң а идеямен тың тақ ырыптар ә келуімен жаң ашыл. Қ азақ ақ ындарына оқ у, тә лім-тә рбие, мә дениет мә селелерін Ыбырайдай арнайы сө з еткен ешкім болғ ан жоқ. Ақ ынның шығ армаларында ө нер, ең бек, кә сіп, адамгершілік идея, отырық шылық қ а байланысты тұ рмыс жаң алық тары кө терілді. «Жаз», «Ө зен» деген ө лең дері де кезінде қ азақ ә дебиетіне жаң алық болып қ осылды.

Ең бек тақ ырыбындағ ы «Ө рмекші, қ ұ мырсқ а, қ арлығ аш», «Бай мен жарлы баласы», «Байлық », «Асыл шө п», «Қ ыпшақ Сейітқ ұ л» т. б. ә ң гімелері аса тартымды, мә нді, кө ркем шығ армалар.

Ыбырайдың адамгершілік мә селесіне «Шеше мен бала», «Бір уыс мақ та», «Мейірімді бала», «Ауырудан аяғ ан кү штірек», «Ә деп», «Таза бұ лақ » ә ң гімелерін жазып, аудармалар жасады.

Ыбырай Алтынсарин – нағ ыз халық шыл жазушы, ағ артушы, ақ ын, ө мір шындығ ын озық идея тұ рғ ысынан таныта білген кемең гер сереткер, аса қ ажырлы қ оғ ам қ айраткері, заманының ең маң ызды мә селесін кө теріп жыр тө ккен азамат ақ ын, жаң ашыл жазушы, сол жаң аның тынымсыз жаршысы.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