5.Қазақ хандығының өрлеуі. Қасым хан: ішкі және сыртқы саясаты

1. Тү рік дә уірінің ойшылдары жә не ғ алымдардың ең бектері (Ә бу Нә сір ә л-Фараби, А. Яссауи, М. Қ ашқ ари, Ж. Баласағ ұ н)

Ә л-Фараби(870—950 жылдары)
Отырар (Фараб) ойшылдарының ең атақ тысы, топ жарғ аны — «Шығ ыстың Аристотелі» атанғ ан ұ лы ғ ұ лама Оның толық аты-жө ні — Ә бунасыр Мұ хаммед ибн Мұ хаммед ибн Ұ злағ ибн Тархан ә л-Фараби. Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қ арағ анда, ә л-Фараби 870 жылы Арыс ө зенінің Сырғ а қ ұ яр тұ сындағ ы Фараб (Отырар) қ аласында, отырарлық ә скербасының отбасында дү ниеге келген. Ә л-Фараби алғ ашқ ы білімді Отырар медреселерінің бірінде алғ ан. Ә л-Фараби логика, ә уез (музыка), астрономия жә не басқ а ғ ылымдар бойынша кө птеген ең бектер жазғ ан. Ибн Хаукаль ө з ең бегінде ә л-Фараби жайлы: «Ол —аса ірі мұ сылман философтарының бірі...

Жү сіп Баласағ ү ни (1015—1075 жылдары)XIғ асырдағ ы аса кө рнекті ғ алымдардың бірі. Толық аты — Жү сіп Хас Хажиб Баласағ ү ни. Ғ алым ө зінің атақ ты дастаны «Қ ұ тадғ у білік» (Қ ұ тты білік) ең бегімен белгілі. Жү сіп Баласағ ү ни ғ ылымның табиғ аттану, математика, астрономия, тарих, араб, парсы тілі білімі сияқ ты салаларымен де айналысқ ан. Жү сіп Баласағ ү ни, аты-жө ніне қ арағ анда, Қ арахандар мемлекетінің кө рнекті қ аласы жә не астанасы болғ ан Баласағ ұ н қ аласында дү ниеге келген. Атақ ты дастанын Баласағ ұ н қ аласында бастап, Қ арахандар мемлекетінің шығ ыс бө лігінің астанасы Қ ашқ арда аяқ тағ ан. Ол ө зінің ең бегінде: «Арабша, тә жікше кітаптар кө п, ал бұ л — біздің тіліміздегі тұ ң ғ ыш даналық жинағ ы», — деп, тү ркі тіліндегі кітаптардың жоқ тығ ын айтады.
Бұ л кітап ел арасында тез тарап, авторы тірі кезінде-ақ абыройлы атақ қ а ие болғ ан.
Махмұ д Қ ашқ ари— тү ркі халқ ының XI ғ асырда ө мір сү рген аса дарынды перзенттерінің бірі. Ол Жү сіптің замандасы. Бү гінге дейін ғ алымның туғ ан жылы белгісіз, ғ алымдар оның атақ ты шығ армасы «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» («Тү ркі сө здерінің жинағ ы») 1072 немесе 1078 жылдары жазылғ ан деп шамалап жү р.
Махмұ д Талас-Шу алқ абындағ ы Барысхан каласында туғ ан. Кейіннен ол бір кездегі ә деби, мә дени, рухани орталық болғ ан Бағ датқ а барады. Бұ л кез Бағ датты тү ркілердің селжұ қ тайпасы басып алғ ан, тү ркі тілінің дә уірлеп тұ рғ ан тұ сы еді.. Сондық тан да ол ө з ең бегінің атын мазмұ нына сай етіп «Диуани лұ ғ ат ат-тү рік» («Тү ркі сө здерінің жинағ ы») деп атағ ан. Бұ л «жинақ » «орта ғ асырлардағ ы тү ркі тілдес халық тардың энциклопедиясы» деп атауғ а тұ ратын шығ арма, сол кездегі тайпалар туралы нақ ты материалдардан қ ұ растырылғ ан ү ш томдық ә йгілі ең бек.
Қ ашқ аридың бұ л ең бегі аталғ ан жерлердегі халық тардың мә дени жә не рухани байланыстарын анық тауғ а мү мкіндік береді
Қ ожа Ахмет Йассауи
Халқ ымыздың руханиятына ү лкен ә сер еткен ортағ асырлық ақ ын, философ, дін уағ ыздаушы. Ахмет Йасауидің туғ ан жылы белгісіз, 1166 жылы ө лген, XII ғ асырдың ө кілі. Жасағ ан жасын ө лген жылынан шегеріп тастап, зерттеушілер оны 1093 жылы дү ниеге келген деп жобалайды. Тү ркістан маң ында туып, ер жеткен соң, Тү ркістан қ аласында ө зінің шығ армашылық , діни қ ызметін бастағ ан. Тү ркістан қ аласы VI—XV ғ асырларда Йасы деген атпен белгілі болғ ан. Сондық тан да Йасыдан шық қ ан Қ ожа Ахмет Йасауи деген қ осымша атқ а ие болғ ан.
Қ ожа Ахмет ата-анасынан ерте айырылғ ан, бірақ ө те талапты, дарынды жас тү ркі елінің атақ ты шейхтары Арыстан баб жә не Жү сіп Хамаданидан тә лім, білім алады. Одан соң білімін Бұ харадағ ы діни орталық тарда жалғ астырады. Ахмет Йасауидің қ аламынан туғ ан кө лемді шығ арманың бірі — «Диуани хикмет» — «Даналық кітабы». Ол оғ ыз-қ ыпшақ тілінде жазылғ ан. Бұ л ең бектің бізге жеткені XV—XVI ғ асырлардағ ы кө шірмелері, тү пнұ сқ асы сақ талмағ ан. Бұ л кө шірмелер Алматыда, Стамбұ лда, Қ оқ анда, Ташкентте, Мә скеуде сақ таулы.
Ахмет Йасауидің бұ л шығ армасы — діни сопылық ең бек.

