21.Белсенді континенттік жағалауларға тиесілі негізгі тектоникалық құрылымды атаңыз және сипаттаныз

Белсенді континенттік жағ лауларды кейде «Тынық мұ хиттық типті жағ алау» деп те атайды, себебі мұ ндай жағ лаулар негізінен осы Тынық мұ хит жағ алауларына тә н. Мұ ндай жағ алаулар салғ ырт континенттік жағ алаулармен салыстырғ анда мейілінше кү рделі қ ұ рылысымен ерекшеленеді, бұ лардың даму барысы да ө те кү рделі процестермен сипатталады. Бұ л жағ алаулардың ауқ ымында бірнеше тектоникалық қ ұ рылымдар бойлас бағ ытта созыла отырып, кө лденең бағ ытта бір-бірін алмастырып отырады.

Белсенді континенттік жағ лаулар екі типке жіктеледі, олар «Шығ ыстынық мұ хиттық жағ алау типі» жә не «Батыстынық мұ хиттық жағ алау типі» деп аталады (соң ғ ысын кө бінесе «Аралдоғ алық жағ алау типі» деп те атайды).

Шығ ыстынық мұ хиттық белсенді жағ алау Тынық мұ хиттың шығ ыс жағ алауларына, яғ ни мұ хиттың Америка континенттерімен жапсарласатын жағ алауларына тә н. Бұ л жағ алау типі Аралдоғ алық жағ алау типімен салыстырғ анда біршама қ арапайым қ ұ рылыспен сипатталады жағ алау белдемінің ені де болымсыз болып келеді (200 км-ден аспайды). Бұ л белдемдегі негізгі тектоникалық қ ұ рылым «терең сулы науа» болып табылады. Бұ л науа спрединг процесіне ұ шырап, континент жағ алауларына дейін «жылжып жеткен» мұ хиттық литосфераның континенттің астына қ арай сұ ғ ыну орнына, яғ ни субдукция процесінің басталу орнына сә йкес келеді. Науаның континент жағ ында біршама тік қ ұ лайтын континенттік баурай мен атырау қ ұ рылымдарының «жиынтығ ы» кө рініс береді. Ал континенттің су астына батпағ ан қ ұ рылық тық бө лігі биік-биік тау жоталарын қ ұ райды (Америка континенттерін батыс жағ ынан жиектейтін Анд жә не Кордильер таулары). Континенттің мұ хитқ а жапсарлас осы бө лігін ә детте «жанартауплутондық белдеу» (вулканоплутонический пояс) деп атайды, себебі субдукцияғ а ұ шырағ ан мұ хиттық литосфера мен континенттік литосфераның бір-бірімен «ә рекеттесуі» (бір-бірін сығ ымдай жаныштауы, яки бір-бірімен ү йкелуі) нә тижесінде туындайтын ғ аламат мол температуралар нақ осы мұ хитқ а жапсарлас ө ң ірде магмалық таужыныстардың кең інен етек алуына жағ дай жасайды.

Аралдоғ алық белсенді жағ алау, немесе Батыстынық мұ хиттық белсенді жағ алау Тынық мұ хиттың батыс жақ жағ алауларына, яғ ни осы мұ хиттың Азия жә не Австралия континенттерімен жапсарласу жағ алауларына тә н. Бұ л жағ алау типі ө те кү рделі қ ұ рылыспен сипаттала отырып, жағ алау сызығ ына бойлас (параллель) бағ ытта созылатын, ал кө лденең бағ ытта бір-бірін алмастырып отыратын бес тү рлі тектоникалық қ ұ рылымнан тұ рады, олар (мұ хиттан континентке қ арай): 1) «мұ хиттың шеткі бел-белесі»; 2) «терең сулы науа»; 3) «аралды доғ а»; 4) «шеткі тең іздер»; 5) «нақ ты континенттік жағ алау».

