11. Шала және толық түрленіп дамитын насекомдардың даму сатыларына салыстырмалы талдау жасай отырып, қарастырыңыз

Тө менгі сатыдағ ы бунақ денелілерде жұ мыртқ адан ересек тү ріне ұ қ сас ағ за пайда болады. тек дене мө лшері ғ ана кіші болады. Мұ ндай дамуды тікелей деп атайды. Ал кейбір бунақ денелілерде жұ мыртқ адан шық қ ан особтың кейбір мү шелері дамып жетілмеген. Олар бірте-бірте ересек тү ріне ұ қ сайды. Мұ ндай дамуды анаморфоэ деп атайды.

Қ анатты бунақ денелілер тү рі ө згерістер арқ ылы немесе метаморфоз жолымен дамиды. Оның екі тү рі бар: толық тү рленіп даму; шала тү рленіп даму.

1- Бунақ денелілердің шала тү рленіп дамуы. Мұ ндай тү рмен ит бунакденелілер ө те кеп: саранчалар, шегірткелер, клоптар, термигтер, т. б. Бұ лардың барлығ ында жұ мыртқ адан ересек денеліге ұ қ сас ұ рпақ шығ ады. Ерекшелігі дене мө лшерінде, жыныс делерінің дамымағ андығ ында жә не қ анаттарының жоқ тығ ында. Жаттық тыру алғ ашқ ы (тү леу процестерінің бірінде пайда бола бастайды. іспейі мү шелер бірте-бірте дамып жетіледі.

Демек, шала тү рленіп дамитын бунақ денелілердің тіршілік циклі ү ш кезең нен тұ рады: жұ мыртқ а, дернә сіл жә не имаго. Мұ ндай бунақ денелілердің дернә сілдерін нимфа деп атайды да егер дернә сіл суда тіршілік ететін болса, оларды хандалар деп атайды.

Дернә сілдердің суда тіршілік ететін тү рлерінде, тіршілік жағ дайына байланысты провизорлық (уақ ытша) мү шелер пайда болады, Олар ересек тү ріне кө шкенде жойылып кетеді. Ондай мү шелерге — трахеялық желбезектер, ауыз аппаратының ұ стағ ыш мү шесі, т. б. кө ктемнің соң ы мен жаздың бастапқ ы мезгілдерінде инеліктің судағ ы дернә сілінде уақ ытша мү шелер имаголық мү шелерге алмаса бастайды. Ол кезде бұ л дернә сілдер қ имылсыз су тү бінде жатады. Ө згерістер толығ ымен аяқ талғ анда олар судың жағ асына шығ ып, шө птерде жабысып отырады да, соң ғ ы рет тү леп, қ анатты ересек имагоғ а айналады. Будан кейін инеліктер тү лемейді. Шала тү рленіп дамуғ а жататын себебі, бұ л бунақ денелілерде қ уыршақ сатысы жоқ.

2. Бунақ денелілердің толық тү рленіп дамуы. Постамбриональдық дамудың кө п тарағ ан тү рі болып табылатын Мұ ндай метаморфоз тү рі голометабопа деп аталады. Ол қ оң ыз, бү рге, кө белек, шыбын, маса, ара, қ ұ мырсқ а, т. б. тә н. Толық тү рленіп даму 4 даму фазасынан тұ рады: жұ мыртқ а, дернә сіл, қ уыршақ жә не имаго. Толық тү рленіп даму кезіндегі, дернә сілдер имагодан айқ ын ажыратылады: қ анаттары, фасетті кө здері болмайды, дернә сілдерінің денесі гомономды сегменттелген, пішіндері қ ұ рт тә різді. Дернә сілдері ересек тү рлеріне қ арағ анда басқ аша жағ дайда тіршілік етеді, қ оректік заттары да ө згеше. Сол себепті біршама провизорлық мү шелері пайда болады. Мысалы, кө белектің жұ лдыз қ ұ рты.

