ІІІ Жаңа сабақ.. Дж.Байрон «Көңілім менің қараңғы», А.Мицкевичтен «Тұтқындағы поляк жандаралының сөзі», И.В.Гете-М.Ю.Лермонтов «Қараңғы түнде тау қ

ІІІ Жаң а сабақ.

Дж. Байрон «Кө ң ілім менің қ араң ғ ы», А. Мицкевичтен «Тұ тқ ындағ ы поляк жандаралының сө зі», И. В. Гете-М. Ю. Лермонтов «Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып» ө лең дері

Батыс классиктері Шиллер, Гете, Байрон, А. Мицкевичтің кейбір ө лең дерін Абай Қ ұ нанбаевтың алғ аш рет қ азақ тіліне аударуы халқ ымыздың рухани тарихында маң ызды қ ұ былыс болды. Неміс халқ ының тағ ы бір ү лкен ақ ыны ә рі ойшылы Иоганн Вольфганг Гете шығ армашылығ ы Ресейде ХVІІІ ғ асырдан бастап-ақ зерттеліп, жоғ ары бағ ағ а ие болғ ан-ды. Гете ө лең дерін орыс тіліне аударуғ а В. А. Жуковский, Пушкин айналасының ақ ындары жә не Ф. И. Тютчев, Н. П. Огарев, М. Ю. Лермонтов, А. А. Фет т. б. қ атысты, Гете қ азынасына қ азақ ақ ыны Абай Қ ұ нанбаевтың да қ ызығ уына Лермонтовтың ә сері мол болды. Гете шығ армаларының орыс тілің дегі ең тә уір аудармалары, мысалы, Жуковский аударуындағ ы «Орман патшасы», А. Н. Толстой аударуындағ ы «Коринф қ алың дығ ы» қ атарынан саналатын Лермонтов аударғ ан «Тау шың дары» лирикалық туындысын Абай қ азақ шағ а еркін тә ржімелеген «Горные вершины, Спят во тьме ночной. Тихие долины, Полны свежей мглой; Не пылит дорога, Не дрожат листы... Подожди немного – Отдохнешь и ты... » деп келетін тамаша пейзаждық кө ріністі Абай дә лме-дә л дерлік, шебер аударғ ан.

«Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып,
Ұ йқ ығ а кетер балбырап.
Даланы жым-жырт, дел-сал қ ып,
Тү н басады салбырап.
Шаң шығ армас жолдағ ы,
Сілкіне алмас жапырақ.
Тыншығ арсың сен-дағ ы
Сабыр қ ылсаң азырақ ».

