ДДДДДДДДДДДД. 14. Дизъюнктивтік жыртылыс деформацияларға сипаттама беріңіз,Жыртылыс құрылымдарының негізгі типтерін атаңыз және сипаттау

ДДДДДДДДДДДД

14. Дизъюнктивтік жыртылыс деформацияларғ а сипаттама берің із, Жыртылыс қ ұ рылымдарының негізгі типтерін атаң ыз жә не сипаттау

Жыртылыс деформациясы, немесе дизъюнктивтік дефориация – таужыныс қ абаттарының, олардың ірі-ірі жиынтық тарының тұ тастығ ының бұ зылуына ә келіп соқ тыратын, жер қ ыртысында кең інен таралғ ан деформация тү рі. Қ атпарлы деформация мен жыртылыс деформациясы бір-бірімен тығ ыз байланыста қ алыптасады, алайда қ атпарлық иілмелі деформация ө кілі болып табылса, жыртылыстар омырылмалы деформация ө кілдері.

Жыртылыс деформациясының мейілінше қ арпайым тү рлері «диаклаздар» деп аталады, бұ лар жекелеген таужыныстардың тұ тастығ ын бұ затын қ арапайым жарық тар. Жыртылыс деформациясының екінші мейілінше кү рделі тү рі – «параклаздар», бұ лар таужыныстарды бө лшектеп қ ана қ оймайды, себебі жарық пен бө лшектенген таужыныс қ апталдары ә р тү рлі қ озғ алыстарғ а ұ шырайды. Бұ л жағ дайда таужыныс қ апталдарының бір-біріне ү йкеле қ озғ алуын қ амтамасыз ететін жарық «жыртылу жігіне» айналады. Бұ рынғ ы тұ тас таужыныстың жыртылу жігі бойымен қ озғ алыстары барысында бұ рынғ ы ортақ нү ктенің бір-бірінен алшақ тап кету қ ашық тығ ын «ажырау амплитудасы» деп атайды. Жыртылыспен бө лшектенген таужыныс қ апталдары «жыртылу қ апталдары» деген атауғ а ие, мұ ндай қ апталдардың ең іс бағ ытталғ ан жыртылу жігі ү стіндегі қ апталын «аспалы қ аптал», астың ғ ысын «жатағ ан қ аптал» деп атайды.

Таужыныстардың жыртылу жігі бойымен қ озғ алыстарғ а ұ шырауы салдарынан «жыртылыс қ ұ рылымдары» қ алыптасды. Жыртылыспен бө лшектенген таужыныс блоктарының жыртылу жігі бойымен қ озғ алыс бағ ыттарына қ арай жыртылыс қ ұ рылымдары бірнеше тү рлерге бө лінеді, олар – «ығ ыспалар» (сдвиги), «лық смалар» (сбросы), «қ аусырмалар» (взбросы), «бастырмалар» (надвиги), «тектоникалық жамылғ ылар» (тектонические покровы) жә не «кө лбемелер» (шарьяжи) деп аталады.

Ығ ыспа – тік бағ ытталғ ан немесе ең іс бағ ытталғ ан жыртылу жігі бойымен қ апталдары кө лбеу (горизонталь) бағ ытта жылжып кеткен жыртылыс қ ұ рылымы. Лық сыма – жыртылу жігі біршама ең іс бағ ытталғ ан, сол жік бойымен аспалы қ апталы жатағ ан қ апталымен салыстырғ анда тө мен қ арай жылжып кеткен жыртылыс қ ұ рылымы. Қ аусырма – жыртылу жігі біршама ең іс бағ ытталғ ан, сол жік бойымен аспалы қ апталы жатағ ан қ апталымен салыстырғ анда жоғ ары қ арай шапши қ озғ алуы нә тижесінде қ алыптасқ ан жыртылыс қ ұ рылымы. Бастырма – жыртылу жігінің жайпақ тығ ымен сипатталатын (жіктің ең істену бұ рышы 45°-тан аз), аспалы қ апталы жатағ ан қ аптал бетін кө мкере жылжуы нә тижесінде қ алыптасқ ан жыртылыс қ ұ рылымы. Тектоникалық жамылғ ы – жыртылу жігінің ең істену бұ рышы бірнеше градустан аспайтын, сол жік бойымен аспалы қ апталы жатағ ан қ аптал бетімен бірнеше, тіпті ондағ ан км-ге жылжып кетуімен сипатталатынжыртылыс қ ұ рылымы. Кө лбеме – жыртылу жігінің ең істену бұ рышы бірнеше градустан аспайтын, сол жік бойымен аспалы қ апталы жатағ ан қ аптал бетімен ондағ ан, тіпті жү здеген км-ге жылжып кетуімен сипатталатынжыртылыс қ ұ рылымы. Кейде «кө лбеме» жә не «тектоникалық жамылығ ы» деген тү сініктер синонимдер ретінде де қ олданылады.