Мұ хаммед Хайдар Дулати
Қ азақ стан ғ ылымы мен мә дениетінің қ алыптасуына елеулі ү лес қ осқ ан ғ алым. Тү ркі халық тарының ортақ мақ танышы, тұ ң ғ ыш тарихшысы.. Оның басты ең бегі — ә лемге ә йгілі «Тарихи Рашиди» шығ армасы парсы тілінде жазылып, дү ние жү зіне таралғ ан.
«Тарихи Рашидиді» Хайдар мырза 1544—1546 жылдар шамасында Кашмирде жазғ ан. Ол екі дә птерден, яғ ни екі бө лімнен тұ рады. Мауереннахрдағ ы Шағ атай ә улеті қ ұ рғ ан мемлекет XIV ғ асырдың ортасына таман біржола ыдырап, екіге бө лінеді, Моғ олстан деген атпен белгілі болғ ан шығ ыс бө лігіне Жетісу, Тараз-Талас маң ын мекендеген беделді де белгілі тайпа — дулаттардың қ олдауымен Тоғ ылық Темір (1330—1362 жылдары) хан болады..

2 Қ азақ халқ ының мә дени мұ расы жә не оның ерекшелігі, маң ызы.. Қ азақ халқ ының тарихына қ атысты тарихи деректердің кешенінде ауызша дә стү рдің алатын орыны аса маң ызды. Ақ селеу ағ амыздың «ауызша тарих» дегені ең алдымен Қ азақ тың жә не Ұ лы дала белдеуін қ азақ қ а дейін мекендеген қ ыр халық тарының ауызша тарихи шығ армашылығ ы. Ә деби шығ армашылық тың бір саласы жә не тарихи жадының қ оры есебінде бұ л білімдер кӛ бінесе бір ұ рпақ тан екіншісіне ауызша беріліп отырғ ан. Ауызша шығ армашылық тың жалпы нобайы тарихи аң ыздар мен ә ң гімелердің тұ тас циклдарын, кӛ пшілікке танымал эпикалық жырларды, мақ алдар мен мә телдерді, ал кейде тарихи оқ иғ алар мен оғ ан қ атысушылар туралы орынды айтылғ ан қ анатты сӛ здерді де қ амтиды. Ауызша дә стү рдің ә р тү рлі ескерткіштерінде сақ талғ ан аса қ ұ нды мағ лұ маттардың тарихи ӛ ткен шақ ты қ айта қ алпына келтіру мү кіндігі шексіз. Жоғ арыда аттары аталғ ан тү рлі ауызша дә стү р деректерінің ішінде қ азақ қ оғ амының ӛ ткен жолын жазуғ а Шежіре аса маң ызды қ ызмет жасайды. Тым алыс емес заманда бір жағ ынан марксизм-ленинизмнің методологиялық ережелерінің ү стемдігіне, екінші жағ ынан біздің ерекше отаршылдық жағ дайымыз, «кіші туыс» болғ анымыз себепті, ұ лттық дә стү рлерге деген нигилизм жайлап, ұ лттық тарихымыздың қ айнар кӛ зі шежіре «кертартпа –клерикалды білім» ретінде ғ ылыми мә селе қ атарынан шығ арылды. Кү ні бү гінге дейін Қ азақ стан тарих ғ ылымында Шежіренің теориялық -методологиялық мә селелеріне арналғ ан зерттеулер жоқ. Алыс қ ашық тық тан байқ астау, кейбір тақ ырыптар игермек ниет, насаб-нама, яғ ни ата тарату сызба-схемаларын ғ ана бар. Осы себепті қ азақ шежіресінің шынайы мә нін тү сінуге, ӛ зіне дейін жә не ӛ з кезең інде пайда болғ ан сан қ илы ғ ылыми тұ жырымдарды қ орытындылап, шежіретануғ а қ ажетті ұ ғ ымдар мен терминдерді жү йелі тү рде қ алыптастыруғ а кү ш салғ ан Ақ селеу Сейдімбектің «Қ азақ тың ауызша тарихы» ең бегі ерекше. Бү гінгі кү ні біздің Ақ аң жеткен биіктен ә рі баруымыз керек екені заң ды. «Алдың ғ ы толқ ын ағ алар, кейінгі толқ ын інілер» деген сӛ з бар. Біздің ойымызша ендігі асыл мақ саттардың бірі қ азақ шежіресінің деректерін ғ ылыми айналымғ а қ осу, ал ол осығ ан дейін батыстық ә дебиетте қ алыптасқ ан ауызша дә стү рді зерттеу тә жірибесіне, сонымен бірге қ азақ тілінің алтын қ орына, Ұ лы даланың тарихы мен этнографиясы туралы шынайы білімдерге иек артқ аны жө н. Еуропалық ғ ылымда ауызша тарихи дә стү рді ғ ылыми сараптау жә не оны жазба дә стү рлері жоқ халық тардың тарихын жазуда қ айнар кӛ з ретінде қ олдану талпыныстары ХХ ғ асырдың басында басталды. Бұ л ә рекеттер ӛ з кезегінде тарихтың осығ ан дейін даму нә тижелеріне сү йенді, тарих қ ашанда жеке ғ ылым саласы ретінде тарихи аң ыздарды, эпикалық немесе лиро-эпостық жырларды, мифтер мен ә ртү рлі ә ң гімелерді белсене пайдалануғ а негізделді. Бұ ғ ан кӛ з жеткізу ү шін Геродоттың «Тоғ ыз кітапты тарихын» немесе антика дә уірінің кез келген тарихшысының ең бектерін ашып кӛ рсек жеткілікті. Бұ л дә стү р антика ә лемімен жә не оғ ан кӛ ршілес региондармен шектелмейді. Шығ ыстың ерте тарихнамасы да ауызша тарихи дә стү рді пайдалануғ а қ ұ рылды. Алайда уақ ыт ӛ те келе жазба деректер кӛ бейді де батыс тарихшылары жазба деректерге негізделмеген тарихи зерттеулердің шынайылығ ына кү мә н келтіре бастады. Бұ л кӛ зқ арастар Африка тарихын ауызша деректер арқ ылы жазбақ болғ ан ғ алымдардың ең бектеріне қ атысты айтылғ ан ағ ылшын зертеушісі Хью Тревор-Ропердің: «Мү мкін, болашақ та ә йтеуір бір Африка тарихы жазылар... Қ азір ол жоқ, тек еуропалық тардың Африкадағ ы тарихы ғ ана бар. Одан басқ асы қ араң ғ ылық..., ал қ араң ғ ылық тарихтың пә ні болып табылмайды» деген пікірінен анық сезіледі. Сыншылардың екінші аргументі дә стү рлі қ оғ амдарда батыс жә не шығ ыс тү сінігіндегі кә сіби тарихшылар тобының болмауы. Тарихпен айналысу міндетті тү рде жылнамалармен, оқ иғ аларды жә не фактілерді қ ағ азғ а тү сірумен, билеуші ә улеттің хроникасын жазумен ассоцияцияда қ арастырылады. Арнайы атап ӛ ту керек, тарихты сезіну қ абілеті кӛ птеген жазбасыз халық тарғ а тә н, ә сіресе кӛ шпелілерге етене, оны қ асиеттеу мен тү йсінуді ауызша дә стү рдің қ арсыластары есепке алмайды. Ауызша дә стү р қ азіргі тарихнамағ а тә н оқ иғ аларғ а таң ылу, эмпиризм гегемониясы жә не бір жазылғ анды екінші рет кӛ шіру сияқ ты қ ағ идаларын тіпті де ескермейді.

