Тақырып бойынша дайындалуға арналған сұрақтар

⇐ ПредыдущаяСтр 15 из 51Следующая ⇒

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Ежелгі кезең дегі ү лкен баяндамалау формасының пайда болуы?

2. Ежелгі лирикалық жә не эпикалық Қ ытай поэзиясы немен байланысты?

3. Бань Гу шығ армашылығ ын сипаттаң ыз

4. Қ ытайдағ ы Шань тайпалық одағ ының алдында б. з. д. ІІІ ғ. пайда мә дениеті жө нінде не айтасыз?

5. «Шуцзин» мен «Луньюй» туындыларына тоқ талың ыз

6. Лирикалық туындылар Қ ытайдың қ ай кезең іне тә н?

7. «И» немесе «Ицзин» деген не?

8. «Ә дебиет» деген ұ ғ ымның Қ ытайдағ ы алғ ашқ ы мазмұ ны қ андай?

6 тақ ырып

Ежелгі Қ ытай ә дебиеті / жалғ асы /

«Луньюй»

Қ ытай Ескілігінің орта кезең інде осы шығ арманың орны қ андай еді? Осы сұ рақ қ а жауап беру ә рі оң ай, ә рі қ иын. Шығ армаларды санамалы жә не суреттеп шығ у оң ай: олардың барлығ ы ежелден жә не жақ сы таныс. Бірақ бұ л шығ армалардың қ ашан пайда болғ анын, қ алай пайда болғ анын айту қ иын, ә деби тұ рғ ыдан сипаттау да оң ай емес. Сонымен қ атар, бұ л жерде жалпы сұ рақ туындайды: ол дә уірде «автор» дегеніміз бар ма еді, шығ арманың туындау кезең і дегенді біз қ алай тү сінеміз жә не жалпы ә деби шығ арма сол кезең де нені білдірді, осығ ан байланысты, ә дебиет деген сө з сол заманда қ андай мағ ынаны білдірді?

Ежелгі уақ ытта ең танымал болғ ан, ә рқ айсысы ө зінің табынушы ортасына – аса жоғ ары болғ ан, жалпы классикалық ежелгі дә уір ұ сынғ ан – «Луньюй» жә не «Лао - цзы» деген екі шығ арманы алайық.

Нағ ыз тарихи тұ лғ а – Конфуций. Біз оның біздің дә уірімізге дейінгі 551 жылы туылғ анын білеміз. Біз оның ө мірінің кө п бө лігін - Циде болғ ан 517-516 жж. санамағ анда – Лу патшалығ ында, ө з елінде ө ткізгенін, онда бірнеше қ ызмет шенін атқ арғ анын білеміз; 497 жылдан 56 жастағ ы Конфуцийдің 14 жылғ а созылғ ан «жаһ ангерлік жылдары» басталады; бұ л жылдары ол сол заманның он шақ ты патшалық тарында болады; сө йтіп, 484 жылы, яғ ни, 69 жасында еліне қ айтып, бес жылдан кейін, 479 жылы 74 жасында қ айтыс болады. «Луньюй» -сол жаһ ангерлік жылдарындағ ы «талдау мен ә ң гімелесудің » нағ ыз ө зі.

Бірақ оны кім жазды? Тек Конфуций ө зі емес: шығ армада ол туралы ү шінші жақ та айтылады жә не осыдан ө зге белгілерге байланысты да «Луньюй» автобиографиялық жазба емес. Жазбалар шә кірттердің қ олымен жазылғ ан деп есептеледі. Кімнің қ олымен? Белгісіз. Қ ашан? Тағ ы белгісіз. 400 жылдары «Луньюй» кітабы, кү мә нсіз, осы немесе ө зге атпен жұ ртқ а белгілі болғ ан.

Бұ л кітапты ашқ анымызда, бізде тағ ы да жаң а сұ рақ туындайды: бұ л талдаулар мен ә ң гімелесудің жазбалары ма не? Конфуций пікірлестеріне бір нә рсені баяндағ ан жоқ, олармен ә ң гімелесті деп қ арастырғ ан жө н. Бірақ кей жерлерде мұ ндай тү рдегі ә ң гімелесулер де мә тінде кездесіп жатады (мысалы, тоғ ызыншы кітаптағ ы оның бірнеше шә кірттерімен ә ң гімелесуі), алайда Конфуций «Луньюйде» ә ң гімелеспейді, ө сиет етеді: «Адам баласы ө зі туралы бір нә рсені білмегендіктен қ айғ ы жемейді; ол бір нә рсені жасай алмағ андық тан қ айғ ырады». «Шебер сө йлеу, тү р-ә лпеттің келісті болуында нағ ыз адамдық белгі аз» (I, 3). «Оқ ып отырып ойланбау – қ араң ғ ылық. Ойлап отырып оқ ымау – қ ауіп» (II, 15). «Айтатын кезде айтпаса - жақ ындарын жоғ алтады. Орынсыз жерде сө йлесе - сө зді жоғ алтады. Данышпан ешқ ашан жақ ындары мен сө зін жоғ алтпайды» ( XV, 8 ). «Егер адам алысты ойламаса, міндетті тү рде жақ ынды жоғ алтады» ( XI, 11 ).

