Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Конфуцийлік оқ у кітабы - «Ө лең дер кітабы»

2. Қ ытайдың Чжоу патшалығ ы тұ сындағ ы ә дебиет?

3. Цинь Ши Хуа деген атпен белгілі, б. з. д. ІІІ ғ. алғ ашқ ы Қ ытай империясын қ ұ рғ ан адам тұ сындағ ы империядағ ы жағ дай жә не оның ә дебиетке ә сері?

4. «Ле-цзы» туындысы, мазмұ ндық еркшелігі?

5. Лао цзы ілімі?

6. «Ле-цзы» мен «Луньюй» шығ армалары арасындағ ы ұ қ састық?

7. Қ ытай ә дебиетінің сан ғ асырлық ө зіне тә н ерекшлігі?

8. «Мэн цзы», «У цзы», « Сунь цзы», «Ле цзы», «Чжуан цзы» туралы не айтасыз?

9. Конфуций жә не оның ілімі?

7 тақ ырып

Ежелгі ү нді ә дебиеті

Ежелгі ү нді ә дебиеті – кең ә рі қ иын тү сінік. Таяу Шығ ыстың ә дебиетімен бір мезгілде, типологиясы жағ ынан ежелгі ү нді ә дебиеті болып саналатын ә дебиет Ежелгі ә лем ә дебиетінен тә уелсіз дамып отырғ ан. Ежелгі ү нді драма, лирикалық поэзия, прозаның гү лдену кезең і жә не басқ а ежелгі ә деби мұ ралармен байланысы шамамен б. з. д. І мың жылдық пен сә йкестендіріледі.

Дегенмен «ежелгі ү нді ә дебиеті» деген тү сініктің кү рделілігі белгісіздік пен хронологиялық шекарасының ұ зақ тығ ына ғ ана байланысты емес. Сонымен қ атар, ежелгі ү нді ә дебиетінің қ ұ рамы мен шығ у тегіне байланысты біркелкі еместігінде.

Ұ зақ уақ ыт бойы ежелгі ү нді ә дебиетін қ алыптастырғ андар шығ ыс тобына жататын ү нді-еуропалық тайпа арийлер ғ ана деп саналды. Алайда, осындай пікір негізсіз болып шық ты.

Ежелгі ү нді мә дениеті мен ә дебиеті тү рлі тайпалар мен халық тық мұ ралардың синтезі нә тижесінде пайда болғ аны тү сінікті болды. Оларғ а ІІІ ғ асырда Инда алқ абын мекен еткен арий, дравид пен мунда халық тары жатты. Ү нді-еуропа тіліндегі ә дебиетпен қ атар б. з. І мың жылдығ ының бас кезінде оң тү стік аймақ та дравидтік (тамильдік) ә дебиет қ атар дамыды.

Ежелгі жә не орта ғ асырдағ ы ү нді ә деби ескерткіштердің басым бө лігі санскрит тілінде жазылғ ан.

Санскрит тілінің бірнеше тү рлері болды. Олар: классикалық санскрит, эпикалық жә не гибридтік санскрит. Ә деби ортада басқ а да тілдер мен диалектілер кең інен қ олданылғ ан. Б. з. д. ІІ-І мың жылдық та пайда болғ ан ежелгі ү нді ә деби ескерткіші «Ригведа», сонымен қ атар, басқ а да философиялық мә тіндер солтү стік ү нді тілінде жазылғ ан. Санскритпен туыстас веда деп аталатын, бірақ біршама санскрит тілінен айырмашылығ ы бар тіл болып саналады. Б. з. д. І мың жылдық тың ортасында санскритпен орта ү нді тілдері немесе пракриттер («пракрит» «ә деттегідей» «ретсіз» деген мағ ына) бір кезде дамиды. Ал б. з. д. І мың жылдық та санскритпен жә не орта ү нді тілдермен қ атар кейінгі орта ү нді тілдері деп аталатын немесе апабхрапша, жаң а ү нді тілдерінің алдындағ ы пайда болғ ан тілдер қ олданылады. Ең алдымен, ежелгі ү нді ә дебиеті негізінен ә деби дә стү рдің бірлігімен байланысты, ал оның дамуы оның анық жү йелілігімен, бірізділігімен ерекшеленеді. Осы тарихи бірлік қ азіргі ү нділерге, пакистандық тарғ а жә не Бангладеш тұ рғ ындарына ежелгі ү нді ә дебиетін жалпы халық тық мұ ра деп, оның кө п бейнелі этникалық бояуының болғ анына мү мкіндік береді. Тек осы бірліктің арқ асында ежелгі ә деби дә стү рдің жаң а қ олдаушыларының сү йеніші болды. Ежелгі ү нді ә дебиетінің ішкі бірлігі ә ртү рлі тілдердің қ олдануына қ арама-қ арсы болмайды.

Ежелгі ү нді ә дебиетінің ішкі біртұ тастығ ына онда қ олданғ ан тү рлі тілдер де ә сер етпеді. Ол тек этникалық ғ ана емес, сонымен қ атар, діни, ә леуметтік факторлармен байланысты болды. Бұ л ө з кезегінде бірнеше ә дебиеттердің параллельді дамуы ғ ана болып қ оймай, бір ә дебиеттегі жү йелі мағ ынағ а келтірілді. Ведалық тіл ежелгі ү нді ә дебиетінде ерекше ежелгі диалект ретінде, ғ ұ рыптық ә нұ ран ретінде алдығ а шығ ады. Буддистер санскриттен бас тарта отырып, ө здерінің орта ү нділік пали, джайн тілдерін діни уағ ыздарында қ олданды. Біздің заманымыздың алғ ашқ ы ғ асырларында пракриттер (аз кө лемде болса да) діни емес ә дебиетке енді (санскрит драмасында мысалы пракрит тілінде ә йелдер мен тө менгі кастадағ ы кейіпкерлер сө йлейді).

Ә лемдік ә деби ү рдісте ежелгі ү нді ә дебиеті ү лкен рө л атқ арды. Ол ү рдіс ә лі де сақ талып келеді. Бұ л ең алдымен ұ лы ә дебиеттің бірі, ол ә р тү рлі жанрларда кө птеген бейнелер мен шығ армаларды беруші. Олар: эпос, лирика, драматургия жә не проза. Осы шығ армалардың кө пшілігі ежелгі дә уірде кең танымал болғ ан жә не ү нді елімен кө ршілес орталық Азиядан Қ иыр Шығ ысқ а, Индонезияғ а – ал ХІІ-ХІІІ ғ асырларда олармен танысу Еуропаның ә деби дә стү рлерін кең ейтіп байытты.

Ежелгі ү нді ә дебиеті біздің айтып ө ткеніміздей, ә лемдегі ежелгі ә дебиеттердің бірі. Тек египеттік, шумерлік, аккадтық ә дебиеттер одан ерте дә уірге жатады.

«Ү нді-еуропа тілдер» терминінің ө зі Еуропада ертедегі ү нді ә дебиетімен танысқ аннан соң ғ ана пайда болды. XVIII ғ асырдың соң ы мен ХІХ ғ асырдың бас кезең інде У. Джонс пен Ф. Бопп санскрит пен Еуропаның ө лі жә не тірі (грек, латын, герман, славян) тілдерімен туыстығ ын анық тады. Бұ л тіл білімінде жаң а салыстырмалы ә дістің туымен қ оса халық тардың туыстығ ы жайлы ғ ылымғ а жаң а кө зқ араспен қ арауғ а негіз болды. Ү нді-еуропа тілдерінің туыстығ ы жайлы гипотеза сол тілдердің идеологиясы мен мә дениетінде, ежелгі ә деби ескерткіштерде кө рініс тапқ ан. Сонымен қ атар ү нді ә деби шығ армалар, оның ішінде ең ежелгісі ведалар ең қ ұ нды болып саналады. Алайда, ежелгі ү нді ә дебиеті ү нді-еуропа немесе арий ә дебиетімен салыстырғ анда кең негізге сү йенеді. Оғ ан кө птеген сипаттар тә н жә не олар арийлер алдындағ ы, яғ ни сол жердің алғ аш тұ рғ ындардың тарихымен тү сіндіріледі. Ежелгі ү нді ә дебиетінің ескерткіштері осылай Ү ндістанның қ ұ лиеленушілік жә не феодалдық дә уір кезең індегі тарихына жаң а жә не жан - жақ ты діни, саяси жә не ә леуметтік кө зқ араспен қ арауғ а мү мкіндік берді. Ежелгі ү нді ә дебиетінің маң ызы арта тү сті, себебі ү нді халқ ы тарихи кезең дерді белгілеуді білмеген, тек ә деби шығ армалар сол кезең дердегі тарихи ескерткіштің кө рінісі болып табылды.