Кө белек дернә сілі қ ұ рттә різді, қ ұ рсақ, бө лігінде 5 жұ п бунақ талмағ ан аяқ тары бар, ауыз аппараты кеміргіш. Денесінің сырты ересек кө белек сияқ ты қ абыршақ пен қ апталмағ ан, тері ө сінділері мен тү ктері бар. Жұ лдыз қ ұ рттардың кө бінесе сақ тандырғ ыш рең дері немесе бү ркегіш рең дері болады.

Ішкі мү шелерінде де дернә сілдің имагодан кө п айырмашылығ ы бар: тоқ ыма бездері бар. ішектерінің қ ұ рылысы имагодан бө лекше, қ ұ рсақ жү йке тізбегінде тү йіндер саны кө п.

Бунакденелілердің дернә сілдік даму сатысы олардың ө мірінің кө п бө лігін алады. Дернә сіп фазасында олар қ арқ ынды қ оректеніп, ө седі жә не 4-5, кейде одан да кө п рет тү лейді.

Қ уыршақ сатысы - қ оректенбейтін, қ озғ алмайтын фаза. Тек маса қ уыршағ ы ғ ана қ озғ алады. Қ озғ алмағ андық тан олар ә ртү рлі ә дістермен қ орғ алады. Олар кө зге тү спейтін жерлерде орналасады немесе бү ркегіш рең ге ие болады. Сонымен бірге олар пілдеге оралады.

Жабынның қ уыршағ ы сыртынан қ атты қ абық пен қ оршалады. Бунақ денелілер қ уыршақ тары екі тү рлі болады:

- бос қ уыршақ - олардың бас, кө кірек аяқ тары, қ анаттары денеге жабысып тұ рғ анымен тез ажыратылады жә не олар желімделіп мү лдем

катып қ алмағ ан (қ оң ыз, бү рге, жарғ ақ қ анаттылар қ уыршақ тары).

- жабық қ уыршақ - дененің барлық бө ліктері хитиннің ерекше қ абатымен қ апталғ ан.

Даму барысында сыртқ ы ерекшеліктерден бө лек, ішкі қ ұ рылыстарында тү бегейлі ө згерістер жү реді. Яғ ни, дернә сілдің Ішкі мү шелері толығ ымен жойылып, ересек бунақ денелінің ішкі мү шелері жасалады: гистолиз - ұ лпа жасалу, гистогенез — мү шелер жасалу процестері жү реді.

Кейбір бунақ денелілерде толық тү рленіп даму бір емес бірнеше дернә сілдік сатыдан ө ту арқ ылы кү рделенуі мү мкін. Қ ызылбасты шпанкалар 3 тү рлі дернә сілдік фазаны басынан кешіріп барып, қ уыршақ қ а айналады. Мұ ны гиперморфоз немесе шектен асқ ан митаморфоз деп атайды. Қ азіргі уақ ытта бұ л метаморфоз жә не тү леу процестері гемолифағ а бө лінетін ерекше гормондармен реттеледі деп есептеледі. Бас мидан нейросекреторлық гормон белініп, дернә сілдің ө сіп-ө нуін реттейді. Алдың ғ ы кө кірек бездері эндизон гормонын бө леді. Ол тү леуді жә не жыныс гонадаларының дамуын кү шейтеді. Ювенильді гормон дернә сілдік мү шелердің ө суін қ амтамасыз етіп, ересек особьтың метаморфозғ а ұ шырауына кедергі жасайды. Метаморфоздың имаголық сатысы кө біне дернә сілдік сатыдан қ ысқ а Ересек форманың мә ң ызы - жануардың кө беюіне, таралуына мү мкіндік береді. Ал шаянтә різділер мен былқ ылдақ денелілерде керісінше дернә сілдік сатысы таралуғ а мү мкіндік береді де, ересек кезең інде жануар аз қ имыл жасап, ө су, қ оректену метаморфоздан кейін жү реді.

⇐ Предыдущая 16 17 18 19 202122 23 24 25 Следующая ⇒