Мұ хиттың шеткі бел-белестері (краевой вал океана) мұ хиттың абиссальдық жазығ ы мен терең сулы науа аралығ ына орналаса отырып, терең сулы науағ а бойлас (параллель) бағ ытта созылады. Бұ л бел-белес байырғ ы мұ хиттық қ ыртыс қ имасымен сипатталатын, науаны мұ хит жағ ынан жиектей созылатын кө терілімдер жү йесін қ ұ райды. Мұ ндай кө терілімдердің салыстырмалы биіктігі жү здеген м-ден аспайды. Сө з болып отырғ ан бел-белес жылжымалы мұ хиттық литосфера бетінің терең сулы науағ а сұ ғ ынуы алдында (субдукцияғ а ұ шырар алдында) «жиырылуы» салдарынан туындайтын болса керек.

Терең сулы науалар жоғ арыда сипатталды. Мұ ндай науалар белсенді континенттік жағ алауларды қ уалай созылады, олар мұ хит алабындағ ы ең терең шұ ң ғ ымалар болып табылады,. Бұ л ө ң ірдегі мұ хит суының терең дігі 11 км-ге жетеді. Екінші сө збен айтқ анда, мұ хит алабының ең терең аудандары нақ осы науалар ө ң ірінен кө рініс береді. Науаның кө лденең қ имасы ағ ылшынның V ә рпін еске салады. Терең сулы науалардың тү бі алуан тү рлі шө гінділермен кө мкерілген. Науа ө ң ірі сейсмофокальдық белдемнің «жер бетіне, яки су тү біне шығ у» орнына сә йкес келеді. Терең сулы науалардың континент жағ ындағ ы жиегі алуан тү рлі таужыныстардың бір-бірімен ешбір ретсіз араласып кету орны болып табылады, таужыныстардың мұ ндай «қ ойыртпағ ын» «аккрециялық призма» деп атайды. Аккрециялық призма қ ұ рамында бір-бірімен ешбір ретсіз астасқ ан алуан тү рлі таужыныс блоктары «мидай араласып кеткен», бұ лардың арасында офиолитті формация ө кілдері молынан ұ шырасады. Аккрециялық призмалардың қ алыптасуы мұ хит тү бінің субдукцияғ а ұ шырамай қ алғ ан бө лігінің обдукцияғ а ұ шырап, кө лбемелер (надвиги) мен шарьяждар қ алыптастыруының нә тижесі.

Аралды доғ алар терең сулы науаларғ а бойлас (параллель) бағ ытта, науаның ө стік сызығ ынан есептегенде 200-300 км қ ашық тық та созыла сағ аланады. Мұ ндай доғ алардың ендік кө рсеткіші субдукцияғ а ұ шырағ ан мұ хиттық литосфераның континенттің астына қ арай сұ ғ ыну бұ рышына тә уелді, алайда аталғ ан бұ рыш мө лшері кө бінесе шамамен 60°-қ а сә йкес келеді. Аралдық доғ алардың ең белсенді бө лігінің ені ә детте 50 км-ден аспайды, яғ ни осындай белдем бойындағ ы жанртаулар ә рекеті кү ні бү гінге дейін толастамағ ан. Геологиялық уақ ыт ө ткен сайын бұ л белдемнің кө рініс беру орны да планда жылыстап отыратын болса керек.

Аралды доғ алар геоморфологиялық тұ рғ ыдан алғ анда бір-біріне жалғ аса созылғ ан аралдар тізбегін қ ұ райды (мысалы, Камчатка, Куриль, Жапон, Филиппин аралдары, т. с. с. ), бұ л аралдардағ ы жер қ ыртысының қ имасы континенттік қ ыртысқ а сә йкес келеді («гранитті қ абаты» бар). Аталғ ан аралдар кө п жағ дайда ө те қ арқ ынды жанартаулар ә рекетімен сипатталады, сондық тан олардың қ имасының беткі бө лігінде эффузиялық магмалық таужыныстар кең інен етек алғ ан. Аралдық доғ аларғ а тиесілі жанартаулар кө мейінен лақ ылдай тө гілген лавалар есбінен қ алыптасқ ан эффузиялық таужыныстар арасында андезиттер жетекші рө лді иеленеді, сондық тан аралды доғ алар белдемін кейде «андезитті белдем» деп те атайды. Алайда аралды доғ аларғ а тиесілі вулканиттер арасында базальттар мен риолиттер (липариттер) де ұ шырасып отырады.