3. Қ азақ халқ ының қ алыптасуы. «Казақ » этнонимі. Жү з жә не ру-тайпалық қ ұ рам. Қ азақ станның ежелгі тайпалары ө з мекендерінің тарихи-географиялық, экономикалық жә не саяси оқ шаулануының тарихи қ алыптасқ ан жағ дайларына байланысты этникалық жағ ынан біртұ тастық пен бү тіндікке ұ мтылды. Нә тижесінде ү ш этникалық -шаруашылық топқ а бө лінді. Ү ш жү з осылай пайда болды. Олар: Ұ лы, Орта жә не Кіші жү з. Ұ лы жү з Жетісу, оң тү стік қ азақ станды, Орта жү з Орталық, солтү стік Қ азақ стан, Кіші жү з Батыс Қ азақ стан да болды. Жү з — орда, қ азақ халқ ының ү ш рулық -тайпалық бірлестіктерінің ортақ атауы. Дә стү рлі қ азақ қ оғ амы ү ш жү зден тұ рады: Ұ лы жү з, Орта жү з, Кіші жү з. Ұ лы Жү з Сырдариядан бастап Жетісу жерін тү гел жайлады. Оның қ ұ рамына ү йсін, қ аң лы, дулат, шанышқ ылы, ысты жә не т. б. Орта жү з Орталық Қ азақ стан мен солтү стік-шығ ыс Қ азақ станның бір бө лігін қ оныс етті. Оның қ ұ рамында қ ыпшақ, арғ ын, найман, қ оң ырат, керей, уақ т. б. Кіші жү здің мекені - Сырдың тө менгі жағ ы, Арал тең ізінің жағ алауы, Каспий ойпатының теріскей жағ ы. Оның қ ұ рамындағ ы тайпалар одағ ы -Ә лімұ лы (Қ арасақ ал, қ аркесек, кете, тө ртқ ара, шө мекей, шекті. Беріш; Байұ лы - адай, алшын, жаппас, алаша, байбақ ты, беріш, есентемір, қ ызылқ ұ рт, шеркеш; Жетіру (табын, тама, кердері, жағ албайлы). Жү здердің ұ йымдасқ ан уақ ыты, қ алай қ ұ рылғ аны туралы тү рлі пікірлер бар. Қ азақ этнонимінің туу тарихы ұ зақ уақ ыт бойы зерттеушілердің қ ызу айтыстарына айналды. Кейбір деректерде бұ л термин ә леуметтік мә нінде қ олданылғ ан " қ азақ лық " " қ ашақ " деген атаудан шық ты дейді. Немесе " қ азақ " атауы Жә нібек пен Керей бастап Жетісуғ а кө шіп кеткендерді " ө збек-қ азақ " , кейін " қ азақ " тү рінде пайдаланылғ ан деп санайды. " Қ азақ " термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қ ыпшақ тардың ортасында жазылғ ан ерте қ ыпшақ жазба ескерткіштерінде (тү рік-араб) сө здігінде кездеседі. Мұ нда " қ азақ " деген сө з басы бос кезбе деген мағ ына береді. Бұ л семантикалық ұ ғ ым бойынша " қ азақ " терминіне ә леуметтік мағ ына беріледі, яғ ни еншісі бө лек, ү лкен ұ лдардың ата шаң ырақ тан бө лініп уақ ытша ру, тайпалардан кетіп, кү нкө ріс ү шін ә скери жорық тарғ а қ атысуын санағ ан. Кейде бұ л термин ертедегі екі тайпалық (каспий жә не сақ ) одақ тардың атынан шық қ ан деп жорамалдайды. Ал кейбір тарихшылар " хас" нағ ыз жә не " сақ " деген сө зден қ ұ ралғ ан деп болжам жасайды.

4. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы. Алғ ашқ ы қ азақ хандары Қ азақ хандығ ы — бү гінгі Қ азақ стан Республикасы мен кө рші аймақ тардың территориясында 1465-1847 жылдар аралығ ында ө мір сү рген мемлекет. [1] Қ азақ хандығ ы Еділден Жайық қ а дейінгі территорияны, Сырдария мен Амударияө зендерінің аралығ ын, Хорасан жерін қ амтығ ан. Қ азақ хандығ ының мемлекеттік қ ұ рылымы дала демократиясына негізделген монархияғ а негізделген. Мемлекет басшысы - хандар саяси билік жү ргізетін. Олар тө ре тұ қ ымынан шық қ ан сұ лтандар арасындағ ы таң дау негізінде сайланатын. Қ азақ хандығ ының тұ ң ғ ыш ханы - Керей, соң ғ ы ханы - Кенесары Қ асымұ лы. Қ азақ хандығ ының пайда болуы Қ азақ стан жерінде 14-15 ғ ғ. болғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не этникалық -саяси процестерден туғ ан заң ды қ ұ былыс. Ө ндіргіш кү штердің дамуы, кө шпелі ақ сү йектердің экономикалық қ уатының артуы, феодалдық топтардың тә уелсіздікке ұ мтылуы, осы негізде Ә білхайыр хандығ ы мен Моғ олстан арасындағ ы тартыстың ө ршуі, ә леуметтік қ айшылық тардың ү деуі 15 ғ. 2 жартысында бұ л мемлекеттердің қ ұ лдырап ыдырауына апарып соқ тырды. Қ азақ тың алғ ашқ ы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж. ). Одан кейін қ азақ ханы болып Жә нібек сайланды (1473-1480 жж. ). Бұ лардың тұ сында Жетісу халқ ы, 1462 жылы Моғ олстан ханы Есенбұ ғ а ө лгеннен кейін ондағ ы тартыстың кү шеюіне байланысты, ө зара ынтымақ тық ты нығ айтуғ а ү лес қ осты. Ә білхайыр хандығ ынан кө шіп келушілер Жә нібек пен Керейдің қ азақ хандығ ын кү шейте тү сті. Едә уір ә скери кү ш жинапан жә не Жетісуда берік қ орғ анысы бар Жә нібек пен Керей, Жошы ә улетінен шық қ ан сұ лтандардың Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ ты билеу жолындағ ы кү ресіне қ осылды. Бұ л кү рес 1468 ж. Ә білхайыр ө лгеннен кейін қ айтадан ө ршіді. Қ азақ хандарының басты жаулары Ә білхайырдың мұ рагерлері- оның ұ лы Шайх -хайдар мен немерелері Мұ хамед Шайбани мен Махмұ д сұ лтан болды.