Жоғ арыда сипатталғ ан жыртылыс қ ұ рылымдарының бә рі де, сайып келгенде, аймақ тық қ ұ рылымдар, яғ ни олар белгілі бір аймақ ауқ ымында кө рініс бере отырып, геологиялық картағ а тү сіру барысында танымалданады. Бұ л қ ұ рылымдарды кейдк «қ ыртыстық жыртылыстар» деп те атайды.

Қ ыртыстық жыртылыстарды танымалдау ө здерінің масштабы мен тектоникалық табиғ аты тұ рғ ысынан алуан тү рлі болып келетін терең жарылымдарды танып білумен орайласады. Терең жарылымдар – жер қ ыртысының ірі-ірі блоктарының бір-бірімен жапсарласу ө ң ірінен кө рініс бере отырып, оларды бір-бірінен дербестейтін, сө йтіп жер қ ыртысының кө лденең қ имасын, кейде тіпті оның табанымен астаса дә некерленген литосфералық мантия қ абатын тілгілеп ө тетін арнаулы белдем. Жалпы алғ анда, терең жарылым байырғ ы жыртылу жігі болып табылады, сондық тан осы жік бойымен дараланғ ан (дербестелген) қ апталдардың қ озғ алыс бағ ытына қ арай оларды ығ ыспаларғ а, қ аусырмаларғ а, лық сымаларғ а, бастырмаларғ а т. с. с. жатқ ызуғ а болады. Алайда терең жарылым бір ғ ана сызық пен белгіленетін жә й ғ ана жарық емес, ол ұ зақ қ ашық тық тарғ а созылатын, терең дігі де айтарлық тай жә не ені жү здеген м-мен, тіпті бірнеше немесе ондағ ан км-мен ө лшенетін шын мә ніндегі белдем болып табылады. Терең жарылымдардың жоғ арыда аталғ ан ө лшемдері кең аралық та ө згереді жә не олар кө бінесе нақ осы ө лшемдік кө рсеткіштеріне қ арай жіктемеленеді.

Терең жарылымдардың негізгі жіктемесі олардың терең дік кө рсеткші тұ рғ ысынан жасақ талғ ан. Бұ л кө рсеткіші тұ рғ ысынан терең жарылымдар ү ш типке жіктеледі, олар – «аса терең жарылымдар» (бү кіл литосфера қ имасын тң ілгілей отырып, 400-700 км терең діктерге кетеді), «байырғ ы терең жарылымдар» (100-300 км) жә не «қ ыртыстық жарылымдар» (жер қ ыртысының қ имасын ғ ана тілгілеп ө теді, яғ ни терең дік кө рсеткіші 40-75 км-ден аспайды). Терең жарылымдардың екінші жіктемесі олардың қ андай-қ андай қ ұ рылымдық элементтерді бір-бірінен оқ шаулайтындығ ы тұ рғ ысынан жасақ талғ ан. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда, терең жарылымдар «перимұ хиттық жарылымдарғ а» (континенттер мен мұ хиттарды бір-бірінен оқ шаулайтын жарылымдар, мысалы – «Тынық мұ хиттың отты шығ ыры»), «перикратондық жарылымдарғ а», немесе «шеткі тыртық тарғ а» (краевые швы) (кратондар мен қ атпарлы белдеулерді бір-бірінен оқ шаулайды), «белдеуіштік оқ шаулаушы жарылымдарғ а» (жекелеген ойысымдарды орталық массивтерден, немесе жекелеген қ ұ рылымдық -формациялық белдемдерді бір-бірінен оқ шаулайды) жә не «тасжақ параралық жарылымдарғ а» (тө мен дә режелі тектоникалық қ ұ рылымдар ауқ ымында жиі ұ шырасатын шағ ын-шағ ын жарылымдар) жіктеледі. Бұ л жіктеме де, сайып келгенде, терең жарылымның ө лшемдері тұ рғ ысынан жасақ талғ ан, яғ ни «перимұ хиттық жарылымдар» жалпыпланеталық масштабты иелене отырып, жү здеген км терең діктерге кететін болса, «тасжақ парлық жарылымдар» ондағ ан, ә рі кеткенде жү здеген км-ге созыла отырып, тек қ ана жер қ ыртысының қ имасын немесе оның беткі бө лігін ғ ана «тілгілейді».

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