Абай әдеби мұрасының орыс тілінде зерттелуі

Патшалық Ресей тұ сында Абайдың ә деби мұ расының орыс тілінде танылуы мен зерттелуі – орыс, қ азақ халқ ының аса терең де жатқ ан достығ ының зор айғ ағ ы.

Абайды танытудағ ы орыс интеллигенттерінің рө лін сол дә уірдегі рө лін сол дә уірдегі демократиялық бағ ыттағ ы “Айқ ап” журналы “біздің кө бімізге Абайдың кім екені де белгсіз. Оның кім екенін бізге орыстар танытып жатыр”-деп, ә діл, тарихи шындық қ а сай бағ алағ ан.

Абайдың ақ ындық ө неріне бой ұ рып, қ ұ лай берілге 40-тан асқ ан кезі еді. Бұ л дә уірде Абай біліп, кө румен бірге Семейдегі мә дениет ө кілдерімен де іштей араласа бастағ аны оның 1886 жылғ ы Облыстық Статистикалық комитетінің толық мү шелігіне Омылық С. Т. Мирошниченко, Ө скеменнен Е. П. Михаэлис, Павлодардан А. И. Деров жә не Ф. П. Плещеев, М. Ф. Степанов, С. И. Хабаров, С. С. Никитин жә не т. б. бірге сайлануынан да кө рінеді.

Абайдың орыс ә дебиетімен танысуын біз, кө інесе, оның орыс достарымен қ атынасынан бері қ арай деп келеміз. Шынында, орыс оқ ығ андарының хабаралуынша, Абайдың орыс ә дебиетімен танысуы ертеректен-ақ басталғ ан. Оғ ан Потаниннің Абайдың немере туысы Халиолла туралы айтқ аны дә лел. Ол бұ л мә ліметінде Халииолланың тургенов, Рермонтов, Толстой, Белинский, Доброюбовтарды ө з жерлестеріне насихаттаушылардың бірі болғ аны тулалы қ ызық деректер кетірілген.

Абайдың ө мірі мен шығ армашалық ө неріндегі ерекшелікті орыс қ ауымына алғ аш таныстырушылардың ө зі қ азақ тардың орысша оқ ып, Еуропаша білім алғ ан дарынды ұ лдары Ә. Бө кейхановтан басталып, осы дә стү рді ары қ арай жалғ астырушылар-Нұ қ Рамазанов, Сатылғ ан Сабатаев, қ азақ қ ыздарынан шық қ аны Нә зипа Қ ұ лжановалар болатынды. Атақ ты ғ алым, фольклорист Потаннинің ө зі Абайды Белослюдовтар арқ ылы білген.

Ә. Бө кейхановтың Абай туралы жазылғ ан “Абай Қ ұ нанбаев” азанамасы (некролог) абайтанудағ ы тұ ң ғ ыш адым, бастапқ ы ең бектердің бірегейлі десе болғ андай.

Абайтану тарихында Абайдың ақ ындық ө нер мен ислам дініне қ арым-қ атынасы жайлы аса кү рделі мә селеге де тұ ң ғ ыш рет Ә лихан Бө кейханов тарапынан білікті пікір айтылуы сол кезең ү шін айтарлық тай жаң алық болумен бірге бү гінгі ұ рпақ ү шін де мә н-мағ ынасын сақ тап отырғ ан танымдық мә ні бар пікір дер білеміз.

Оның “Абай поэтикалық қ уаттың иесі, қ азақ халқ ының мақ танышы болды. Абай сияқ ты халық тың рухани творчествосын осыншама жоғ ары кө терген қ азақ ақ ыны ә лі кездескен жоқ ”, - деп білгірлікпен бағ а беруі – Абайдың ә деби мұ расын терең танып білген зерделі зерттеуші аузынан ғ ана шығ атын жасампаз таным.

1914 жылы “Ә л-Шархиятта” баслым кө рген Нұ қ Рамазанов жазғ ан “Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904)” мақ аласы да бү кіл Ресей оқ ырмандарына қ азақ ә дебиетінің ұ лы классигі Абайдың ө мірі мен ақ ындық ө нерін танытуда елеулі рө л атқ арады.

Орыс жұ ртшылығ ы Абай ө лең ерімен ресми тү рде 1914 жылдан бастап таныса бастады. Ал Абайдың 1989 жылң ы “Дала уә лаяты” мен 1896 жылғ ы Алекторовтың бастырлығ ан ө лең дері орыс тіліне аударылып басылғ анымен, Абай атынан тарамай, Кө кбайдың атымен тарағ ан еді. Революцияғ а дейін Абай ө лең дерімен орыс жұ ртшылғ ының танысуы 1914 жылғ ы Шығ ыстану институтының “Ә л-Шархият” жинағ ынан басталды. Бұ л жинақ та Абайдың тө рт ө лең інің қ арасө збен мазмұ ны ғ ана беріледі.