Ү нді халқ ының тарихи кезең дерге деген немқ ұ райлығ ы олардың қ алыптасып қ алғ ан діни-философиялық кө зқ арастарына байланысты болды. Бұ л кө зқ арас шынайы ө мірдегі уақ ыттың маң ызы жоқ деп санаумен тү сіндірілді. Уақ ытқ а ерекше қ арау ә деби шығ армаларда да кө рініс тапқ ан: фантастикалық аң ыздар мен шынайы ө мірде болғ ан оқ иғ алардың куә гері сол шығ арманың авторы да болуы мү мкін.

Ежелгі ү нді ә дебиеті басқ а тарихи шығ армалардай діни мен зиялы, ғ ылыми жә не кө ркем, дидактикалық жә не ойын-сауық сияқ ты ескерткіштердің аражігін ажырата алмайтын. Веданың ө зінде содан кейін буддисттердің киелі каноны «Типитакада» ү лкен мә тіндермен қ оса кө ркем бағ ыттарда байқ алады. Классикалық «Махабхаратта», «Рамаяна» эпостарында моральдік жә не философиялық бағ ыт анық байқ алады. Ү нді тіліндегі ә ң гімелер мен дастандар орта ғ асырларда ә лемге ә йгілі болып, ө з бойында ойын-сауық пен саяси мә селелерді қ арастырады.

Ежелгі ү нді ә дебиетінде поэзия мен прозаның аражігі ажыратылмағ ан. Мә тіндер діни, ғ ылыми, ертегі, эпикалық, тарихи болсын ө лең жолдары мен прозалық пішінде кездескен. Орнаметті поэзияның негізі болғ ан осындай ежелгі ү нді романдар ерекше жанрдың туына себеп болды. Осыдан философиялық шығ армалар, медицина, грамматика, астрономия, архитектура тақ ырыбында ө лең жолдарымен жазылғ ан. Бұ ның барлығ ы ежелгі ү нді ескерткіштерді ретке келтіруде кө п қ иындық тар туғ ызады. Тіл білімі саласында ғ ана емес, сонымен қ атар тарихи қ ұ былыс ретінде де келтіруге болатын еді. Дегенмен, қ азіргі талаптарғ а сү йенетін болсақ, мұ ндай шығ армалар кө ркем ә дебиетке жатпайды. Ө з ретінде бұ л шығ армаларғ а синкретизм дә уірінен ерте жазылғ ан ә дебиеттерге жатады. Бұ л кезең де кө ркем тү сініктер қ алыптасып бітпеген, бірақ соғ ан қ арамастан, мифологиялық жә не діни мә тіндер кездескен. Дә л осындай шығ армалар ежелгі ү нді ә дебиетін жан-жақ ты қ арап, оның спецификасын тү сінуге мү мкіндік береді.

Бізге жеткен алғ ашқ ы ү нді ә дебиетінің ескерткіші Ригведаданә детте ү нді ә дебиетін зерттеу басталды. Дегенмен Ү ндістанның солтү стік-батысында жү ргізілген археологиялық қ азба жұ мыстары ү нді ә дебиетінің бастауы одан да жоғ арығ а кететінін кө рсетті.

1921 жылы басталғ ан қ азба жұ мыстарының нә тижесінде Хараппада, одан кейін де қ азіргі Синд, Пенджаб пен Белуджистан облыстарында б. з. д. ІІІ ғ асырдың басы мен ІІ ғ асырда Инда бассейні мен Ү ндістанның басқ а жерлерінде 800 000 шаршы км территориясында жоғ ары дамығ ан ө ркениеттің болғ анын кө рсетеді. Бұ л ө ркениет Инда жеріндегі ө ркениет немесе Мохенджо-Дара мен Хараппа деп аталды.

Археологтар Инда жерін мекендеушілердің ежелгі керемет мә дениетті жасаушылар болғ анына кө з жеткізді. Тө рт мың жылдар бұ рын салынғ ан (осындай қ алалар саны шамамен 200) негізінен екі қ абатты кірпіш ү йлерден тұ рды, нақ ты жоспар бойынша салынғ ан, қ оршауы бар, жақ сы жабдық талғ ан моншалары, қ ұ дық тары жә не базарлары болды. Жергілікті халық мал шаруашылығ ы, жер шаруашылығ ы жә не басқ а да істермен айналысты. Ө ркениеті дамығ ан Элам, Шумер, Египет, Крит, Троя мен Кавказ секілді кө птеген ошақ тармен сауда-саттық байланыста болды. Табылғ ан заттардың арасында қ ұ ндылығ ы жоғ ары саздан жасалғ ан геометриялық орнаменті бар ыдыстар, адам бейнесі, жануарлар мен ө сімдіктердің суреті салынғ ан кө птеген тұ марлар, терракоттан жә не мыстан жасалғ ан мү сіндер болды. Хараппадан табылғ ан ер адам денесінің мү сіні, Мохенджо-Дародан табылғ ан биші қ ыздың мү сіндері ө те жоғ ары шеберлікпен жасалғ ан.

Инда алқ абынан табылғ ан мө р-тұ марлар зерттеушілердің ү лкен қ ызығ ушылығ ын тудырғ ан. Біріншіден мө рлердің ежелгі Месопотамиядан табылғ ан мө рлермен ұ қ састығ ы байқ алды, ал олардың бетіндегі рельфтер мен кө ріністер кейбір шумерлердің мө рлеріне ұ қ сады, оғ ан қ оса Криттегі Кнос қ аласының Минос сарайындағ ы табылғ ан мө рлердегі жазуғ а ұ қ састығ ы Инда халқ ында жазу болғ анын дә лелдейді. Ө кінішке орай бұ л жазуларды ә лі де оқ у мү мкін болмады. Тек жазулардың дравидтік тілдер классификациясына жататыны деген пікір жанды.

Бұ л жерде діни заттардағ ы мә ліметтер дә лелдірек келеді. Хараппаның мө рлерінің бірінде ү ш дидарлы тә ң ір бейнеленген, ол тағ ында йогалық кейіпте малдас қ ұ ра отырғ ан, ол піл, жолбарыс, енеке жә не мү йізтұ мсық жә не бірнеше жануарлармен қ оршалғ ан.

Зерттеушілер бұ л тә ң ір (ол басқ а мө рлерде де кездеседі) – ведалық қ ұ дай Рудрамен ақ ырында ұ лы йога жә не жануарлар ә міршісі деп есептелінген индуистік ү ш дидарлы қ ұ дай Шиваның жол салушысы деп болжайды. Табылғ ан мү сіндердің ішінде қ ұ дай-ананың, табиғ ат пен егін шаруашылығ ы қ орғ аушысының да мү сіндері табылды.

«Ригведада» оның мирасқ оры, шамасы, Притхиви мен Адити ә йел қ ұ дайлары болды, яғ ни оның салттық функциялары осы екі ә йел қ ұ дайғ а ә келінді. Инда алқ абында келесі ғ асырларда бү кіл Ү ндістанғ а линга діні (фалликалық символдағ ы), сонымен қ атар жануарларғ а табыну таралды.

