6. Жасуша – тіршілік негізінің бірлігі. Жасуша теориясын талдап, көрсетіңіз

Жасуша - тірі организмдердің (вирустардан басқ а) қ ұ рылымының ең қ арапайым бө лігі, қ ұ рылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қ арапайым тірі жү йе. Жасуша ө з алдына жеке организм ретінде (бактерияда, қ арапайымдарда, кейбір балдырлар мен саң ырауқ ұ лақ тарда) немесе кө п жасушалы жануарлар, ө сімдіктер жә не саң ырауқ ұ лақ тардың тіндері мен ұ лпаларының қ ұ рамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада ө теді.

«Жасуша» терминін ғ ылымғ а 1665 жылы ағ ылшын жаратылыстанушысы Р. Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Жасуша тұ рғ ысынан зерттеу – қ азіргі заманғ ы биологиялық зерттеулердің негізі.

Жасушаның диаметрі 0, 1 – 0, 25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (тү йеқ ұ стың жұ мыртқ асы) дейін жетеді. Кө пшілік эукариотты организмдер Жасушасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаң а туғ ан жас сә билерде – 2× 1012 Жасуша, ал ересек адамның организмінде – 1014 Жасуша болса, организмнің кейбір тіндерінде Жасуша саны ө мір бойына тұ рақ ты болады. Жасушаның тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғ ақ тармен) шектелген биополимерлердің тә ртіптелген қ ұ рылымдық жү йелері – цитоплазма жә не ядродан тұ рады.

Жасуша ядросының қ ұ рамындағ ы ә мбебап органоидты хромосома, ал цитоплазма қ ұ рамындағ ыларды –

· рибосома,

· митохондрия,

· эндоплазмалық тор,

· Гольджи кешені,

· лизосома,

· клеткалық мембрана деп атайды.

Рибосома Жасушадағ ы ақ уыздың тү зілуін қ амтамасыз етеді, ақ уыз синтезі орт. деп қ аралады. Оның диаметрі 20 – 25 нм. Рибосома цитоплазмада бос кү йінде де, жалғ асқ ан тү рде де, сондай-ақ барлық тірі организмдердің Жасушасында кездеседі.

Цитоплазма – ядроны қ оршап жатқ ан Жасуша бө лігі. Оның қ ұ рамындағ ы химиялық макро жә не микроэлементтерден кү рделі органикалық қ осылыстар (ақ уыздар, кө мірсулар, липидтер, нуклеин қ ышқ ылдары, гормондар, ферменттер, витаминдер, тағ ы басқ а) жә не минералдық заттар тү зіледі. Митохондрия – Жасушаның тыныс алу процесін қ амтамасыз ететін органоид.

Митохондрияның ұ зындығ ы 10 мкм-дей, диаметрі 0, 2 – 1 мкм, саны 1-ден 100 мың ғ а дейін болады. Жасушадағ ы негізгі энергия тасушы зат – аденозин ү ш фосфор қ ышқ ылы. Бактерия, кө к-жасыл балдырлар, т. б. тыныс алу процесін Жасуша мембранасы атқ аратын организмдерде митохондрия болмайды.

Ядро – организмдегі ақ уыздық алмасуды реттеу арқ ылы тұ қ ым қ уалаушылық қ асиеттерді ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізетін жасушаның негізгі бө лігі.

Эндоплазмалық тор – цитоплазмадағ ы кө піршіктердің, жалпақ қ апшық тардың жә не тү тікше қ ұ рылымдардың торлы жү йесі. Бұ л ә ртү рлі иондарды, қ оректік заттарды тасымалдайды, липидтер мен кө мірсулардың (полисахаридтер) алмасуына жә не улы заттарды залалсыздандыруғ а қ атысады.

Гольджи кешені – бір-бірімен қ абаттаса тығ ыз орналасқ ан жалпақ жарғ ақ ты 5 – 10 «цистернадан» жә не олардың шетіндегі ұ сақ кө піршіктерден қ ұ ралғ ан органоид. Мұ нда ө ндірілген ө німдер жинақ талып, пісіп жетіліп, сыртқ а шығ арылады, Жасуша лизосомаларының тү зілуіне қ атысады.

Лизосома – қ абырғ асы мембранамен шектелген, қ уысында ас қ орыту ферменттері (протеиназа, нуклеаза, глюкозида, фосфатаза, липаза, тағ ы басқ а) бар ұ сақ кө піршіктер. Кө піршіктердің диаметрі 0, 2 – 0, 8 мкм. Лизосома ферменттерінің (20-дан астам) кө мегімен Жасуша ішіндегі ас қ орытуғ а жә не Жасуша қ ұ рамындағ ы жарамсыз қ ұ рылымдарды ыдыратуғ а қ атысады.

Жасушалық мембрана – Жасуша цитоплазмасын сыртқ ы ортадан немесе Жасуша қ абық шасынан (ө сімдіктерде) бө ліп тұ ратын Жасуша органоиды. Оның қ алың дығ ы 7 – 10 нм. Негізінен Жасуша мен оны қ оршағ ан сыртқ ы орта арасындағ ы метаболизмге (зат алмасуғ а) қ атысады, сондай-ақ, Жасушаның қ озғ алуы мен бір-біріне жалғ ануында ү лкен рө л атқ арады. Жасушаның жалпы қ ұ рылысы жануарларғ а да, ө сімдіктерге де тә н. Бірақ ө сімдік Жасушасының қ ұ рылымы мен метаболизмінде жануарлар Жасушасына қ арағ анда біраз айырмашылық бар. Ө сімдіктер Жасушасының біріншілік плазмолеммасы кү рделі полисахарид негізінде (матрикс) орналасқ ан целлюлозды микрожіпшелерден қ ұ ралғ ан. Микрожіпшелер ө сімдік Жасушасы қ абырғ асының тіректік қ аң қ асын тү зеді. Кө п ө сімдіктер беріктік қ асиет беретін – екіншілік Жасуша қ абық шасын (целлюлозадан) тү зеді. Ө сімдік Жасушаның целлюлоза талшық тары кү рделі полимерлі зат – лигнинді сің іріп, қ атаяды да Жасуша қ абық шасы беріктенеді. Ө сімдік Жасушасының цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.

⇐ Предыдущая 25 26 27 28 293031 32 33 34 Следующая ⇒