Кө птеген поэтикалық шығ армаларына ақ ынның ө зі шығ арғ ан ә уендер, ә ндер қ атарында Гетенің «Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып» ө лең і де бар, бұ л ә н қ азақ халқ ының сү йікті ә ндерінің бірі. Абайдың Гете ө лең іне ә н шығ аруы – оның сол кездің езінде немістің ұ лы гуманист ақ ынының лирикасындағ ы тамаша белгілер мен ғ ажап ә уендеріне терең бойлап, жан қ озғ алысының ү ндестігін таба алғ андығ ының айғ ағ ы. Гете шығ армашылығ ын зерттеушілердің айтуынша Гете ө з ө мірінде 1600-ге тарта ө лең жазғ ан. Солардың кө бі халық ө лең деріне айналғ ан; дү ние жү зінің ең тә уір композиторлары олар ү шін музыка шығ арғ ан. Осы ә лемге ә н боп тарап кеткен Гете ө лең дерінің бірін Абай да аударып, ө зі ә н шығ арып, қ азақ сахарасына жайып жіберген. Абай аудармаларының ішінде ұ лы ағ ылшын ақ ыны, революцияшыл романтизмнің кө рнекті ө кілі Джордж Ноэл Гордон Байронның ә йгілі «Еврей сазы» топтамасынан «Кө ң ілім менің қ араң ғ ы» деген ө лең і бар. Абай бұ л ө лең ге тегін назарын аудармағ ан. «Еврей сазынан» Абай ұ лттық езушіліктің зардабын тартқ ан жазық сыз адамдардың қ айғ ы-шерін, азап-азасын естіді. Бұ л ө лең нің ө зегі болғ ан езілген халық қ а деген ық ылас - ілтифат, гуманизм идеялары, қ иындық кезде сол езілген халық пен бірге ауыр жү к кө терісер сө з бен саздың кү ші мен қ ұ діретін сү юшілік қ азақ ақ ынына да қ атты ә сер етпей қ алмады. Ө з халқ ының да отарлық ә рі ұ лттық езушілік зардабын тартқ ан мү шкіл халіне қ анық қ азақ ақ ыны Байронның «Кө ң ілім менің қ араң ғ ы» ө лең ін аударғ анда тү пнұ сқ аның негізгі мазмұ ны мен бағ ытын дә л сақ тап, қ азақ ө лең ө лшемдеріне, ерекшеліктеріне сә йкестендіріп, еркін сілтеген. Тү пнұ сқ адағ ы кейбір сө з, мысалы, «алтын арфа» қ азақ оқ ушылары мен тың даушыларына тү сінікті «алтын домбыра» деген сезбен ауыстырылғ ан. Алтын домбыраны шертіп тартушы ақ ын Абай аудармасында ө мірінде кө п азап шеккен, бірақ, кө ң ілі жарқ ын ү мітке, бойы қ айратқ а толы, ұ мтылыс-серпіліске, батыл қ имылғ а, кү реске бейім жан болып бейнеленеді. «Қ атып қ алғ ан кезімде бір тамшы жас» - адам азабының, сорының ауырлығ ын ғ ана бейнелеп қ оймайды, сонымен бірге адам бойындағ ы сарқ ылмас кү ш, мұ қ алмас жігер, айбарлы ашу айбатының да елесі іспетті. Ө зінің кө рген азабын езілген халық тек ақ ынына ғ ана сеніп айта алғ ан, ақ ыны ғ ана оның жоқ шысы, ө кілі бола білген. Байрон ө лең індегі бұ л ө мір шындығ ы алыстағ ы сахара елінің ө мір жайына да жақ ын, танысты. Сондық тан да Байронның «Кө ң ілім менің қ араң ғ ы. Бол, бол, ақ ын» елең і Абай аудармасында қ азақ тың ез тел ө лең індей тү сінікті болып, ел арасына кең тарады. Поляк ақ ыны А. Мицкевичтің жарқ ын есімі ә лем ә дебиетінің ұ лы классик жазушылары Шиллер, Гете, Байрон, Пушкин есімдерімен қ атар турады. Жалынды патриот, демократ, революционер ақ ын, халық тар ынтымағ ы мен достығ ының жаршысы болғ ан Мицкевичтің ә деби мұ расын прогресшіл бү кіл адамзат қ адір тұ тады. Мицкевич туындыларының гуманистік, халық сү юшілік рухы Абай Қ ұ нанбаев арқ ылы қ азақ даласына 19 ғ -да-ақ жеткені мақ танышпен айтарлық. Абай Қ ұ нанбаев шығ ыс ақ ындарынан бірінші болып Мицкевич ө лең ін аударды. Аудармасын «Тұ тқ ындағ ы поляк жандаралының сө зі» деп жалпы атауына қ арағ анда, Абай Мицкевичтің бірнеше елең ін аударғ анғ а ұ қ сайды. Абайдың тел шығ армаларының ө зі бізге толық жетпегені сияқ ты, аудармалары да тү гел сақ талмай, жоғ алып кетуі ә бден ық тимал. Бізге Мицкевичтен бір ғ ана аударма елең і жеткен. Поляк ақ ынын Абайдың білуі, ө лең ін аударуы тү сінікті жай. Мицкевич езінің кезі тірісінде-ақ кептің ық ылас- ілтипатына, даң қ қ а бө ленген ақ ын. Оның Пушкинмен айырылмас достығ ы екеуінің де шығ армашылық қ ызметіне із қ алдырғ аны белгілі. Пушкин поляк досына арнап «Ол біздің арамызда... », «Фонтандар салқ ын самалында... » атты ө лең дерін жазып, бірнеше шығ армасында оның атын қ ұ рметпен атайды. Ұ лы орыс ақ ыны Мицкевичтің ә йгілі «Конрад Валленрод» романтик. дастанын, «Ұ лы Будрыс» жә не «Барлаушы» балладаларын орыс тіліне аударғ ан. Сө йтіп, Пушкиннің ө мірі мен шығ армаларына Мицкевич қ алдырғ ан белгілер - қ азақ ақ ынын да бейжай қ алдырмайды. Оның ү стіне дә л осы кезде Минаев аударғ ан, Н. П. Полевой редакциялағ ан Мицкевич шығ армаларының екі кітабы 1882 ж. С. -Петербургте басылып шық ты. Мицкевич елең ін қ азақ тіліне аударғ анда Абай Қ ұ нанбаев осы басылымды пайдалануы ә бден мү мкін. Мицкевичтен Абай аударғ ан екінші ө лең - «С. Б. альбомына». Бү л елең нің кімге арналғ аны ә лі толық анық талмағ ан. Мазмұ нына қ арағ анда бү л ө лең ді ақ ын декабристер жә не 1830 жылғ ы поляк қ озғ алыстарынан кейін Европа реакциясы етек алғ ан ауыр жылдарда жазғ ан. Ақ ынның кө ң ілсіз, минорлық кө ң іл-кү йі, жарқ ын келешектен ү міт еткен кездерін еске тү сіріп қ амық қ ан жайы, «ызың дағ ан боран-бұ рқ асын» жағ дайындағ ы қ апаланғ ан хә лі айқ ын сезіледі. Мазасыз боранды реакция бейнесі деуге болады. Тү пнұ сқ аның жалпы мазмұ нын сақ тай отырып, бү л ө лең ді қ азақ тіліне еркін аударғ ан да, ө з тарапынан «дү рілдеген нажағ ай», «бұ рқ ырағ ан жауын», «бағ ы қ айтқ ан қ ауым» сияқ ты сездер қ осып, ө лең ге едә уір қ оғ амдық -саяси рең берген. Мицкевич елең індегі соң ғ ы шумақ Абайда жоқ. Абай аудармағ ан ба, ә лде аударса да бізге жетпей жоғ алып кеткен бе - ол арасы белгісіз. Абай аударғ ан осы тамаша лирик. елең екі ақ ынның кө ң іл-кү й ә лемінде бір-біріне жақ ын ү ндестіктер, орайлас ойлар болғ анын да аң ғ артады. Ағ ылшын басқ ыншылығ ы мен жү з жылдық азаттық кү рес кездерінде ерекше ерлігімен кө зге тү скен француз халқ ының батыр қ ызы Жанна дАрктың есімін қ азақ ақ ынының қ ұ рметпен еске алуы да оның ө зге елдер тарихымен мық тап шұ ғ ылданғ анының айғ ағ ы. Отыз жетінші сө зінде А. Қ ұ нанбаев кө пшілік ү шін қ андай қ иындық тан болса да бас тартпағ ан ержү рек жандардың қ атарында Жанна д. Аркты атап: «Оны отқ а жақ қ ан кім? » - дейді де, тобыр топастығ ы, надандық екендігін ашық ә шкерелейді.