Егер Инда алқ абы тұ рғ ындарының діні мен кейінгі кездегі Ү ндістанның діні арасында сабақ тастық бар болғ ан болса, онда мұ ндай сабақ тастық фольклор мен ә дебиет саласында да болуы керек еді. Бұ л жерде сақ талынғ ан жазбалардың мә н-мағ ынасы анық ашылса, бізге бағ а жетпес тірек болатын еді. Сонда да қ азірдің ө зінде кейбір ғ алымдар (мысалы В. Рубен, К. Н. Шастри) кө не аң ыздар, тарихи мә ліметтер мен мифтерді қ алпына келтіруге мү мкіндік беретін ғ ылыми болжам ұ сынды.

Мө рлердегі бейнелердің ішінде қ арапайым ою, жануар немесе адам келбетімен қ атар кө бінесе сюжеттік суреттер кездеседі. Егер сюжет бейнеленген болса, онда ол ауызша не болмаса, тіпті жазбаша ә ң гіме ретінде жазылып қ ойылуы мү мкін деп болжау заң ды болады.

Сө йтіп кө птеген мө рлерден біз қ асиетті фигалық ағ аштың дінімен байланысты сахналарды кө реміз. Кө п жағ дайларда ағ аштың қ асында оның бұ тақ тарының бірін сындырып алғ ысы келіп тұ рғ ан жолбарыс бейнеленген; кө біне жолбарыс пен ағ ашты қ орғ аушылар, мысалы ағ аш дінінде ө мір сү ретін ә йел қ ұ дайы не жартылай бұ қ а ә рі жартылай адам не зооморфтық тірі ағ за рухтары кү реске тү седі. Осындай кө ріністерді тү сінуге шумер мө рлерінде бейнеленген суреттер кө мектеседі. Ө йткені мө рлермен қ атарлас сюжеттерді тү сіндіретін шумер ә дебиетінің жазбаша ескерткіштері де болды. Осы себептен салғ астырмалы сараптама бізге Инда алқ абының тұ рғ ындары ө мірағ ашына байланысты шумер аң ыздарына ұ қ сас аң ыздарды білді деп болжауғ а негіз береді. Жекелей алғ анда, осындай шумерлік аң ыздардың бірінде Гильгамештің қ асиетті ағ аштан ә йел қ ұ дайы Иннинді, онда қ оныстанғ ан қ ұ быжық тарды, соның ішінде арыстан басты бү ркітті қ уып жібергендігін баяндайды. Ү нділік мө рлердегі кө ріністердің шумерлік аң ыздарғ а жақ ын екендігі жө нінде болжамдарды қ ұ птайды жә не бірнеше мө рлерде екі жолбарыспен кү ресіп жатқ ан, арыстандармен кү ресіп жатқ ан Гильгамештің бейнесін еске салатын адамның мү сіні ойып салынғ ан.

Егер шумерлік аң ыздарына қ арап, Инда алқ абының тұ рғ ындарының болмысын жә не таң ба басылғ ан мифологиялық сюжеттерді бір сә тке кө з алдымызғ а елестетін болсақ, сол сюжеттер ү нді мифтері мен ертегілеріне ө згерген кү йде болса да, еніп кеткендігін байқ аймыз. Ағ аштардың тә ң ірлері туралы кейбір буддистік мә тіндерінде адам мен жолбарыс, бұ қ а мен адамның арасындағ ы кү рес жайлы кө п кездеседі жә не «Панчатантра», «Шукасаптатидің » кө птеген оқ иғ аларында сө з болады. Мү мкін, бірнеше таң баларда бейнеленген енеке-қ ұ дайы ү нді пурандағ ы енеке-шайтан жайлы аң ыздармен байланысты болар. Хараппа мә дениеті арқ ылы санскрит ә дебиетіне кең інен таралғ ан месопотамдық су тасқ ыны жайлы аң ыз бен кө не арийлік эпостан алынғ ан Рама мен Кришна жайлы алғ ы сө здер де енген деген болжам бар.

Дегенмен Инда алқ абының мә дениеті б. з. д IV- III мың жылдық тағ ы Шумер қ алаларының мә дениетінен кем тү спейтіндей дә режеге жетті. Сондық тан ү нді жерінде арийлік қ оғ амғ а дейін ү нді халық тарында шумерліктердегідей ауыз ә дебиеті мен жазба ә дебиеті жеткілікті дә режеге жетпей дамыды деп айтуғ а келмейді. Кейінгі зерттеулер бойынша ү нді жазбалардың тү п негізгі дравидік болғ анына қ арамастан, кезінде фантастикалы болып саналғ ан екінші пікірге келіп тіреледі. Ол - тамыры б. з. д. II тіпті ІІІ мың жылдық қ а кететін тамильдік бастаулар мен одан кейінгі тұ рғ ан ә деби салттардың болуына нұ сқ ау. Осы салттың нақ ты кейпін елестету қ иын, осы ә дебиет пен келесі ә дебиеттердің байланысын зерттеу де болжамды тү рде ғ ана, алайда ежелгі ү нді ә дебиетінің бө ліктерін қ айта қ ұ растыру кезінде оның мағ ынасын елемеуге болмайды.

Ведалық ә дебиет

Мохенджо-Даро мен Хараппа ө ркениеттерінің жойылу себептері мен мерзімі нақ ты белгілі емес. Инда алқ абының жоғ арғ ы бө ліктеріндегі қ азба жұ мыстарының нә тижесінде, ғ алымдар шамамен б. з. д. ІІ мың жылдық қ а жататын жойқ ын жорық тардың қ алдық тарын тапқ ан. Ол даму сатысы тө мен болғ ан халық тардың шабуылы екені де айқ ындалды. Гиндукуш тауларынан ө тіп, Ауғ аныстанғ а шабуыл жасағ ан, одан Пенджабқ а соқ қ ан сол арий тайпалары екені ә бден мү мкін. Олар біраз уақ ыт Инда жерінде болып, Ямуна мен Ганга бассейндеріне ө ткен.

Ведалық гимндерде де осы шабуыл жайлы айтылғ ан. Онда арийлердің заң, қ ұ дай, қ ұ рбандық дегенді тіптен білмейтін «дасью», «қ ара тә нділермен» шайқ асы, дасью қ амауларының жойылу жә не ведалық пантеонның басты қ ұ дайы Индра жайлы жазылғ ан. Индра жиі «Пурандара» яғ ни «қ алалардың қ иратушысы» деп аталады.

Қ алай болғ анымен, арийлердің Мохенджо-Даро мен Хараппа ө ркениеттерімен беттесуі кездейсоқ болғ аны, ә лде олардың арасында бір бізге белгісіз байланыстың болғ аны (соң ғ ысы ә бден мү мкін) нә тижесінде мә дениеттердің алмасуына себеп болды. Ү ндістанның солтү стік–батысындағ ы осы алмасу кезінде болғ ан крито–микендік ө ркениеттің грек, этрус–римдіктің кейіннен неміс ө ркениетіне ауысуына ұ қ сас келеді.

Арийлердің ү нді жеріне келуін тек жанама мә ліметтер арқ ылы талдауғ а болады. Сондай мә ліметтердің арасындағ ы маң ыздысы – веда ә дебиеті. Ежелгі Ү ндістанның материалды, ә леуметтік жә не саяси ө мірінің жалғ ыз ақ парат кө зі болып саналады. Қ азіргі таң да «Ригведаның » б. з. д. 1000 жылдарда жазылғ ан деген пікірге кү мә н туады. Оғ ан себеп - «Ригведа» тілінің Авестадағ ы гаттар тіліне жақ ындығ ы. «Ригведамен» бір уақ ыт немесе одан да кейінгі кезең ге жатқ ызылатын Авеста - Иран ә дебиетінің қ ұ нды ескерткіші болып табылады. Ө з кезегінде, «Ригведа» кейбір бө лімдерінде ежелгі мә дениетті суреттесе де, оның кейінгі кездегі ү нді жерінде пайда болғ ан арийлердің келу кезең інен 300- 500 жыл аралық та бө лектене алмайды.