Сонымен қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына ұ йтқ ы болғ ан себептер — саяси жә не этникалық процестер болды. Оның басты этапы — Керей мен Жә нібектің қ ол астындағ ылармен бірге кө шпелі ө збектердің басшысы Ә білхайырдан кетіп, Моғ олстанның батысына қ оныс аударуы. Мұ ндағ ы маң ызды оқ иғ а — Керей мен Жә нібекті жақ таушылардың ө збек-қ азақ тар, кейін тек қ азақ тар деп аталуы. Ә білхайырдың ө лімінен кейін Керей мен Жә нібектің Ө збек ұ лысына келіп, ү кімет билігін басып алуы. Жаң а мемлекеттік бірлестік Қ азақ стан атана бастады.

5. Қ азақ хандығ ының ө рлеуі. Қ асым хан: ішкі жә не сыртқ ы саясаты

16-17 ғ ғ. қ азақ хандығ ы нығ айып, оның шекарасы едә уір ұ лғ ая тү сті. Ө з тұ сында «жерді біріктіру» процесін жедел жү зеге асырып, кө зге тү скен хандардың бірі Жә нібектің ұ лы Қ асым. Қ асым ханның (1511-1523 жж. ) тұ сында қ азақ хандығ ының саяси жә не экономикалық жағ дайы нығ ая тү сті. Ол билік қ ұ рғ ан жылдары қ азақ халқ ының қ азіргі мекен тұ рағ ы қ алыптасты. Бірсыпыра қ алалар қ осылды, солтү стікте Қ асым ханның қ ол астындағ ы қ азақ тардың жайлауы Ұ лытаудан асты. Оң тү стік-шығ ыста оғ ан Жетісудың кө п бө лігі (Шу, Талас, Қ аратал, Іле ө лкелері) қ арады. Қ асым ханның тұ сында Орта Азия, Еділ бойы, Сібірмен сауда жә не елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс болды. Ұ лы князь 3 Василий (1505-1533) билік қ ұ рғ ан кездегі Мә скеу мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қ азақ хандығ ын осы кезде танып білді. «Қ асым ханның қ асқ а жолы» деген ә дет-ғ ұ рып ережелері негізінде қ азақ заң дары жасалынды. Дегенмен Қ асым хан тұ сында Қ азақ хандығ ы бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет болмады. Ол Қ асым ө лгеннен кейін бірден байқ алды. Ө зара қ ырқ ыс, тақ қ а талас басталды. Моғ ол жә не ө збек хандарының қ азақ билеушілеріне қ арсы одағ ы қ алыптасты. Ө зара тартыс кезінде Қ асым ханның ұ лы жә не мұ рагері Мамаш қ аза тапты. Қ асым ханның немере інісі Таһ ир (1523-1532) хан болды. Оның айырық ша елшілік ә не ә скери қ абілеті болмады. Маң ғ ыт жә не Монғ ол хандарымен ә скери қ ақ тығ ыстар басталды. Бұ л соғ ыстар қ азақ тар ү шін сә тті болмады. Қ азақ хандығ ы оң тү стіктегі жә не солтү стік-батыстағ ы жерінің бір бө лігінен айрылып, оның ық палы тек Жетісуда сақ талып қ алды. ТаҺ ир ханның інісі Бұ йдаштың (1533-1534) тұ сында да феодалдық қ ырқ ысулар мен соғ ыстар тоқ талғ ан жоқ