Қ азақ тарды Батыс Европа ә дебиеттерінің кейбір ү лгілерімен таныстыруда, ол шығ армалардың ел арасына ауызша ә ң гіме тү рінде таралуына Абай ү лкен қ ызмет атқ арды. Ә уезов кө рсеткендей Абайдың ауызша айтуы бойынша халық арасында ертекке айналып кеткен А. Р. Лесаждың «Ақ сақ француз», Александр Дюманың «Ү ш ноян», «Он жыл еткен соң », «Патша ә йел Марго» романдары соның куә сі. «Қ ызыл сақ ал» деген атпен ертек тү рінде айтылғ ан инквизиция заманының романы, Африка, Америка, Австралия тұ рғ ындары жайынан ә ң гімелер, «Валентин Леви», «Аза жү рек», «Ягуар Медуленец» т. б. ә ң гімелері сол Абай ә ң гімелеген қ алыпта қ ағ азғ а тү сірілмей қ алғ ан. Сө йтіп, халық тардың рухани, мә дени қ азыналары алмасу арқ ылы бірін-бірі тану-білу тарихында қ азақ тың ойшыл ақ ыны Абай Қ ұ нанбаевтың орны ерекше. Дү ние жү зі мә дениеті тарихында маң ызы зор болғ ан кө не заман деректеріне қ азақ ақ ынының назар аударуы, сол тақ ырыпта шығ арма жазуы, Батыс Европа классиктерінің кейбір ө лең дерін қ азақ тіліне аударуы, біраз ә деби туындыларды ауызша елге таратуы - қ азақ ә дебиетіндегі тағ ы бір соны да игі, маң ызы зор тың бастама болды. Бұ л жаң алық қ азақ тың ұ лттық ә дебиетінің тар шең берден шығ ып, бү кіл адамзаттың кө ркемдік даму қ ұ былыстарымен байланыста дамуына жол ашты. Абай сол жолда ез халқ ының ғ асырлар бойғ ы рухани мә дениеті мен ә лем ә дебиетінің алтын қ орын жалғ астырушы кө пір қ ызметін атқ арғ ан.

«Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып»
Абайдың 1892ж. М. Ю. Лермонтовтың «Из Гете» атты ө лең інен аударғ ан ө лең і. Ә рқ айсысы 4 тармақ ты 2 шумақ тан тұ рады, барлығ ы 8 жол. Ө лең - Абай аудармаларының шоқ тығ ы биік озық ү лгісі. Лермонтов бұ л шағ ын ө лең ді 1840 ж. неміс тілінен тікелей тә ржімалағ ан. Ә н шалқ ымалы кең тынысымен ерекшелең іп, ө лең кестесі 7-8 буынмен қ алыптасқ ан. Ақ ынның «Кө зімнің қ арасы», «Желсіз тү нде жарық ай», «Ө згеге кө ң лім тоярсың » ә ндері осы ә нмен ұ қ сас ә рі сарындас.
Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып

Қ араң ғ ы тү нде тау қ алғ ып,

Ұ йқ ығ а кетер балбырап.

Даланы жым-жырт, дел-сал қ ып,

Тү н басады салбырап.

Шаң шығ армас жол-дағ ы,

Сілкіне алмас жапырақ.

Тыншығ арсың сен-дағ ы,

Сабыр қ ылсаң азырақ.

«Кө ң ілім менің қ араң ғ ы» - М. Ю. Лермонтовтың «Еврейская мелодия» атты ө лең інің 1892 ж. Абай тә ржімелеген туындысы. Кө лемі 8 жол. Абай тү пнұ сқ аның:

«Душа моя мрачна. Скорей, певец, скорей!
Вот арфа золотая:
Пускай персты твои, промчавшися по ней,
Пробудят в струнах звуки рая.
И если не навек надежды рок унес,
Они в груди моей проснутся,
И если есть в очах застывших капля слез –
Они растают и прольются... » - деген алғ ашқ ы сегіз жолын ғ ана тә ржімелеген. Лермонтов ө лең і Джордж Байрон шығ армасының ізімен жазылғ ан. Тақ ырыбы Тә ураттан алынғ ан («Саул патшаның Дә уітке айтқ аны»). Ө лең нің «Еврей сарыны» («Еврейская мелодия») деп аталуы да сондық тан. Тү пнұ сқ ағ а сай «бейістің ү ні шығ ар» деген сө з де діни сарынғ а байланысты. Ал шығ арманың басты идеясы – ақ ынның ө лең ді кеудеге толғ ан қ айғ ыны, зарды жас етіп тө гіп, бойды жең ілдетіп, сө нген ү мітті қ айта тұ тандыратын зор қ уат-кү ші бар деп қ арауы - ө лең сө зді қ астерлеуі. Туынды 11 буынды қ ара ө лең ұ йқ асы ө рнегімен кестеленген. Алғ ашқ ы рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық кө рген «Қ азақ ақ ыны Ибраһ им Қ ұ нанбайұ ғ ылының ө лең і» атты жинақ та жарияланғ ан. Ө лең басылымдарында аздағ ан текстологиялық ө згерістер кездеседі. 1945 жылғ ы басылымда 2-шумақ тың 2-жолы «Керек қ ой кө ң ілді ү міт тербентпесе» делінсе, кейінгі басылымдарда 1909 жылғ ы жинақ бойынша бұ л жол «Керек қ ой кө ң ілді ү міт тебірентсе» болып тү зетілген.

⇐ Предыдущая 13 14 15 16 171819 20 21 22 Следующая ⇒