Сондық тан ү ндіарийлік немесе ведалық мә дениеттің басталуы шамамен б. з. д. ІІ мың жылдық пен сә йкестендіріледі.

Индоарийлік тайпалар Ү ндістанғ а басып кіруіне дейін ежелгі иран халық тарымен территориалды жә не этникалық қ ауымдастық қ ұ рады. Индоирандық тілдің іздері Богазкейде табылғ ан жә не б. з. д. ХV ғ асырдың басына жататын Хетт патшасы мен Митанни патшасы арасындағ ы келісім-шарттардың жазбаларында сақ талғ ан. Оларда вавилондық жә не хеттік тә ң ірлермен қ атар, келісім–шарттарды сақ таушы ретінде шақ ырылғ ан Митра, Варуна, Индра жә не Насатья – шығ у тектері жағ ынан ү ндіирандық қ ұ дайлар аталады.

Берілген барлық мә ліметтер, гипотезалық тү рде болса да, арийліктердің Ү ндістан территориясына баса кө ктеп кіруінің бейнесін еске тү сіреді. Б. з. д. II мың жылдық тарда Орта Азия немесе Оң тү стік орыс жерлерінде қ оныстанғ ан арийлер Ү ндістан шекарасына, яғ ни оң тү стік-шығ ысқ а қ арай жә не оң тү стік-батыс бағ ытында Алдың ғ ы Азия аумағ ына жылжи бастады. Осығ ан байланысты бір уақ ытта Ү ндістанда ведалық мә дениет, Месопотамияда арийлік патшалар жә не Орта Азияда иран диалекттері пайда болды.

Тілдік жә не территориалды қ ауымдастық тар кезең і ү ндістер мен ирандық халық тардың ежелгі жазба ескерткіштерінде, нақ ты атап ө тсек, «Ригведа» мен Авестада анық жазылып сақ талды. Ведалық пантеон мен Авеста бө лімдерінің ежелгі пантеоны жалпы алғ анда ұ қ сас болып келеді. Жұ мақ пен тозақ, отпен ата-бабалар дә стү рі ұ қ сас еді; ведалар мен Авестада қ ұ дайлар арба ү стінде отырғ ан кү йінде бейнеленетін; «Ригведа» да, Авеста да идолдарғ а қ ұ лшылық етуді білмеген. Кө птеген рә сімдер мен ырымдар ортақ болды. Осығ ан дә лел ретінде бірнеше сө здер қ алыптасқ ан, олар: авесталық haoma мен ведалық soma (рә сім барысында қ олданылатын масайтатын сусын), авесталық zaotar мен athravan жә не де ведалық hotar мен atharvan (абыздардың дә режелері), авесталық yasna жә не вед. yajna (қ ұ рбандық қ а шалу), авесталық azuti мен ведалық ahuti (қ ұ рбандық қ а ұ сыну) жә не т. б. Дегенмен авесталық пен ведалық мифологиясының кө птеген салалары бойынша ұ қ сас болғ анымен, негізінде бір-бірінен мү лдем ерекше болып келетін концепцияларғ а ие. Ведалық дінде жалпы қ олданыстағ ы қ ұ дай сө зі – deva деп берілсе, авесталық нұ сқ асы бойынша daeva термині қ олданылады. Жә не керісінше, авесталық қ ұ дай – ahura болса, ведада – asura сө зіне сә йкес келеді. Мұ ндағ ы asura сө зі қ атыгез шайтандар атауы болып есептеледі. Сонымен қ атар, қ ос пантеондағ ы қ ұ дай бейнесі де ә р тү рлі суреттелген: мысалы, ведалық ә улиелер Насатья мен Индра авеста сенімінде жамандық жаршылары ретінде саналады.

Бұ л сә йкессіздіктер мен айырмашылық тар ежелгі иран жә не ү нді тайпаларының діни дү ниетанымы мен ә леуметтік қ ұ рылымының жү йесінде ғ ана ерекшеленіп, Ү ндістанғ а қ оныс аударғ ан тайпалардың бө лек кетуіне себеп болуы мү мкін.

Алайда, бір жағ ынан бұ л айырмашылық тар «Ригведаны» - ә сіресе, жалпы кейінгі ведалық ә дебиетті – ү нді ескерткіші ретінде саналуына ә сер етіп, оның жалпы ү ндіирандық негізде қ ұ лыптасуын жоқ қ а шығ арады. Ведалар, ә рине, ү ндіирандық жә не ү ндіеуропалық мә дени мұ ралардан кө птеген ерекшеліктерді қ абылдады, бірақ Ү ндістанның арий тұ рғ ындарына дейінгі дә стү рлер мен сенімдер, сипаттары мен ерекшеліктерін кө рсете отыра, ү нді ө ркениетінің ө зіндік тү рлерін ашып, тіпті, ежелгі ү нді ә дебиет тарихында жаң а дә уір басталуына негіз болды.

Ведалық ә дебиет негізінде ө лең дер мен проза формасында берілген кең кө лемді мә тіндер жинағ ы, ұ рандар мен ә н-ә уендер, рә сімдер тү сініктемесі мен аң ыз-ә ң гімелер, философиялық диалогтар жә не метафизикалық ой толғ аулар кө рініс табады. « Веда » сө зінің ө зі «білім» деген мағ ынаны білдіреді, нақ ты айтсақ, жоғ ары ә улиелі білім, жә не де веда ескерткіштері мә ң гілік жасағ ан қ ұ дірет кү ші ретінде саналады. Ведалармен жетік таныспай тұ ра, Ү ндістанның рухани мә дениетін, діни ә рі философиялық ілімдерін, осының ішінде тек индуисттік емес, сонымен қ атар буддалық ілімдер тарихын жетік тү рде тану мү мкін емес, дегенмен, буддисттер веданы мойындап, қ азіргі қ алпының ө згеріске ұ шырағ ан, фальсифицирленген нұ сқ асы деген болжам жасады.

Алғ аш уақ ытта қ асиетті ү ш веда бар еді, олар:

« Ригведа » - ұ рандар ведасы («рич» сө зі «ұ ран» дегенді білдіреді) « Самаведа » - ө лең дер ведасы (саман-мелодия, ә уен)

« Яджурведа » - қ ұ рбандық қ а шалу рә сімімен байланысты нақ ыл сө здер (яджус - қ ұ рбан, қ ұ рбандық формуласы). Кейін ү ш ведағ а тө ртіншісі – « Атхарваведа » - дұ ғ алар ведасы (атхарван - дұ ғ а, сиқ ырлы формула) қ осылды.

Бұ л тө рт веда барлық ведалық ә дебиеттің негізі болып табылады, олардың композициясына байланысты, самхиттер, яғ ни жинақ тар деп аталады. Ө лең тү рінде жазылғ ан самхиттерге кө бінесе брахмандар жатады, олар – рә сімге тү сініктеме беретін, теологиялық мағ ынадағ ы прозалық мә тіндер. Брахмандармен араньяки жә не упанишадтар жақ ын болды, олар болса, ө лең мен проза формасында жазылғ ан философиялық трактаттар, негізінен, адам болмысы, табиғ ат, Қ ұ дай жә не адамзат, олардың бұ л ө мірде байланысы мен орналасуы жайлы нақ ты мә лімет береді.

Еврейлердің Библия кітабы немесе мұ сылмандардың Қ ұ ран Кә рімі тә різді, самхиттер, брахмандар, араньяктар мен упанишадтар біріге отыра брахманизмнің қ асиетті канонын қ ұ райды. Оларғ а қ атысты Ү ндістанда «шрути» (естілген) термині қ олданылып, осының ө зі ведалық мә тіндер оқ ылып, қ ағ аз бетіне тү сірілмеген, оның орнына мә тіндер қ арапайым тү рде айтылып, халық қ а естіліп отырды.