Шеткі тең іздер – аралды доғ алардың континент жағ ын жиектей созылатын тең іздер тізбегі (мә селен, Охот, Жапон, Оң тү стік Қ ытай, Филиппин тең іздері, Сары тең із, т. с. с. ).. Бұ лардың терең дігі кейде 4 км-ге жетеді. Мұ ндай тең іздердің кейбіреулерінің тү бі мұ хиттық қ ыртыспен сипатталады, олар бұ рынғ ы континенттік литосфераның «жыртылуы» жағ дайында, яғ ни мұ хиттың ө зіндегі негізгі спредингпен салыстырғ анда шектеулі дә режеде кө рініс берген «шашыранды спрединг»процесінің нә тижесінде қ алыптасқ ан деп есептеледі. Алайда кейбір Шеткі тең іздердің тү бінде қ алың дығ ы айтарлық тай азайғ ан континенттік қ ыртыс қ имасы да («гранитті қ абаты» бар) ұ шырасады. Олай болса, мұ ндай тең іздер ә лі толық «жыртылып ү лгермеген» континент ауқ ымында қ алыптасқ ан болып шығ ды. Қ алай дегенде де, шеткі тең іздер созылу кернеуінің кө рініс беру аймағ ы екендігі даусыз.

Шеткі тең іздердің қ алыптасу механизмі жайлы екі тү рлі тү сінік бар. Бірінші механизм Д. Кариг деген ғ алымның тұ жырымдарымен тү сіндіріледі. Шеткі тең іздер қ алыптасуының «Кариг моделіне» сә йкес, субдукцияғ а ұ шырағ ан мұ хиттық литосфераның континенттің «тү бімен» ү йкелуі нә тижесінде жер қ ойнауларында жылу конвекциясы туындайды, осы конвекция континенттің аралды доғ алардан тұ ратын бө лігін ашық мұ хитқ а қ арай «итермелеп жіберген», міне, осының салдарынан туындағ ан «жергілікті созылу кернеуі» жағ дайында шеткі тең іздер қ алыптасқ ан деп есептеледі. Шеткі тең іздер қ алыптасуының екінші моделі континенттің ішкі ө ң іріне қ арай мұ хиттық литосфераның шамамен 60° бұ рыш жасай отырып сұ ғ ынуы (субдукция процесі) осы сұ ғ ыну бағ ытына қ арсы бағ ытталғ ан созылу кернеуін туындатуы тиістілігін тілге тиек етеді (физикалық заң дылық қ а сә йкес, ә рбір бағ дарлы кернеу ө зіне қ арсы бағ ытталғ ан қ осымша кернеу туындататындығ ы белгілі). Осы заң дылық қ а сә йкес континенттің шеткі бө лігі «жыртыла отырып», ашық мұ хитқ а қ арай жылжып кетуі, сө йтіп континенттің осы жылжығ ан бө лігі мен континенттің ө зінің аралығ ында шеткі тең іздер қ алыптасуы тиіс. Шеткі тең іздер қ алыптасуының бұ л моделін ағ ылшын тілінде «roll back», орыс тілінде «откад назад» деп атайды. Бұ л процесті қ азақ тілінде «кейін шегіну» деп атаса болатын сияқ ты.