6. Қ азақ хандығ ы Тауекел мен Есім хандарының билігі кезінде Хақ назардың мұ рагері Жә діктің баласы жә не Жә нібек ханның немересі қ артайғ ан Шығ ай (1580-1582) болды. Ол ө зінің баласы Тә уекелмен (1586-1598 хан болғ ан) бірге Баба сұ лтанғ а қ арсы кү ресінде Бұ қ ар ханы Абдоллағ а келді. Абдолла Шығ айғ а ходжент қ аласын сыйғ а тартып онымен қ осылып Баба сұ лтанғ а қ арсы Ұ лытау жорығ ына шығ ады. Осы жорық та Шығ ай қ айтыс болады. Қ азақ хандығ ының иелігі енді Тә уекелге кө шеді. 1582 жылы Шығ ай хан қ айтыс болғ аннан кейін тақ қ а Тә уекел (1582-1598 жж. ) отырды. Тә уекел хан Бұ хара ханы Абдолламен жасасқ ан шартты бұ зып, қ азақ жә не ө збек билеушілері арасындағ ы жаугершілік қ айта қ оздады. Абдолла ханмен одақ тан Тә уекел ханның бас тартуының себебі, біріншіден, Абдолла ә уелдегі Тү ркістаннан тө рт қ ала беруі туралы уә десінен бас тартады, екіншіден, біздің ойымызша, басты себеп – Абдолла Тә уекел ханның беделінен, батырлығ ы мен батылдығ ынан қ орқ а бастайды, яғ ни Тә уекел ханнан ө зінің бақ таласы ретінде қ ауіп тө нгенін сезді. Ө йткені кезінде бү кіл Мә уереннахрды Тә уекелдің кө мегімен Шайбани мемлекетінің қ ол астына біріктірген болатын. Тә уекел хан да Жошы ұ рпағ ы болғ андық тан, бү кіл Орта Азияны билеуіне толық қ ұ қ ығ ы болды. Тә уекел сыртқ ы саясатында хандық тың оң тү стігіндегі қ алаларда билікті нығ айтуғ а кү ш салады. Ендігі жерде ол Сыр бойындағ ы қ алалар ү шін Абдолламен кү ресті бастайды. 1586 жылы Ташкентті алуғ а ә рекет жасайды. Абдолланың негізгі кү штері Мә уереннахрдың солтү стігінде шоғ ырланды. Бұ ны білген Тә уекел хан Мә уереннахрдың оң тү стік аймақ тарына шабуыл жасайды. Оның шабуылы Тү ркістан, Ташкент, Самарқ анд қ алаларына қ ауіп тө ндіреді. Бірақ Тә уекел ханның Ташкентті алуғ а жасалғ ан алғ ашқ ы жорығ ы сә тсіз аяқ талады. Тә уекел хан қ азақ хандығ ының сыртқ ы саясатын нығ айту барысында орыс мемлекетімен дипломатиялық қ арым-қ атынастарды жандандырды. Қ азақ ханы сыртқ ы саясатта ө зін қ олдайтын одақ тастар іздеді. 1594 жылы Тә уекел хан Ресейге достық келісім жасасу ү шін Қ ұ лмұ хаммед басқ арғ ан Қ азақ хандығ ының тұ ң ғ ыш ресми елшілігін жібереді. Тә уекел ханның бұ ндағ ы мақ саты Ресей мемлекетінің кө мегімен Абдоллағ а қ арсы кү ресті жандандыру, Сібір ханы Кө шімге қ арсы одақ қ ұ ру жә не 1588 жылы орыс ә скерлері ұ стап ә кеткен ө зінің немере інісі, Ондан сұ лтанның баласы Оразмұ хаммедті тұ тқ ыннан босату болды. Оның жанында қ азақ тың ә йгілі тарихшысы Қ адырғ али Жалайыр бар еді. 1595 жылы елшіге орыс патшасының жауап грамотасы тапсырылды. Онда орыс патшасы Тә уекел ханғ а Қ азақ хандығ ын «ө зінің патшалық қ ол астына алатынын» жә не «оқ ататын қ ару» жіберетінін уә де етті. Сонымен бірге мынадай талап қ ойды: «біздің патшалық қ оластымызда болғ андық тан жә не біздің патшалық ә міріміз бойынша Бұ қ ара патшасымен жә не бізге опасыздық жасағ ан Сібір патшасы Кө шіммен соғ ысып, біздің ұ лы мә ртебелі патшамызғ а жол салатын боласыздар». Орыс мемлекеті Қ азақ хандығ ымен ә скери одақ қ ұ рудан бас тартқ анымен, Тә уекел хан орыс мемлекетімен дипломатиялық қ арым-қ атынасты ү зген жоқ. 1595 жылы Мә скеуден орыс елшісі Вельямин Степанов Қ азақ хандығ ына келді. Нә тижесінде екі мемлекет арасында сауда байланыстары жанданды. Бұ л кезде ойраттардың бір бө лігі Тә уекел ханғ а тә уелді болды. Сондық тан ол ө зінің Мә скеуге жолдағ ан грамотасында ө зін «қ азақ тар мен қ алмақ тардың патшасы» деп атады.

1597 жылы Бұ хар хандығ ында ішкі тартыс, ырың -жырың басталды, онда ық палды адамдардың қ олдауымен Абдолланың ұ лы Абдылмомын ә кесіне қ арсы шық ты. Осы қ ырқ ысты пайдаланып, Тә уекел Ташкент қ аласының тү бінде Абдолла ханның ә скерін талқ андады. 1598 жылы наурызда Абдолла хан қ айтыс болып, Абдылмомын хан болды. Осы орайды пайдаланғ ан Тә уекел хан жү з мың ә скермен Мә уераннахрғ а басып кіріп, Ахси, Ә ндіжан, Ташкент, Самарқ ан қ алаларын басып алды. Бірақ Бұ хараны қ оршау кезінде Тә уекел хан ауыр жараланып, Ташкентке қ айтып келіп қ аза болды. Сө йтіп, ол ө з мемлекетінің солтү стік-батыс шекарасындағ ы бейбіт жағ дайды жә не Орта Азиядағ ы шайбанилық тардың алауыздығ ын, бұ л ә улеттің Аштарханилық тар- дың жаң а ә улетімен ауыстырылғ анын пайдаланып, сырдариялық қ алалар ү шін ұ зақ қ а созылғ ан кү ресті табысты тә мамдады. Абдолла ұ рпақ тарының ө зара билікке таласы нә тижесінде Шайбани ә улеті ө мір сү руін тоқ татады. Тә уекел Орта Азияғ а жорығ ында тек қ арулы кү шке емес, Орта Азия халық тарының белгілі бір ә леуметтік топтарына сү йенді. Атап айтқ анда, Тә уекел ханды дін иелері қ олдады. Сонымен бірге Ескендір Мұ ң шы Тә уекел ә скерінің қ ұ рамында «Тү ркістан тайпаларының жә не қ ырдағ ы ө збектердің » жауынгерлері болғ анын айтады. Жалпы, Шайбани ұ рпақ тарының ө зара қ ақ тығ ыстарынан шаршағ ан Орта Азия халық тарының басым бө лігі Тә уекел ханды қ олдады десек қ ателеспейміз. Ө йткені Шайбани тармағ ынан тарағ ан Жошы ұ рпақ тарының ө зі Мә уераннахрда Шайбани ә улетін қ азақ хандарының ә улетімен алмастыруғ а ниет білдірген. Ө кінішке орай, Мә уераннахр қ азақ хандарының қ олына толығ ымен кө шпеді. Сө йтсе де, Ташкент жә не оның аймағ ы 200 жыл бойы Қ азақ хандығ ының қ ұ рамында болды. Тү ркістан қ аласы Қ азақ хандығ ының орталығ ына айналды.