Шынымен, санскриттік жазбалар б. з. д. I мың жылдық тың екінші жартысында қ олданылып, қ азіргі кезге дейін ауыздан ауызғ а таралып, тек қ ана ауызша тү рде ұ рпақ тан ұ рпақ қ а сақ талып отырды.

Соң ында, «шрути» атты ведалық мә тіндер категориясынан тыс, тіпті, оларғ а жатпайтын, тағ ы бір кең кө лемді ә деби класс – «веданга», яғ ни «ведалар бө лігі» болғ ан еді. Бұ л сутраларда рә сімдер, фонетика мен грамматика, этимология, метрика мен астрономия болмысы, немесе кө мекші пә ндер қ арастырылып, дұ рыс тү сіндірілу мен ведалық діннің таралуы барысында маң ызды болды.

Ведалық ескерткіштер шең бері осылайша сипатталды. Осы тә різді кең кө лемді ә дебиет бірден бір уақ ытта пайда бола қ алды дей алмаймыз. Жеке мә тіндер тілі, мазмұ нының сипаты, қ атысты жылнама сияқ ты салыстырмалы мә ліметтер ведалар пайда болуының дә уірін, шамамен, 500-700 жыл мерзімінде деп анық талуына кө мектесті. Егерде ежелгі «Ригведа» самхитасы б. з. д. 1200-1000 жж. қ ұ растырылса, басқ а самхиттер – «Самаведалар», «Яджурведалар», «Атхарваведалар» - б. з. д. IX-VII ғ ғ. қ ұ растырылды. Ал соң ғ ы брахмандар мен ерте упанишадтар редакциясы б. з. д. VIII-VI ғ ғ. жү ргізілді (кейбір упанишад пен ведангалар – б. з. д. IV-III ғ ғ. жатқ ызылады).

Веда ә дебиеттерінің кезең денуі барысында ә рбір ведалық мә тін хронологиялық тү рде айрық ша болды. «Ригведаның » қ алыптасу уақ ыты анық талғ анымен, оның кө птеген ұ рандары бұ дан да ерте кезең ге жатқ ызылып, басқ алары канондық мә тіндерге кейін кірістірілді. Осы сияқ ты «Атхарваведа» ө зіндік жазылу тілі мен ведалық дінде алатын орнына байланысты, салыстырмалы тү рде кейінгі самхит болғ анымен, ү зінділері ежелгі «Ригведамен» ұ қ сас келеді. Ә р тү рлі кірмелер мен ерекше редакциялар немесе бір сө збен – интерполяциялар қ алғ ан ведалық ескерткіштерді сипаттайды.

Бір-бірінен жү зжылдық тар арқ ылы бө лініп тұ рғ ан веда ескерткіштері тү рлі саяси-ә леуметтік қ атынастар дең гейін кө рсетеді. Сонымен қ атар, ведалық канондар тарапынан, тұ тас діни-рә сімдік кешен тә різді, бұ л ескерткіштер ү нді дә стү рімен, оқ ырман қ ауымымен бір тұ тас ә рі ө зара байланысты мә тіндер жү йесі ретінде қ абылданды.

Бұ л жү йе, бір жағ ынан, қ ұ рбандық шалу рә сімдеріне негізделсе, екінші жағ ынан, ежелгі ү нді кө ріністерінің ғ арыштық жә не діни-философиялық ерекшеліктерімен сипатталады.

Негізінен, ведалық қ ұ рбан шалу рә сімдеріне басты тө рт абыз қ атысып отырды, олар: хотар, ұ рандарды оқ ып тұ ратын абыз, удгатар, бұ л рә сімдерді ә нмен қ амтамасыз етіп, адхварью, осы рә сімді жү зеге асырып, дұ ғ а оқ ушы болса, брахман, барлық кү рделі процессті қ адағ алап отырды, себебі бұ л кезде ережеден тыс қ ате орындалғ ан жағ дайда, қ ұ дай ашуына қ алу қ аупі болатын еді. Бұ л кезде, рә сім мә тіндері бойынша, хотар «Ригведа» мә тіндерін оқ ып, удгадар – «Самаведа» ә ндерін айтып, адхварью – сиқ ырлы «Яджурведа» формулаларын айтып тұ рғ анда, брахман – бұ л ү ш веданы жетік біліп, қ ате айтылғ ан кезде дұ рыстауына міндетті болды.

Осылай, ә рбір веда жеке церемонияғ а иеленіп, қ ұ рбандық пен ерекше тү рде тығ ыз байланысты болды. Бұ л жағ дайларғ а сә йкес, «Атхарваведа» рә сімдермен байланыссыз болып, басында веда канонына кірістірілмеген (ведалық жә не басқ а да мә тіндерде басты «ү ш канон» жайлы айтылады). Тек соң ында ғ ана «Атхарваведаны» білу санала бастады, себебі оның қ ұ рамында жалпы дұ ғ алар бар еді. Сол уақ ытта тө рт веда жайлы тү сінік қ алыптаса бастап, біраз уақ ыт қ асиетті «ү штік веда» тү сінігімен келісуіне тура келді. Дегенмен, рә сім мен абыздар арасындағ ы байланыс ведалық жинақ тарды ығ ыстырғ ан жоқ. Рә сімнің ө зі, оғ ан қ оса, жеке веда тү рлері ерекше мифологиялы-бейнелі мағ ынағ а иеленді. Ә р абыз қ ұ рбан шалу барысында белгілі бір ә улие тә різді, оның артындағ ы табиғ и апатына немесе аспандық энергия тү рін сипаттады. Ведалар триадасы қ ұ дайлар кө рінісі ретінде қ абылданады: Агни – от қ ұ дайы, Ваю – жел қ ұ дайы, Сурьи – кү н қ ұ дайы.

Агия, Ваю жә не Сурья- ежелгі ү нділік мифологиясыда ә лемнің ү ш кең істігі жер, аспан жә не ауа бейнелейді. «Ригведа» - жер, «Яджурведа» - ауа, «Самаведа» - аспан. Ал ведалық канонғ а «Атхарваведа» қ осылғ анда жә не оның мә тініндегі білімді білу брахман-абыздың міндетіне кірген кезде, оның символика-космологиялық жү йесіндегі орнын анық тау қ ажеттілігі туады. Осығ ан байланысты кейінгі, яғ ни ведадан кейінгі дә уірге жататын «Шаунака-брахманда» - «Ригведаны» білетінді- хотар, «Яджурведаны» білетіндерді- брахмандар деген. Сонымен қ атар «Ригведа» гимні жермен байланысты болғ андық тан, хотараны таң дағ андар ө з иелігіне - жерді, «Яджурведаның » гимні ауа кең істігімен байланысты болғ андық тан- адхварды таң дағ андар ү стемдік етеді десе, «Самаведа» аспанда орналасқ андық тан удгатараның таң дағ андар аспанды алады.

Ал брахманды таң дағ андар ә лемдік Брахмандық ты иелік етеді (жоғ ары жаратылысты, абсолютті), себебі «Атхарваведа» гимні Брахманада ө мір сү реді.

Ә рбір веданың спецификалық мә нін кө рсететін барлық белгілердің толық қ алыптасуы салыстырмалы тү рде кейін жү зеге асқ анымен, оның негізгі элементтері ежелгі мә тіндерде, соның ішінде «Ригведа» да кө рінеді. Тағ ы бір маң ыздысы веданың жинақ тарында негізінен, оның схоластикалық классификациясын кү штену кестесі, бірақ аллегориялық жә не де белгілі мө лшерде жү йелікпен шектеліп, оның шынайы мазмұ нына негізделген. Егер осы ескерткіштердің ә рбіреуінің мазмұ нымен жақ сылап таныссақ, онда байқ айтынымыз, ә рбір мә тіннің мә ніне сай дә стү рлерінің (ритуал) қ ызметі мен олардың ведалық қ ұ рбандық шалумен байланысты кө рсетілгенін байқ ауғ а болады. Сонымен қ атар дә стү рдің қ ызметі маң ызды бола отырып, самхит мазмұ нының жалғ ыз жоспары болып қ алмайды. Қ андай да бір дә стү рдің белгісінде діни жә не космологиялық мә н тұ рса, ведада да нақ тыланғ ан дә стү рдің астарында абстрактілі, дү ниетанымдық қ а негізделген екінші жоспардың мазмұ ны байқ алады.