Диалог «Луньюйда» кө п берілгенмен, кө п жағ дайда ол кез-келген монологтік ойдың ә серлі жетуі ү шін қ олданылғ ан ә деби тә сіл.

«Цзы-гун мемлекетті басқ арудың мә ні неде жатады деген сұ рақ қ ояды. Конфуций сонда: Оның мә ні - астың жеткілікті болуы, қ ару-жарақ тың жеткілікті болуы, халық тың соғ ан сенуі. Сонда Цзы-гун: егер осы ү шеуінің біреуіне қ ол жеткізе алмасақ, ең бірінші неден бас тарту керек? – деген сұ рақ қ ояды. Оғ ан Конфуций: қ арудан – деп жауап береді. Цзы-гун тағ ы да: ал егер тағ ы бас тартуғ а тура келсе ше? - дегенде, Конфуций: астан – деп жауап береді. Ө йткені, ертеде де адамдар ө лген ғ ой, ал егер халық сенімі болмаса, онда бар нә рсенің қ ұ рығ аны» ( XII, 7).

Жоқ, «Луньюй» «талқ ылау мен ә ң гімелесудің » жазбалары емес. Бұ л – жасалынып, ә дейі ө ң делген, қ ысқ аша айтқ анда, ө з кейіпкері /Конфуций/ бар ә деби шығ арма. Кейіпкер шығ армада ә детте жан-жақ тан жә не ә р тү рлі тә сілмен айқ ындалады. Конфуций «Луньюйде» – бә рінен бұ рын, ө зінің сө здерімен айқ ындалады: сө з арқ ылы оның кө зқ арастары, тіпті мінезі беріледі. «Ең қ арапайым асты жеуге, қ ара суды ішуге, басың а тек қ олың ды жастанып ұ йық тауғ а болады жә не нағ ыз қ уаныш тек осы болуы мү мкін. Ал егер ө зің ді дұ рыс ұ стамасаң, онда байлық пен атақ – тек жү зіп ө ткен бұ лт тә різді» (VII, 16). «Фань–чи Конфуцийдің ө зіне нан ө сіруді ү йретуін сұ райды. Конфуций бұ л сұ рақ қ а: – Бұ л істі менен гө рі егінші жақ сы істейді –деп жауап береді. Фань-чи шығ ып кеткеннен кейін Конфуций былай дейді: – Осы Фань-чи кішкентай адам сияқ ты! Егер патша заң ды ұ станса, халық оны қ ұ рметтемей тұ рмайды. Ал егер бә рі осылай болса, адамдар оғ ан жан-жақ тан балаларын арқ алап ө здері келеді. Оғ ан астық ө сіру туралы ойлап не керек? » (XIII, 4).

Конфуций сырт жағ ынан да суреттеледі: «Конфуций жұ мсақ, бірақ қ атал; қ аһ арлы бірақ дө рекі емес; ақ жарқ ын бірақ ұ стамды» (VII, 38). «Конфуций ә рқ ашан балық ты аумен емес, қ арамақ пен аулайтын; қ онақ тап отырғ ан қ ұ сты атпай, ұ шып бара жатқ ан қ ұ сты ататын» (VII, 36). «Конфуций ө згелермен ә н салғ анда, егер біреудің даусы ерекше жақ сы шық са, оғ ан міндетті тү рде бө лек ә н айтқ ызатын жә не тек содан кейін сол ә ншіге қ осылатын» (VII, 32).

Оның тек қ аһ арманы ғ ана емес, сюжеті де бар, ол – қ аһ арманның «Жаһ ангерлік жылдары». Конфуций кіммен кездессе де есімдері бар, жиі–жиі мінездемелер ұ шырасады, ондағ ы суреттеулер жасанды емес – жанды, дерексіз емес – деректі.

Бұ л шығ арманың ө з тақ ырыбы да бар – конфуцийшілдік кө зқ арас тұ рғ ысынан, қ оғ амдық қ алып тұ рғ ысынан идеалды насихаттау, мінсіз адамды жә не адамдық бастаманы насихаттау. Бірақ мұ ның бә рі – адамдарды дұ рыс жолғ а бағ ыттаудың шынайлығ ын суреттеу;

Конфуцийлік кө зқ араспен қ арағ анда бұ л туындының тақ ырыбы - адам қ олымен жасалғ ан қ оғ амдық қ ұ рылыстың идеальды уағ ызы. Сондық тан бұ л шығ армадағ ы ерекше тә сілмен бейнеленген «алтын ғ асыр» жә не оның кейіпкерлер (Яо, Шу, Юй, Тан ван, Вэн ван, У ван, Чжоу гун) картинасының шындығ ы кө рсетілген.