Есім ханның тұ сында Қ азақ хандығ ы. Есім хан (1598-1628 (1645) ж. ж. билік қ ұ рғ ан) Шығ айұ лы Есім хан (1628-1645) – Қ азақ хандығ ының ханы, Шығ ай ханның баласы, атақ ты Тә уекел хан]ның туғ ан інісі. Есім хан туралы халық жадында сақ талғ ан аң ыз -ә ң гімелер, дастан-жырлар кө п. Оны халқ ы «Ең сегей бойлы ер Есім» деп ардақ тайды. Есім хан билік басына ағ асы Тә уекел ө лгеннен кейін келді. Бұ л кезде Қ азақ хандығ ының шығ ысындағ ы жағ дай Тә уекел тұ сындағ ыдан ә лдеқ айда кү рделене тү скен еді. Мұ нда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жү ріп жатты. Сондық тан ол кө ршілерінде болып жатқ ан жағ дайды жіті қ адағ алап, олардың тайпалары арасындағ ы алауыздық ты ө з пайдасына шешуге ұ мтылып бақ ты. Ойраттардың бір жағ ынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағ ы ноғ айлармен шарпысуығ екінші жағ ынан орыс қ амалдарының гарнизондарымен қ ақ тығ ысуы Есім хан саясатының ық палды болуына елеулі жағ дай жасады. Ақ ырында ү ш жақ ты соғ ыстың ө здеріне қ ырғ ын таптыратынын сезген ойрат ә міршілері Есім ханның ү стемдігін мойындап, тату кө ршілікте тұ ру мақ сатында ұ сыныс жасап, елшілерін жіберуге мә жбү р болады. Хандығ ының шығ ысындағ ы жағ дайды осылайша ө з пайдасына шешкен Есім хан оң тү стігін де ойдан шығ армайды. Хандығ ының шекарасын кең ейте тү су саясатын мұ нда да батыл жү ргізіп бағ ады. Оғ ан жағ дай да кө мектесе тү седі. Себебі, бұ л кезде қ айтыс болғ ан Бә ки Мұ хаммед ханның орнына оның інісі Уә ли Мұ хаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұ хаммед баласы Иманқ ұ лы таласып жатқ ан еді. Осы қ ақ тығ ысты ө з пайдасына асыруда Есім хан ү лкен ептілік танытады. Ол ә уелі Уә ли Мұ хаммедке кө мектесемін деп уә де беріп, кейін Иманқ ұ лы жағ ына аунап тү седі. Соның нә тижесінде онымен бірігіп, Уә ли Мұ хаммедті ө лтірісіп, Иманқ ұ лымен одақ жасасады да, сол жылы Иманқ ұ лығ а қ арсы шығ ып, Самарқ антқ а ә скер жө нелтеді. Бұ л кезде Иманқ ұ лының Есіммен соғ ысарлық шамасы жоқ еді. Сондық тан онымен шартқ а отырып, Ташкент пен оның тө ң ірегінің тү гелдей қ азақ тардың иелігі екенін ресми тү рде мойындайды. Бұ дан кейін Есім хан Моғ олстан ханы Ә бдірахымның қ ызы Падшахқ а ү йленіп, ағ асы Кү шік сұ лтанның қ ызын Ә бдірахымғ а беріп, қ арсы қ ұ да болу арқ ылы оны ө зінің жақ тасы етіп, соның кө мегімен ө зіне опасыздық жасағ ан Тұ рсын ханды талқ андап, дара билікке қ ол жеткізеді. Есім хан қ азақ тарихында «Ең сегей бойлы ер Есім» деген атпен ә йгілі болды, оғ ан бұ л атақ 1598-жылы ағ асы Тә уекел ханмен бірге Мауреннахрғ а жасағ ан жорық та ерекше кө зге тү скені ү шін берілген екен. Есім хан - Шығ ай ханның баласы, ол бұ рын қ азақ хандығ ының Тү ркістан қ аласындағ ы хан ордасында тұ рғ ан. Хан тағ ына отырғ ан соң Бұ харамен бітім-шартын жасасып, Орта Азия қ алаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуғ а ұ мтылды. Қ азақ хандығ ын бір орталық қ а бағ ынғ ан мемлекет етіп қ ұ руды кө здеді. «Есім ханның ескі жолы» деп аталғ ан заң ды қ ұ растырды. Есім ханның қ азақ тарды бір орталық қ а бағ ындыру саясатына қ арсы болғ ан сұ лтандар қ азақ хандығ ын бө лшектеуге тырысты.

7. Жә ң гір хан билігі кезіндегі Қ азақ хандығ ы. Қ азақ -ойрат қ арым-қ атынастарының нашарлауы. Салқ ам Жә ң гір — туғ ан жылы белгісіз, 1652 жылы қ айтыс болғ ан. Есім ханның ұ лы. Ол хан тағ ына Есім хан ө лген соң 1628 жылы отырды. Жә ң гір хан бойы аласа, бірақ толық денелі кісі болғ ан. Сондық тан да халық оны “Салқ ам Жә ң гір” атап кеткен. Оның тұ сында Батыр қ онтайшы басқ арып тұ рғ ан жоң ғ ар-ойраттардың кү шеюі байқ алды. Олар Қ азақ хандығ ына ү здіксіз шабуыл жасап тұ рды. Жә ң гір ханның билік еткен жылдары жоң ғ ар феодалдарының қ азақ жерін жаулап алуғ а жасағ ан ү здіксіз жорық тар кезең іне сай келеді. Кейбір мә ліметтерге сә йкес Жә ң гір ханның ордасы Тү ркістанғ а таяу маң да орналасыпты. Жә ң гір хан Бұ хар хандығ ымен одақ тастық келісімге келіп, жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы кү рес жү ргізді. Сонымен бірге, ол қ ырғ ыздармен де осындай қ арым-қ атынас орнатуғ а ұ мтылды. Мұ ның бә рі жоң ғ ар шабуылынан қ орғ ану мақ сатынан туып еді. Дә л осы кезең де Қ азақ хандығ ы мен ойрат жоң ғ арлары арасындағ ы қ арулы қ ақ тығ ыстар жиілей тү сті. Екі жақ тың басшылары кө шіп-қ онуғ а жайлы жерлер жә не Сырдария ө зені бойындағ ы сауда орталық тары ү шін кү рес жү ргізді. Сол кезең дегі тарихи мә ліметтер бойынша, Жә ң гір хан тұ сында қ азақ тар мен ойрат жоң ғ арларыарасында ү ш ірі шайқ ас болғ ан: 1. 1635 жылы2. 1643-1644 жылдар 1ші ірі шайқ ас 1652 жылы1635 жылғ ы шайқ аста қ азақ ә скерлеріне Батыр қ онтайшы бастағ ан жер қ айысқ ан қ алың қ ол қ арсы тұ рды. Бұ л ұ рыстың нақ ты нә тижелері жө нінде мә ліметтер жоқ, бірақ шайқ ас кезінде Жә ң гір ханның тұ тқ ынғ а тү сіп, біраз уақ ыттан соң қ ашып қ ұ тылғ аны туралы деректер кездеседі. Сол кезден бастап Жә ң гір хан жоң ғ арларғ а ү немі шабуыл жасап тұ рады. Екінші ірі шайқ ас 1643 жылы қ ыста Батыр қ онтайшының қ азақ жеріне шабуыл жасауынан басталады. Жоң ғ арлар Жетісу ө ң ірінің ү лкен бө лігін жаулап алып, он мың ғ а жуық адамды тұ тқ ынғ а тү сіреді. Жә ң гір ханғ а кө мекке 20 мың сарбазымен Самарқ ан билеушісі Жалаң тө с Баһ адү р келеді. Жалаң тө с Баһ адү р қ олының кө мегі арқ асында Жә ң гір хан бұ л шайқ аста жең іске жетеді. Батыр қ онтайшы шегінуге мә жбү р болады. Жең іліске ұ шырағ ан жоң ғ арлар бұ л ұ рыста он мың ғ а жуық адамынан айырылады. Сақ талып қ алғ ан тарихи мә ліметтер бойынша, бұ л шайқ аста Жә ң гір хан зор қ олбасшылық дарын мен ә скери шеберлік таныта білген. Жә ң гір хан жоң ғ арларғ а қ арсы кү ресте моғ олдар жағ ынан кө мек алу ү шін біраз ә рекет етті. Олармен тату кө ршілік қ арым-қ атынас орнату ү шін екі рет елші жіберді. Бұ л дипломатиялық тапсырма Жә ң гір ханның ұ лдары Тә уке мен Апақ сұ лтандарғ а жү ктелді. 1643-1644 жылдардағ ы шайқ аста толық жең ілмеген жоң ғ арлар болашақ та болатын соғ ысқ а мұ қ ият дайындала бастады. Жоң ғ ар қ онтайшысы 1643-1644 жылдардағ ы жең ілістен кейін бытырағ ан иеліктерін біріктіріп, Сібірдегі орыс қ алаларынан қ ару-жарақ тар жә не оқ -дә рілер сатып алады. 1652 жылы қ азақ тар мен жоң ғ арлар арасындағ ы ү шінші ірі шайқ аста қ азақ ә скерлері жең іліске ұ шырап, Жә ң гір хан қ аза табады.