Ө кінішке орай, кө п уақ ыт ө ткендіктен веда мә тіндерін толық тү сіну, ә сіресе екінші жоспардың мә нін айқ ындау қ иын болды. Соғ ан қ арамастан, кейінгі кезде бірқ атар ү нді жә не еуропалық авторлар осы бағ ытта жұ мыс жасауда (Ауробиндо, Гхошем, Т. К. Шастри, Л. Рену, Я. Гондай жә не т. б. ).

Тағ ы бір ведалық самхиттердің қ ызметі рө лінде қ арастыратынымыз- дә стү рдің жекелеген жақ тарымен, аллегорияны айқ ындаушы ежелгі ү нді космологиясының (ү ш веда - ү ш ә лем) қ ұ рамындағ ы элементтерімен, сонымен қ атар олар бір уақ ытта ө зара жағ дайлар тұ тастығ ында (осыдан «ү ш ә лем» тү сінігі пайда болғ ан) қ ұ ралады. Дә стү рдегідей қ ұ рбандық шалу оты да ү ш тү рде жү зеге асады. Агния қ ұ дайының абстрактілі - діни кө зқ арасы оның ү ш тү рінде (иностасях) - (жер, от, ауа кең істігіндегі жел немесе найзағ ай, аспан кү н), осылай «Ригведа» Агниямен символикалық байланыста болып, ведалық самхиттік жү йенің бастауы болады. Веда ә дебиетінде «Ригведаның » орны ертеден-ақ ерекше болып, ол веданың қ алғ ан мә тіндері толық тырушы, кө мекші ретінде қ арастырылғ ан.

Ведалық самхиттің мазмұ ны мен міндеттері қ алғ ан ведалық ескерткіштердің, яғ ни брахман, араньяк, упанишадтардың бір-біріне деген қ арым-қ атынасын кө рсетеді. Самхиттің мазмұ нын екі жоспарлы болуына байланысты бұ л ә дебиеттің екі негізгі топқ а бө лінуін анық тайды.

Брахман - пайда болу, тағ айындау, тә ртіп жә не т. б. дә стү рлерді іске асыратын шараларғ а жауап беретін, самхит мазмұ нындағ ы экзотериялық жоспарды тү сіндіреді. Ал араньяк пен упанишад кө біне эзотериялық жоспар ретінде, ішкі жә не рухани дә стү рді жү зеге асыруды ұ сынады.

Веда ә дебиетінің қ ұ рамы жағ ынан жү йелі екенін біз ә рбір брахман, араньняк, упанишадтың қ андай да бір самхитке жататынын байқ аймыз. Мысалы «Ригведа» - Калушитаки брахманғ а, Калушитаки-араньяк жә не «Каушитаки - унанишағ а»; «Самаведа» - «Джайминия-брахманғ а», «Тандья- маха-брахманағ а», «Чхандогья-упанишадағ а»; «Ақ Яджурведке»– «Шатанатха-брахманғ а», «Брихадара- ньяка- упанишадқ а» жә не т. б.

Веда ә дебиетінің композициялық мү шелігі мен ішкі тұ тастығ ы, біз байқ ағ андай оның культтік бағ дарымен анық талады. Ведалық ескерткіштер жеке жә не ө зінше ерекше. Сонымен қ атар, пайда болуда да ә ртү рлі ерекшеліктерге байланысты. Мысалғ а біреулері алғ ашқ ы қ оғ амдық мифологиямен, кейбіреулері фольклорлық лирикамен, келесілері эпостың архаикалық тү рлерімен т. б. байланыста болады деген. Алайда, ө зге де кө нешығ ыстық ә дебиеттегідей гетерогендік мә тіндердің Інжіл мен Авеста сияқ ты діни канондарғ а бірігуі, олардың мағ ыналарының ө згеруі мен канонның мақ саттарына бағ ынуына ә кеп соқ ты. Ведалық тексттердің кез келген веда ә дебиетінің жалпы қ ұ рамында ө зінің жеке орны мен осы қ ұ рылымның ерекшеліктерінен туындайтын идеологиясына ие болады.

Мә дени қ ызметтер веда ә дебиетінің мә нін қ ұ ртады деп ойлау дұ рыс емес еді. Ә рине, ол заман, қ азір біз сө з қ озғ ап отырғ ан сонау замандағ ы кө ркемдік тү сінік, сана рухани нә рселердің басқ а тү рлерінен ө згешелене, ерекшеленіп шық қ ан жоқ болатын. Бірақ, басқ а жағ ынан алып қ арағ анда, мифология, дін немесе моральдік кө ркемдік ойлаудың белгілері кө рініс тапқ ан болатын. Сондық тан, жалпы ведаларды айтпай- ақ, олардың қ ысқ а конфессионалды мақ саттарда дү ниеге келген бө ліктерінде де кө ркемдік бояу мен мағ ына кездесетін. Ведалық ескерткіштердің дә л осындай қ асиеттері олардың эстетикалық, ө здеріне тә н ә деби қ ұ ндылығ ына негіз болды.

Бастапқ ы «Ригведаның » бірнеше мә тіндері болғ ан делінеді, бірақ бізге толығ ымен сақ талып жеткені - Шакал аталатын мә тіні. Ол он кітапта (мангалда) жинақ талғ ан, ә ртү рлі кө лемдегі 1028 ә нұ рандарден тұ рады. Ә нұ рандардың жазылғ ан тілдерінен олардың барлығ ы бір уақ ытта жазылмағ анын байқ ауғ а болады. Ә нұ рандардың кө пшілігі I- VII мандалдарғ а кіреді. Бұ л мандалдарды ә детте рулық кітаптар деп атайды, себебі ә р кітапта ә ртү рлі абыздардың руы жазылғ ан. Сутраларғ а сү йенсек, VIII мандалда 2 рудың ұ рпақ тары жазылғ ан, ал І, ІХ жә не Х мандалдар ү шін сутралар араларында ә йелдерде кездесетін авторлардың ү лкен тізімін кө рсетеді.

«Ригведа» ә нұ рандарының авторларын ежелгі ү нділіктер «Риши», яғ ни кезегінде қ асиетті даналар, пайғ амбар деп атағ ан жә не оларғ а Брахма қ ұ дайдың ө зі қ олдау береді деп тү сінген. Дегенімен, Ришилердің есімдері ә нұ рандардың пайда болу тарихы секілді ә йгілі.

Ә нұ рандардаде мынандай жайт жиі кездеседі: ә нұ раның авторының, яғ ни ришидің есімі, сол ә нұ рандағ ы арғ ы атасының есімі, яки ертедегі батырдың есімі ретінде кө рініс табады.

Мандалдардағ ы ә нұ рандардың орналасуы еркін болғ анымен кездейсоқ емес. Осылайша алты рулық мандалдың ә рқ айсысында ә нұ рандардың тобы ашылады. Олар алдымен Агни қ ұ дайына, одан кейін Индрағ а, келесілері басқ а да жоғ арғ ы жаратушыларғ а арналады жә не ә нұ рандар келесі сатығ а ауысқ ан сайын, олардың кө лемі қ ысқ ара береді. Ә нұ рандардың басқ а тө рт кітаптағ ы бө лінулері алдың ғ ы кітаптардан гө рі тү сініксіздеу, бірақ мұ нда да композицияны анық тайтын кейбір принциптері атап ө тсе болады. Мә селен: ә нұ ран авторының атақ -даң қ ы қ аншалық тылығ ы, ә нұ ранда қ анша ө лең бар, оның метр ерекшеліктері қ андай, т. б. бұ л мандалдардың ішінде негізінен ІХ жә не Х мандалды атап ө тсе болады. ІХ мандал тү гелімен жоғ арғ ы жаратушыны мадақ тау мен дә стү рлі сусын - Сомығ а арналады. Ал, Х мандал жазылғ ан тіліне байланысты «Ригведағ а» кіретін мә тіндердің ішінде ең соң ғ ы енгізілгені байқ алады жә не ө зінің бай, ә рі жан – жақ ты мазмұ нымен ерекшеленеді.