Олардың кейбіреуі белгілі дең гейде тарихи тұ лғ алар: Вэн ван – Чжоудың кө семі, ол Иньмен қ ақ тығ ысады; У ван, оның ұ лы – Чжоу патшалығ ының алғ ашқ ысы патшасы; Чжоу гун У Ванның мұ рагері кішкентай Чен ванның атынан осы патшалық тың билеушісі. Яо, Шунь, Юй секілді тарихи аң ыздың кейіпкерлері, бірақ олар айтарлық тай нақ ты суреттелген. Жалпы, «алтын ғ асырдың » барлық кө ріністері де нақ ты.

«Алтын ғ асырда» шығ у тегіне қ арамастан, нағ ыз лайық ты адам елді билеген екен. Сондық тан ежелгі патшалық тағ ы мұ рагерлікпен берілмеген. Билік қ артайғ ан патша арқ ылы тек нағ ыз лайық тығ а берілген. Бұ л заң ды «алтын ғ асырдың » алғ ашқ ы патшасы Яо енгізді. «Луньюйда» оның салтанатты сө зі берілген: «О, Шунь! Тағ дыр сағ ан қ ол созды. Барлық нә рсенің ортасын алып жү р! Егер халық қ иналса, Аспан жақ сылығ ы мә ң гілікке таусылады! ».

Ары қ арай былай баяндалады: «Шунь тағ дырды Юйге тапсырады» (ХХ, 1).

Юй тарихта аң ызғ а айналғ ан алғ ашқ ы патшалық тың билеушісі болады жә не бұ л патшалық Яо, Шунь, Юй насихаттарын бұ зғ ан Цзе ван патшағ а дейін ө мір сү реді. «Тағ дырдың » ө згеге ауысқ аны анық. Ол – арамза Цзе ванды жә не оның патшалығ ын жер қ ылып, орнына Шан патшалығ ын орнатқ ан Тан ван еді; кейін ол Инь деп аталды. «Луньюй» Тан ванның мына сө зін келтіреді: «Мен, тү кке тұ рмайтын қ ұ лын, қ ара бұ қ аны қ ұ рбандық қ а шалуғ а батылым барды. Ұ лы Жаратушы, мен ө зіне ашық айтуғ а батылым барды: қ ылмыскерге мен аяушылық кө рсете алмадым. Сенің қ ұ лың ө зің е адал. Таң дау ө з қ олың да. Егер мен қ ылмыс жасасам, айналамның ешқ айсысына зардабын тигізбесінші. Егер айналамның бә рі қ ылмыскер болса, кінә менде ғ ана болсыншы! » (ХХ, 1).

Ары қ арай, бірақ оқ иғ а қ айталанады: Тан ванның асырандыларының бірі Чжоу ван да қ ылмыскер билеуші болып шығ ады жә не тақ тан алынып тасталады. Инь патшалығ ының орнына Чжоу патшалығ ы келеді, бұ л патшалық туралы былай делінеді: «Чжоу ү йінде ұ лы байлық болды: жақ сы адамдар – міне, оның ең басты байлығ ы. » Ары қ арай У ванның, Чжоу патшалығ ының алғ ашқ ы билеушісінің, сө здері келтіріледі: «Бұ л Чжоудың ең жақ ын туысы болсын, ол кез – келген нағ ыз адамнан кіші (жэнь– жэнь ә рпі – жэньді, нағ ыз адамдық бастаманы алып жү руші). Егер халық қ ылмыс жасаса, ол тек менің мойнымда болсын».

Осындай белгілермен мінсіз билеушінің бейнесі суреттеледі. Ары қ арай енді Чжоу патшалығ ының заң дары туралы айтылады: «Чжоу кезінде шектеулер мен таразының дұ рыстығ ы басты орында тұ рды; заң дар мен жарлы отарды егжей–тегжейлі қ арастырып, шығ арып отырды; жойылғ ан шендер қ айта орнатылды жә не билік жү ргізуге барлығ ы қ атысты. Қ ұ лдырағ ан патшалық тарды, ү йлерді қ айта кө терді, қ ашып кеткендерді жинады жә не Аспан астындағ ы халық Чжоуғ а ө здерінің кө ң ілдерін бұ рды. Ең бастысы – халық қ а тамақ беру, ө лгендерге қ ұ рмет, тірілерге ізет» (ХХ, 2).