Ол ө лең дер: 1. “Лето” (Жаз)-аударғ ан Сатылғ ан Сабатаев. 2. “О любви” (“желсіз тү нде жарық ай, “Поэт” “Адамның кейбір кездері”, “Пожалейте меня” (Ө лсем орным қ ара жер сыз болай ма? ) ө лең дерін Нұ рғ али (Нұ қ ) Рамазанов (Ақ тө белік) аударғ ан.

Бұ дан соң “Сибирский студент” журналында Абайдың – “Желсіз тү нде жарық ай” деген ө лең і шығ ады.

Абай ө зінің шығ армалары туралы тұ ң ғ ыш бағ аны да орыс зиялыларынан алады. Бұ л жайлы тұ ң ғ ыш пікір де 1903 жылы петербургте Семенов Тянь-Шанскийдің редакциялауымен басылғ ан. “Россия. Біздің отанымыздың географиялық баяны” деген кө ршілкке арналғ ан ғ ылыми кітапта берілді. Мұ нда қ азақ ә дебиетіндегі жаң а бағ ыттың ө кілі Абай деп танып, Шортанбайды зар-заман жыршысы ретінде қ арастырғ ан. Абай туралы: “Как представителя нового в киргизкой поэзии следует называть Кномая (Кунанбаева, - М. М. )” – деп жалпы мағ ынада айтылса да, ақ ын шығ армаларының басты ерекшелігін дә лбасып, екшей кө рсетуімен де қ ымбат.

Абайдың қ айтыс болуына он жыл толғ анда Мә скеуден шық қ ан “Ә л-Шархият” жинағ ында ақ ынның ө мірі мен творчествосын таныстыруды мақ сат еткен біраз материалдар жарық кө рді.

Абай шығ армаларын орыс тіліне аудару жайында В. А. Кудашев қ олжазбасы мен ағ айынды Белослюдовтардың ө зара жазысқ ан хаттарының елеулі мә ні бар. Семейлік ағ айынды Белослюдовтар Абай шығ армаларын орыс тіліне аударып, орыс қ ауымына танытудағ ы ү лкен жауапкершілікпен қ арап, жанашырлық пен ә рекет еткен.

Жалпы қ азақ ә дебиеті, оның ішінде Абай шығ армаларын аудары ү шін белсене ә рекет етуге атсалысқ ан ағ айынды Белосюдовтар: Николай Николевич (1880-1943), Виктор Николаевич (1883-1916), Федор Николаевич (1885-1943), Алексей Николаевич (1887-1939) – тө ртеуі де педагог, суретші, ө лкетанушы, қ ызметкер ретінде революцияғ а дейінгі Сібір ө лкесіндегі орыс зиялыларының қ арапайым халық тық бағ ыттағ ы абзал азааттары оатын. Ағ айынды тө ртеуі де Семей қ аласында туып-ө сті. Ө се келе білім алып, қ ызмет еткен шағ ында ө здерін ғ ылым, ө нер, ұ стаздық жолына арнап, туғ ан ө лкенің тарихы мен мә дениетін зерттеу, қ азақ ауыз ә дебиеті ү лгілерін жинау, Абай шығ армаларын орыс тіліне аударып астыру жө нінде кө п ең бектенеді.

Николай Николаевич Орыс Географиялық қ оғ амы Семей бө лімшесі мен педтехникумында заманымыздың ұ лы жазушысы академик Мұ хар Ә уезовпен бірге қ ызмет атқ арды.

Кең ес жетекшісінің орынбасары болып сайланғ ан М. Ә уезов ғ ылыми экспедиуиялар ұ йымастыру жұ мысына қ озғ ау салып, оғ ан қ ажетті қ аржы кө зін тауып, экспедицияның жоспары мен сметасын жасауғ а Н. Н. Белослюдовты қ атыстырып отырғ ан.

Семейдегі Абайдың ә деби-меориалды музейінде ағ айында Белосюдовтар ө зара жазысқ ан жиырмадан аста хаты сақ таулы.

Солардың жіктеуі тікелей Абай ө лең дерін орыс тіліне аудару жайлы мә селеге арналғ ан.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 192021 22 23 24 Следующая ⇒