«Ригведадағ ы» барлық ә нұ рандар ө лі болып жазылғ ан. Алайда, ведалық метрикағ а толық жә не нақ ты сипаттама беру қ азір мү мкін емес. Буындардың саны негізге алынғ анмен, олардың созылың қ ылығ ы мен қ ысқ алығ ына мә н бере бермеген. Ең қ ысқ а ө лең де 24 буын, ал ең ұ зын ө лең де 76 буын екен. Ө з кезегінде, ә р ө лең бірнеше бө ліктерге – патқ а бө лінген, ал олардың ә рқ айсысы 8, 11, 12, ал ең сирегі 5 буыннан тұ рғ ан. 8 буындық падтар ө те жиі кездескен жә не падтың бірінші бө лігінде ә р буын ұ зын да қ ысқ а да бола алғ ан.

Падтың ә ртү рлі ұ йқ астарын метр қ ұ рағ ан. Осылайша 8 буынды 3 падтан тұ ратын ө лең гаятри деп аталады, ал 8 буынды 4 падтан тұ ратын ө лең – апуштубх, 11 буынды 4 падтан тұ ратын ө лең – триштбух, 12 буынды 4 падтан тұ ратын ө лең дер - джагати деп аталады. Ә ртү рлі падтардан тұ ратын ө лең дер сирек кездескен. Мысалы, ушиних метрінде – ү ш пад сегізден жә не бір пад он екі буыннан т. б. кездескен.

Осылай ануштубх метрінен бірте-бірте ү нді эпосы мен афористік поэзияның ү здік жасалғ ан метрілерінің бірі – шлока қ алыптасты. Бұ л жерде, басқ а да қ атынастарда сияқ ты, жү здеген жылдармен бө лініп тұ рса да, «Ригведа» мен кейінгі ескерткіштер арасында ө зара сабақ тастық білінеді.

«Ригведа» ұ рандарына, негізінен – мақ тау сө здер, дұ ғ алар, ө тініштер, ү нді пантеонындағ ы қ ұ дайларғ а тағ зым ету т. б. жатады. Олардың бірінде: «Таудан ақ қ ан кө ң ілді жылғ алардай ұ ранымыз қ ұ йылар... » - деп айтылғ ан еді. Ұ рандарда қ ұ дайлардың ә ділеттілігі, кү штілігі мен даналығ ы сипатталып, бұ л ұ рандарды жазушылар ақ ысына қ ұ дайлар ризалығ ын кү теді. Яғ ни, ол байлық, табын мал, балалы болу, денсаулық, кү нә лар кешірілуі жә не т. б. армандары болуы мү мкін. Кейде қ ұ дайларды мадақ тау барысында, «Ригведа» жаршылары адамзатқ а берілген бар жақ сылығ ын баяндайды. Осы сияқ ты кө птеген ұ рандарда найзағ ай қ ұ дайы, Индраның жауынгерлік ерліктері суреттелініп, ол гректердің соғ ыс қ ұ дайы Зевспен салыстырмалы тү рде кө рсетіледі. Ұ рандар мазмұ нында Индра мен асура-жындары арасындағ ы шайқ ас бейнеленіп, оның ө з найзағ айы арқ ылы Витраны жең ген ерлігі кө рсетілген, мұ ндағ ы айдаһ ар Витра тауларда барлық жер бетінің ө зен-суларын ұ стап, адамзатты тіршілік нә рінен жұ рдай қ ылады. Бұ л сияқ ты ү зінділер мифологиялық эпос фрагменттері болып табылатын ежелгі батырлар жырын еске тү сіреді.

Ведалық ұ рандарда сипатталғ ан қ ұ дайлар бейнесі арқ ылы оларды қ ұ растырушы-жаршылардың белгілі бір табиғ ат қ ұ былыстарына деген эмоционалды ә сер алуы баяндалады. «Ригведа» кейіпкерлері грек мифологиясында берілген қ ұ дайлар образдары тә різді, дамудың жоғ ары сатысына жетіп ү лгермеген. Қ ұ рамында жиі тұ лғ аландырылғ ан табиғ и феномендер кө рініс табады. Дегенмен бұ л – ведалық поэзияның ежелгі ү лгілерінің бірі жә не де тікелей фольклорлы лирикамен тығ ыз байланысты. Ә сіресе, осы тә різді байланыстар кіші қ ұ дайларғ а арналғ ан ұ рандарда кө рсетіліп, қ оршағ ан ортаның сан тү рлі болып келуін кө рсетеді. Мысалы, таң ғ ы арай қ ұ дайы, Ушас ү шін жазылғ ан ұ рандар кейде жарқ ын сипатты, кейде аса нақ тыланғ ан немесе жетік тү рде метафоралар мен тең еулерге толы ү лгіде беріледі. Таң ертең шығ ыстан аспан қ ақ пасын ашады. Кү н сә улесінен тігілген кө йлегінде алау отын кө теріп, мейірімді ана ретінде аспан бұ лттарын қ уады, ал-қ ызыл кеудесінің алауы арқ ылы қ арапайым халық ты ұ йқ ыдан оятып, кү нделікті шаруаларына шақ ырады.

Ушас ұ рандары ү лгісінде басқ а да қ ұ дайларғ а арналғ ан ұ рандар ө те кө п, солардың ішінде, Сурьеге (кү н қ ұ дайы), Парджаньяғ а (жауын-шашын қ ұ дайы), Марутам ү шін (толқ ын қ ұ дайы), Ваю немесе Ват (жел қ ұ дайы) ү шін жасалғ ан ұ рандар да танымал болғ ан. Кез келгенінде қ ұ дай бейнесі табиғ ат стихияларымен тең еледі. Мысалы, «Ригведа» жаршылары жел қ ұ дайының кү ш-қ уатына талай мақ тау сө здерін арнағ ан болатын.

«Ригведа» қ ұ рамындағ ы, Ушас ұ рандарындағ ы лирикалық шумақ тар сияқ ты, Индра ерліктері, байлық пен ө мір ұ зақ тығ ының қ ұ дайы, Агнияғ а арнаулар жайлы мақ таулар да кезектесіп келеді. Осы қ ұ дайлар арасында аспан тә ң ірі Варуна ұ рандары ерекшеленеді. Бұ л ұ рандар библиялық псалмдармен салыстырылғ ан болатын.

«Ригведаның » соң ғ ы оныншы кітабында қ ұ дайлардың анағ ұ рлым абстрактты бейнелері сипатталғ ан, олар – Вишвакарма ә лем жаратушысы, Шрадхи – сенім қ ұ дайы жә не Манью – адамдық мінез қ ұ дайының бейнесі жә не т. б.

«Ригведа» қ ұ дайларының ә ртү рлі сипатта болуы, сонымен қ атар, тү рлі стильде сипат алуы ұ рандар мазмұ нына елеулі тү рде ә сер етіп, ежелгі мифологияның кө рінісі болып табылады. Бұ л ә сері, дегенмен, ә діл десе де болады, себебі «Ригведа» ұ рандары ә ртү рлі дә уірлерге жатқ ызылады. «Ригведа» ескерткіштерінің қ алыптасу уақ ытында кейбір кө не бө лімдері ө з мағ ынасын сақ тап қ алғ анымен, зор ө згеріске ұ шырағ ан. Нақ ты мифтен, бейнелі аң ызғ а ө ту кезең і де қ алыптасып ү лгерді. Осы арқ ылы қ оршағ ан ә лемнің рухани ә рі аң ызғ а толы кө ріністері анық мифологиялық сипат алады.