8. Тә уке хан кезіндегі Қ азақ хандығ ы. Ішкі жә не сыртқ ы саясаты. Жеті Жарғ ыІшкі жағ дайы; Тә уке хан басқ ағ ан жылдары, яғ ни 1680-1715 жылдары барлық халақ бір мамыражай кү йде болды. Ешқ андай даудамай, жер ү шін талас-тартыс деген болмады. Барлық халық тың ауызбіршілігі жақ сы болып елдің тұ тастығ ы сақ талды. Егер келіспеушіліктер болып жатса оның бә рін билер шешіп отырды. Тә уке хан басқ арғ ан кезде Қ азбек, Тө ле, Ә йтеке билерден тұ ратын билер кең есі болатын. Алып жатқ ан териториясы солт. Орыстардығ Тара қ аласынан оң т. Ташкентке дейін, ал батысында Жайық тан шығ ү Ертіске дейінгі жерді алып жатты. Кейде олар Еділ ө зенінен кө шіп қ онып жү рген. Тә уке хан жеті жарғ ы заң дар жинағ ын шығ арды. Тә уке хан тұ сындағ ы 3 жү здің қ ұ рамындағ ы беделді ө кілдері Кү лтө бенің басында жиналып жү рген, мұ нда болып жатқ ан мә селелерді талқ ылағ ан. Ал хан ордасы Тү ркістан болғ ан. Тә уке хан туралы тарихшылардың айтуынша бұ л қ азақ халқ ының алтын ғ асыры. Орыс ғ алымы Левшин Тә уке хан барлық халық тың басын біріктіре алғ ан. Бір-бірінің араларындағ ы келіспеушіліктерді шешкен. Ө зінің ақ ылдылығ ымен, ә ділеттілігімен барлығ ын бағ ындыра білді деп айтқ ан. Сыртқ ы жағ дайы; Тә уке хан қ азақ хандығ ын сыртқ ы жаулардан қ орғ ау ү шін Қ ырғ ыздармен Қ арақ алпақ тармен бірікті. Тә уке ханның негізгі мақ саты кө рші елдермен жақ сы, тату-тә тті қ арым қ атынаста болу. Жә не осының арқ асында жоң ғ арлардан тө нген қ ауіпті тоқ татуғ а кө п пайдасы тиді. Тағ ы Тә уке хан Ресеймен де Орта Азия мен де дипломатиялық келісім жаау ү шін елшілер жіберген. Тә укенің жасағ ы 80000 жауынгер болатын бұ л жаудан тө нген қ ауіптің алдын алуғ а жететін

9. Қ азақ қ оғ амындағ ы дә стү рлі ә леуметтік қ ұ рылымдар. Қ азақ қ оғ амы ө зіне тә н ә леуметтік қ атынастардың кү рделі даму ү рдісінен ө тті. Кең естік дә уірдің тарихнамасында адамзат қ оғ амының дамуын қ оғ амдық -экономикалық формацияғ а “бес мү шелі“ схемалық тұ жырымдамада пайымдады. Оның негізгі нысанасын, қ оғ ам дамуының кезең дерін тек ө ндіріс ә дісі мен ө ндірістік қ атынастар бойынша ғ ана анық талатын формациялық шең бер қ ұ рады. Бұ л кезең нің зерттеулерінде қ оғ амдық -экономикалық формацияда материалдық примат қ оғ амның руханилығ ынан ү стем қ арастырылды. Қ оғ амның дамуындағ ы қ оғ амдық ойлау, мә дениет, идеология тыс қ алып отырды. Рухани ө мірдің динамикасы-тарихи прогрестің негізгі факторы ретінде ескерілмеді. Қ азақ қ оғ амының дамуы капитализмге дейінгі біртұ тас қ оғ амдық -экономикалық формациядан ө ткендігі қ абылданып, қ азақ қ оғ амының саяси-ә леуметтік жә не мә дени-рухани даму ерекшелігі ескерілмей қ алды. Қ азақ қ оғ амын зерттеуге арналғ ан ең бектерде негізінен таптық қ анау, тап арасындағ ы кү рес формасы терең қ арастырылды. Сонымен қ атар қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтік жіктеліс мә селесі ә леуметтік топтың экономикалық мү ддесі тұ рғ ысынан анық тау орын алды. Бұ л жағ дайда дә стү рлі қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтік қ ұ рылымның саяси жә не рухани жағ ынан атқ арғ ан тарихи қ ызметін қ арастыру мү мкін болмады. Тарих ғ ылымындағ ы соң ғ ы кезең дердегі зерттеулердегі басымдылық танытқ ан тұ жырымдар адамзат тарихының дамуын “бес мү шелі“ схема бойынша анық тау жеткіліксіз болатындығ ын кө рсетті. Мұ нда ө ркениетті халық тардың мә дениетін, шаруашылық тә жірибесін, саяси қ ұ рылыс нысандарын, идеологиясын қ абылдай отырып, кө птеген халық тардың тұ тас даму сатыларына соқ пай ө тетіні анық талды /1/. Осығ ан орай қ азақ қ оғ амның даму ү рдісінде кө шпелі жә не жартылай кө шпелі қ оғ амдардың ө ркениеттілік ерекшеліктері жә не қ азақ қ оғ амының ө ркениеттілік ерекшеліктерін талдау қ ажеттілігі туындады. Қ азақ қ оғ амын зерттеудегі бағ ыттардың бірі “кө шпелі қ оғ ам“ тұ рғ ысында болды. Номадизмді зерттеушілер арасында кө шпелі қ оғ амды дә ріптеушілер немесе оның артта қ алушылығ ын қ олдайтын кө зқ арастар қ алыптасты. Кө шпелі мә дениеттің отырық шы мә дениетсіз ө мір сү руі мү мкін емес деп, кейбір жағ дайда екеуін бір-біріне қ арсы қ ою да зерттеулерде орын алды. Соң ғ ы уақ ыттағ ы қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтік қ атынастар тұ рғ ысындағ ы зерттеулер оның рулық -тайпалық, ә деттік-қ ұ қ ық тық, саяси билік, рухани ерекшеліктеріне қ атысты бағ ыттарда жү ргізілуде.