Шеткі тең іздер тү біндегі шө гінділер ө здерінің литологиялық қ ұ рамы жағ ынан алуан тү рлі болып келеді. Олардың аралды доғ а жағ ындағ ы жақ тауында вулканогендік таужыныстардың морылу ө німдері есебінен қ алыптасқ ан «туфогендік флиш формациясы» кең дамығ ан. Шеткі тең іздердің континент жағ ындағ ы жақ тауында байырғ ы флишті формация жетекші рө л атқ арады. Бұ л ө ң ірде ысырынды конустар ұ шырасады. Ашық тең із айдынының тү бінде шө гінді, вулканогендік-шө гінді таужыныстардың қ алың қ абаты шоғ ырланғ ан, шө гінділердің арасында саздар да ұ шырасып қ алып отырады. Тең із тү птерінің беткі бө лігі ғ ана шө гінді жә не вулканогендік-шө гінді таужыныстардан қ ұ ралғ ан, мұ ндай «жамылғ ының » астың ғ ы ө ң ірінен алуан тү рлі жанартаутекті (вулканогендік) таужыныстар молынан ұ шырасады. Ө здерінің петрографиялық қ ұ рамы жағ ынан аталғ ан таужыныстар алуан тү рлі болып келеді, яғ ни олардың қ ұ рамында риолиттер мен дациттер де, андезиттер де, базальттар да болады.

Белсенді континенттік жағ алаулардың нақ ты континенттік жағ алау белемі Шеткі тең іздердің континент жағ ындағ ы жағ алауымен орайласады. Кез келген тең іздердегі сияқ ты бұ л тең із жағ алаулары да екі бө лікке жіктеледі, олар тең іздің атыраулық бө лігі жә не континенттік баурайы. Бұ л тү сініктер жө нінде жоғ арыда баяндалды, сондық тан оларғ а тоқ талып жатпаймыз.

Мұ хит алабының белсенді континенттік жағ алаулары, жалпы алғ анда, субдукция процесінің «туындысы» деп есептелінеді. Екінші сө збен айтқ анда, тектоникалық тұ рғ ыдан да, магмалық тұ рғ ыдан да, тіпті метаморфтық процестердің етек алу ауқ ымы тұ рғ ысынан да ө те қ арқ ынды процестермен сипатталатын белсенді континенттік жағ алауғ а тиесілі жоғ арыда сипатталғ ан бү кіл тектоникалық қ ұ рылымдар (мұ хиттың шеткі бел-белестері, ә сіресе терең сулы науалар, аралды доғ алар жә не шеткі тең іздер) континент астына сұ ғ ынғ ан мұ хиттық литосфераның сол континент «табанымен» ү йкелуі нә тижесінде қ алыптасады. Мұ хит жағ алауының аталғ ан қ ұ рылымдар жиынтығ ын біріктіретін «жолағ ы» «Беньофф–Заварицкий–Вадати белдемі» деп аталады. Бұ л белдемге, жалпы алғ анда, жылу ағ ымдарының жоғ ары дә режесі, тектоникалық жә не магмалық процестердің кең інен етек алуы, сол сияқ ты терең фокусты жерсілкіністер тә н.

Беньофф–Заварицкий–Вадати белдемінің ө зіне тә н тағ ы бір маң ызды қ асиеті – бұ л белдемнің ө те жоғ ары дә режелі сығ ымдау кернеулерімен (бү йірлік сығ ымдалумен) сипатталатындығ ы. Осы сығ ымдау нә тижесінде аталғ ан белдем ауқ ымындағ ы таужыныстар сығ ымдау деформациясына ұ шырайды, яғ ни қ арқ ынды дә режеде қ атпарланады. Бұ л белдемге алуан тү рлі жыртылыс қ ұ рылымдары, олардың ішінде тектоникалық жамылғ ылар (тектонические покровы), кө лбемелер (надвиги) жә не шарьяждар да тә н болып келеді, мұ ндай процестер ө зінің генетикалық табиғ аты тұ рғ ысынан алуан тү рлі геологиялық формация ө кілдерінің бір-бірімен «мидай араласып кетуіне» ә келіп соқ тырады.

Тағ ы бір ескеретін жайт – белсенді континенттік жағ алауларғ а тиесілі Тересулы науалар сызығ ы литосфералық атқ талардың «конвергенттік шекараларын», яғ ни соқ тығ ысу шекараларын қ ұ райтындығ ы.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