Ригведа мифологиясының басқ а кө птеген мифологиялық жү йеден айырмашылығ ы онда қ ұ дайлар иерархиясы жоқ тығ ында жә не барлық қ ұ дайларды ә лем билеушісі, жаратушы ең мық ты деп аталуында еді. Белгілі дә режеде Ригведадағ ы қ ұ дайлар арасындағ ы айырмашылық жоғ алып, олар бір қ ұ дайдың ә ртү рлі қ асиеттеріне айналғ ан. Ригведаның кө птеген ұ рандарында бұ л концепция кездеседі, ол бірінші мандалдағ ы 164 ұ ранның ө лең дерінің бірінде анығ ырақ кө рініс тапқ ан, «оны: Индра, Митра, Варуна, Агни деп атайды... данышпандар қ ұ дайғ а бірде Агни, бірде Яма, бірде Матаришван деп тү рлі атаулар берген». Ригведаның бірінші комментаторы Яска: «Қ ұ дайдың тек бір жаны бар, алайда қ ұ дайдың қ асиеті кө п болғ андық тан, ол ә ртү рлі тарағ ан: барлық қ ұ дайлар жалғ ыз жанның ә ртү рлі қ асиеттері болып табылады» делінген.

Бұ л концепция Ригведаның философиялық ұ рандарында да кездеседі. Ригведаның Х-шы мандалында кездесетін философиялық ұ рандар Праджапатиді қ ұ дай жалғ ыз жаратушы, ә лемді қ орғ аушы ретінде мадақ тайды.

Ригведаның барлық мазмұ ны дә стү р мен мифке арналмағ ан, сонымен қ атар оның мә тіндерінде фольклорлы поэзияның кө птеген фрагменттері кездеседі. Мұ ндай ұ рандар ерекше бағ аланады, себебі Ү нді ә дебиетінің дамуының ежелгі кезең дерін терең ірек бақ ылауғ а, Ригведа пайда болғ андағ ы рухани атмосфераны елестетуге болады. Бұ л ә дебиеттің жақ сы дамығ андығ ының кө рінісі болып табылады.

Сонымен қ атар Ригведада фольклорлы поэзияның басқ а да жанрлары кездеседі. Мысалы жауынгерлік ө лең ді еске тү сіретін ұ ранды алсақ болады. Онда жаудың қ алың кү шімен кү ресіп жатқ ан қ аруланғ ан жауынгер қ аһ арлы бұ лтпен салыстырады. Ойыншының ә йгілі ө лең і мынадай: ойыншы ө зін ә йелімен, достарымен ұ рыстырғ ан, байлық пен тыныштық тан айырғ андарды қ арғ айды, ойыншы олармен кездесуді асығ а кү теді, олар оны мас қ ылып, ө здеріне тартып алады.

Ригведада екі немесе одан да кө п кейіпкерлерден тұ ратын диалог ұ рандар ерекше орын алады. Диалогтардың мазмұ ны кө біне жұ мбақ тау келеді жә не оны тек кейін жазылғ ан тү сініктемелер мен аң ыздардың кө мегімен тү сінуге болады. Мұ ндай ұ рандардың ішіндегі ең ә йгілісі- Пуруравас пен Урвашидің диалогы. Онда Пуруравас тастап кеткен нимфа Урвашидан қ айта оралып, бірге тұ руды ө тініп сұ райды. Оның ө тінішіне Урваши ә йелдің достығ ына сенуге болмайды, «олардың жү регі гиенаның жү регіндей» деп жауап қ айтарады. Пуруравас пен Урваши туралы аң ыз кейінірек «Шатапатха-брахманда» толық кө рініс тауып, классикалық ү нді ә дебиетінің ең ә йгілі сюжеттерінің біріне айналды.

Ригведаның басқ а диалогтарына кө п таралғ ан негіздер аң ызғ а жататын Яма мен оның сің ілісі Ями арасындағ ы диалогты, арий тайпаларының қ оныстануы жайындағ ы ақ ылгө й Вишвамитра мен Випаш жә не Шутудра ө зендерінің арасындағ ы диалогты жатқ ызуғ а болады. Вишвамитра жауынгерлерінің басқ а жағ ағ а ө туі ү шін ө зендерден сұ райды.

Ригведаны зерттеушілердің арасында диалог ұ рандар туралы ә ртү рлі кө зқ арас қ алыптасқ ан. Біріншісі алғ ашқ ы кезде диалогтарда оларды тү сіндіретін проза болып, кейінірек жоғ алып кеткен дейді. Екіншісі диалог ұ рандар дә стү рлік кө рініске арналғ ан драманы білдіреді дейді. Яғ ни осыдан Ригведа тек лирикалық жә не эпикалық жанрлардан ғ ана тұ рмайтынын, сонымен қ атар драмалық жанр да кездесетінін байқ аймыз.

Самаведа жә не Яджурведа самхиттерінің Ригведадан айырмашылығ ы олардың негізінде дә стү рлі салттар болды. Самаведаның бізге дейін ү ш редакциясы жеткен еді. Солардың ішіндегі ең кереметі болып Каутхумы редакциясы болып табылады. Каутхумы 1603 ә нұ раннан тұ рды. Самаведтер мә дени қ ұ ндылық ретінде емес, ү нді ә ндерінің тарихи дамуында улкен рө л атқ арды.

Бірнеше кө бірек қ ызығ ушылық ты Яджурведа абыз адхварьюғ аларғ а арналғ ан веда иеленді. Яджурведадағ ы ә нұ рандар Ригведадан алып пайданылғ ан. Бұ л ү нді прозасының ежелгі ү лгілері, бұ нда Қ ұ дайғ а табынушылық, қ ұ рбан шалу секілді дә стү рлі салттар негіз болғ ан. Яджурведаның сақ талғ ан редакциясының екі негізгі мә тіні мыналар; Қ ара Яджурведа жә не Ақ Яджурведа.

Ақ Яджурведағ а – ә нұ рандар мен қ ұ рбан шалу формулалары, ал Қ ара Яджурведағ а негіз болғ ан теотологиялық жә не салттық прозалар.

Кейбір деректер бойынша Қ ара Яджурведа Ригведадан бұ рын пайда болғ ан делінген.

Веда самхиттерінің ішіндегі ө зіндік самхит болып Атхарваведа саналады. Атхарваведа - сиқ ыршылық жалбарынулар мен ырымдардан тұ рғ ан, ол ырымдар мен жалбарынулар Солтү стік Америка мен Африкалық ү нділерге белгілі болғ ан.

Сақ талғ ан Атхарваведаның ең жақ сысы екі редакциясы - Шаунаки 20 кітапқ а бө лінген 731 ә нұ раннан тұ рады.

Веда ә дебиетін «веданга» деп аталатын туындылар аяқ тайды. Кө біне веданга туындысының ерекшілігі болып ондағ ы трактаттардың сутра формасы бойынша жазылғ андығ ы. Сутраның алғ ашғ ы тү сінігі – жіп, ал кейін ол қ ысқ аша тү сініктеме деген сө з деп берілді. Яғ ни алғ ашында ол матаның жібі секілді, ал кейіннен оны тезірек тү сіну ү шін веданга қ ысқ аша тү сінікті формада берілген. Бұ л ведангадағ ы маң ызды трактаттар болып Яскидің Нирукт жә не атақ ты Панинидің грамматикасы Аштадхьян саналады. Ә лі кү нге ө зінің мазмұ нын жоғ алтпай қ азіргі тіл білімінің негізгі ә дістерінің ретінде қ олданылады. Бұ л Панинидің грамматикасының негізгі мақ саты – мә дени тілдің санскрит тілінің сипаттамасы, осымен ол ежелгі ү нді ә дебиетінің мә дени жағ ынан жаң а дә уірге жол ашқ ан болатын.

⇐ Предыдущая 11 12 13 14 151617 18 19 20 Следующая ⇒