10. Қ азақ халқ ының жоң ғ ар шапқ ыншылығ ымен кү ресі (1723-1756жж) Қ азақ халқ ының жоң ғ ар шапқ ыншылығ ымен қ арсы кү ресіXVIII ғ асырдың басында Қ азақ хандығ ының сыртқ ы саяси жағ дайы шиеленісті. Жан-жақ тан: солтү стік пен батыстан – Ресей мемлекетінің, шығ ыстан – жоң ғ арлардың, оң тү стіктен – Орта Азия хандық тарының саяси қ ысым жасауы айқ ын аң ғ арылды. Қ азақ халқ ы ү шін ең басты қ ауіп – Жоң ғ ар хандығ ы тарапынан тө нді. XVIII ғ асырдың басында жоң ғ арлардың негізгі тайпалары: торғ ауыттар мен дербеттер Тарбағ атай, Монғ ол Алтайы, Ертістің жоғ арғ ы ағ ысын, хойттар Қ ара Ертіс салалары мен Қ обда ө зенінің алқ абында, ал Іле ө зенінің орта жә не жоғ арғ ы салалары бойында чоростар, Жоң ғ ар Алатауының беткейлерінде хошоуттар мекендеді. Жоң ғ ар экономикасының негізі мал шаруашылығ ы болды. 1718 жылдың кө ктемінде Аягө з ө зенінің бойында қ азақ жасақ тары мен жоң ғ ар ә скерлерінің арасында болғ ан ү ш кү ндік қ антө гіс ұ рыста қ азақ тар жең іліп қ алды. Осы жылы жоң ғ ар ә скерлері Тү ркістан маң ында Бө ген, Шаян жә не Арыс ө зендерінің бойында қ азақ тарды тағ ы да қ ырғ ынғ а ұ шыратқ ан. 1715-1722 жж. жоң ғ арлардың негізгі ә скери кү ші Цин империясы ә скерлеріне қ арсы соғ ысып жатты. 1722 ж. Цин императоры Кансидің ө лімінен соң Цеван Рабдан енді басты кү шті Қ азақ хандығ ына қ арсы бағ ыштады. 1723 жылы қ азақ -жоң ғ ар қ арым-қ атынасы шиеленісті. Қ ытай мемлекетімен бейбіт келісім-шартқ а отырғ аннан кейін жоң ғ арлар Қ азақ хандығ ына қ арсы соғ ыс ашуды шешті. Қ азақ хандық тарының саяси бытыраң қ ылығ ын пайдаланып, 1723 жылы кө ктемде жоң ғ арлар 70 мың ә скермен жеті бағ ыттан қ азақ жеріне тұ тқ иылдан басып кірді. Оның ә скері 5000 қ азақ жанұ ясын тұ тқ ындап, 1000 жанұ яны тұ тқ ынғ а айдады. Жоң ғ арлар Қ азақ хандығ ы территориясының басым бө лігін жаулап алды. Қ азақ тарихында бұ л кезең «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама » деп аталады. Осы заманнан бізге дейін жеткен «Елім-ай» ә ні халық бұ қ арасының сол жылдардағ ы мұ ң -зарын бейнелейді. 1725 жылы Ә білқ айырдың қ ол астындағ ы сарбаздардың соны 50000-ғ а жетіп, қ азақ тар жаудың басып алғ ан жерлерін азат етуді бастады. Отырар, Шымкент, Тү ркістан, Сайрам тө ң ірегін жаудан азат етуде қ азақ сарбаздары асқ ан ерлік кө рсетті. Мә шү р Жү сіп Кө пейдің жазбаларында 1725 жылы Бұ хара жақ тан қ айтып келе жатқ ан Орта жү з қ азақ тары Шақ шақ ұ лы Жә нібектің қ олбасшылығ ымен Шұ баркү л кө лінің маң ында жоң ғ арларды талқ андады делінеді. Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы да бұ ны растайды. Осы жең істен кейін Ақ тасты ө зені маң ында кездескен қ азақ сарбаздары жаудың тас-талқ анын шығ арды.. 1726-27 жылдары сұ лтандар мен билер қ азақ жерін жаудан азат етуде қ азақ руларының басын біріктіру саясатын қ олғ а алды. Осы бағ ытта Кіші жү з ханы Ә білқ айыр белсенділік танытты. 1726 жылы Қ аратаудың оң тү стік беткейіндегі Ордабасы деген жерде ү ш жү з ө кілдерінің біріккен жиналысы болды. 1727 жылдың жаз айларында ү ш жү здің біріккен қ олы ә скери дайындық тан ө тіп, қ ару-жарақ ты жетілдірумен, дайындаумен айналысты. Ә білқ айыр Бұ харадан ат, қ ару-жарақ сатып алып, ә скерді соғ ыс ө неріне жан-жақ ты дайындайтын батырларды ө зі тағ айындағ ан. Сонымен бірге ә скери барлау ісіне ү лкен мә н берілді. Кү зде Сарыарқ а даласындадағ ы Бұ ланты ө зенінің маң ында жауғ а ү лкен соқ қ ы берілді. Шайқ ас болғ ан жазық Қ арасиыр деп аталады. Осы маң дағ ы соң ғ ы шайқ ас Жақ сы Қ он ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысындағ ы Қ арамолда деген жерде болды.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