23.Жердің көне платформаларын (кратондарын) атаңыз және қысқаша сипаттаңыз?

22. Жердің басты-басты қ атпарлы белдеулерін(жас платформаларын)атаң ыз: олар планетаның қ андай аймақ тарында орналасқ ан, шекаралары қ андай?

Континенттер ауқ ымындағ ы ірі-ірі қ атпарлы белдеулер кө не платформаларды (кратондарды) бір-бірінен оқ шаулайтын, яки оларды жиектей созылатын ауқ ымды тектоникалық қ ұ рылымдар болып табылады.

1. Тынық мұ хиттық қ атпарлы белдеу Тынық мұ хит алабын жиектей созыла отырып, екі ү лкен бө лікке жіктеледі. Аталғ ан бө ліктер шартты тү рде «Батыстынық мұ хиттық қ атпарлы белдеу» жә не «Шығ ыстынық мұ хиттық, немесе Кордильерлік қ атпарлы белдеу» деп аталады. Бұ лардың алғ ашқ ысы Тынық мұ хиттың солтү стік, батыс жә не оң тү стік алаптарын Гиперборей (солтү стігінде), Сібір, Қ ытай–Корей, Оң тү стік Қ ытай, Австралия (батысында) жә не Антарктика (оң тү стігінде) кө не платформаларынан (кратондарынан) оқ шаулайды. Кордильерлік, яки Шығ ыстынық мұ хиттық қ атпарлы белдеу Тынық мұ хит алабын Солтү стік жә не Оң тү стік кө не платформаларынан (кратондардан) оқ шаулайды.

2. Орал–Моң ғ ол қ атпарлы белдеуі Шығ ыс Еуропа (Орыс) жә не Сібір кө не платформаларын (кратондарын) Тарим жә не Қ ытай–Корей кө не платформаларынан (кратондарынан) оқ шаулайды. Оң тү стік-шығ ысқ а қ арай аз-мұ з иілген доғ аны еске салатын бұ л қ атпарлы белдеу де екіге бө лінеді. Меридианғ а бойлас (параллель) бағ ытта созылатын олтү стік бө лігі «Орал–Сібір қ атпарлы белдеуі», ал ендікке бойлас (параллель) бағ ытта созылатын оң тү стік бө лігі «Орталық Азия қ атпарлы белдеуі» деп аталады. Қ азақ стан аумағ ының Каспий маң ы ойысы мен Маң ғ ыстау ө ң ірінің қ ұ рылымдарынан ө згесі нақ осы Орталық Азия қ атпарлы белдеуінің ауқ ымына кіреді.

3. Жерортатең іздік, немесе Ә лпі–Гималмй қ атпарлы белдеуі Жер шары қ ұ рлық тарының Евроазиялық жә не Африкалық бө ліктерін ендік бағ ытта «жарып ө тетін» алып қ ұ рылым. Ол батысында Кариб жә не Жерорта тең іздері орналасқ ан аймақ тан басталып, шығ ысында Оң тү стік Қ ытай тең ізіне дейін созылады. Белдеудің батыс жақ шеті Атлант мұ хитының юра кезең інде «ашыла бастауына байланысты» тұ йық талып қ алғ ан. Белдеу Оң тү стік Тянь-Шань ө ң ірінде Орал–Моң ғ ол қ атпарлы белдеуімен жапсарласады.

4. Солтү стік Атлант қ атпарлы белдеуі Солтү стік Америка кратонын (кө не платформасын) Шығ ыс Еуропа (Орыс) кө не платформасынан оқ шаулай отырып, оң тү стігінде Жерортатең ізі қ атпарлы белдеуімен, солтү стігінде Арктика қ атпарлы белдеуімен, ал батысында Орал–Моң ғ ол қ атпарлы белдеуімен жапсарласады.

5. Арктика қ атпарлы белдеуі Таймырдан Гренландияның солтү стік-шығ ыс Гренландияғ а дейін Азия мен Солтү стік Американың қ азіргі таң дағ ы солтү стік жағ алауларын бойлай созыла отырып, Орал–Сібір жә не Солтү стік Америка кратондарын солтү стіктегі Гиперборей (Арктида) кратонынан оқ шаулайды.

23. Жердің кө не платформаларын (кратондарын) атаң ыз жә не қ ысқ аша сипаттаң ыз?

Континенттер ауқ ымындағ ы кө не платформалар, немесе кратондар сол континенттердің ядросы іспетті, олар континенттердің басым бө лігін қ амти отырып, ауқ ымды аймақ тарды алып жатыр. Жер қ ыртысы ауқ ымындағ ы кө не платформалардың жалпылама ауданы миллион шаршы километр шамасында. Олар тұ тастай континенттік қ ыртыспен сипатталады, олардың ауқ ымындағ ы бұ л қ ыртыс қ алың дығ ы орта есеппен 35-45 км аралығ ында болып келеді. Кө не платформалар ауқ ымындағ ы литосфераның қ алың дығ ы150-200 км шамасында, алайда кейбір мә ліметтерге қ арағ анда, бұ л кө рсеткіш 400 км-ге дейін жетуі мү мкін.

Жер шарындағ ы кө не платформаларғ а, яки кратондарғ а мыналар жатады: солтү стік жартышардағ ы тізбек ауқ ымында – Солтү стік Америка, Шығ ыс Еуропа, Сібір, Қ ытай–Корей кө не платформалары; оң тү стік жартышардағ ы тізбек ауқ ымында – Оң тү стік Америка, Африка, Ү ндістан, Австралия жә не Антарктика кө не платформалары; Оң тү стік Қ ытай кө не платформасы аралық орынды иеленген, бұ л платформаны Қ ытай геологтары «Янцзы платформасы» деп атайды. Аталғ ан платформалардың кристалдық іргетасының басым бө лігін қ арқ ынды қ атпарланғ ан жә не метаморфтанғ ан архей жә не тө менгі протерозой жаралымдары қ ұ райды, сирегірек ортаң ғ ы протерозой жаралымдары да ұ шырасады. Кристалдық іргетасы қ ұ рамына жоғ арғ ы протерозой жаралымдары да кіретін екі-ақ платформа, олар – Оң тү стік Америка жә не Африка кө не платформалары. Қ алғ ан платформалар ауқ ымында жоғ арғ ы протерозой жаралымдары (рифей жә не венд тү зілімдері) платформаның шө гінді тысы қ имасында кө рініс береді. Кө не платформалар кө бінесе кө п жақ ты дө ң гелек пішіндер қ ұ райды, олардың жақ таулары ө здерін жиектейтін қ атпарлы белдеу қ ұ рылымдарымен кө п жағ дайда ілгергі ойысымдар арқ ылы жапсарласады.

⇐ Предыдущая 4 5 6 7 8910 11 12 13 Следующая ⇒