Жалпы қ орытынды ретінде келесі сө здер келтіріледі:

Егер жү регің кең болса – адамдардың жаны сағ ан жақ ын.

Егер шыншыл ә рі шынайы болсаң – адамдардың сенімін аласың;

Егер табанды жә не тапқ ыр болсаң – жұ мыс жү реді

Егер адал ә рі мейірман болсаң – жан-жағ ың ның бә рі риза (ХХ, 3).

«Луньюй» - ә деби шығ арма ретінде ө зінің ішкі композициясына да ие. Оны кө рсету – барлық шығ арманы талдап шығ умен бірдей. Сондық тан композицияның екі тә сілі – басталу жә не аяқ талуын қ арастырумен шектелейік.

Бұ л екеуі шығ арманың жалпы тақ ырыбымен анық талады. Байқ ағ анымыздай, шығ арма тақ ырыбы – адамның қ ажырлы ең бегінің нә тижесіндегі мінсіз қ оғ амды қ ұ руы жә не ө зін ә рі қ оғ амды дамытуда мінсіздікті жоғ алтпай қ адағ алуы. «Луньюйді» ашқ ан ә р пенденеден «оқ у ә рі білгенді жаттық тырудан талмауды» талап етумен басталады (І, 1).

Бұ л «Луньюйдің » композициялық бастауын анық тайды. Адамгершілік қ ұ ндылық тар мен оны ү йрену жолдары кө рсетілгеннен кейін былай қ орытынды жасалады:

«Цзы чжан Конфуцийден сұ рады:

– Қ алай елді дұ рыс басқ аруғ а болады?

Конфуций былай жауап берді:

– Бес жақ сы нә рсені есте ұ стап, тө рт зұ лымдық ты жойып керек. Осылай мемлекетті дұ рыс басқ аруғ а болады, - деп жауап қ айтарады.

Цзы чжан сонда:

– Ал бес асыл нә рсе дегеніміз не? – дейді

Конфуций:

– Қ айырымды бола отырып, артық кетпе. Жұ мыс істеуге кү ште, бірақ артық кетпе. Тілеулес бол, бірақ сараң болма. Жаның кең болсын, бірақ менмендікті білме. Кү шті бол, бірақ қ атыгез болма».

Цзы чжан сонда:

– «Қ айырымды бола отырып, артық кетпе» деген нені білдіреді? – деп сұ райды.

Конфуций:

– Адамдарғ а шынымен пайда ә келетін нә рсені дұ рыс деп тү сіну. Міне, қ айырымды бола отырып, артық кетпе деген – осы. Жұ мыс істеуге кү ште бірақ қ орқ удан қ алтырау болмасын. Сонда кімнен қ орқ ып қ алтырау керек? Адамды жақ сы кө руге ұ мтылу жә не адамды жақ сы кө ру. Сонда сараң дық қ айдан пайда болады?

Цзы чжан:

–Ал тө рт зұ лымдық дегеніміз не?

Конфуций оғ ан:

– Ө сиеттемей, қ атыгездікті ө лтіру. Алдын алмау, бірақ кездейсоқ болып қ алғ анды соттау – заң сыздық. Бұ йрық бермей жатып, керек уақ ытында қ уу – қ арақ шылық. Адамдарғ а бере отырып, сараң дық жасау – билік ө кілдерінің болмысы.

Бірақ «Луньюйдің » соң ғ ы сө здері бұ л емес:

«Егер тағ дырды тү сінбесең (жалпы заң дылық ты), цзюнцзы бола алмайсың. Егер ережені білмесең (ли – қ оғ ам заң дылығ ы), ө зің е қ иын болады. Егер сө зді білмесең (адамдардың ө з ойын жә не сезімін білдіретін нә рсені), адамдарды біле алмайсың » (ХХ, 3). Міне, осылай шығ арманың «соң ы» заң ды тү рде «басталуымен» ә р уақ ыт байланыста кө рінеді.

Енді ө зге, луньюйлік емес қ оғ амдық ойды кө рсетейік.

Басты қ алпы «Луньюйдегідей» кү йде қ алады. Айталық қ оғ амдағ ы болып жатқ ан нә рселерге кө ң ілдің толмауы – ұ рыстар, соғ ыстар, халық тың аштығ ы. Осылардан арылып шығ у, сол кү йден шығ уды іздеу - соң ғ ы мақ сат.

Осы зұ лымдық тың бә рін жоюғ а жеткізетін жол – олардың бастапқ ы шығ у себебін анық тау. Конфуций бұ л себепті, адам тұ лғ асының, содан шығ ып, бү кіл қ оғ амның жетілмеуінен деп таниды. Демек, ол ү шін дұ рыс қ оғ амды қ ұ ру жолы адамның ө зінің дұ рысталуынан шығ ады деген ой дұ рыс. Ал адамды дұ рыстауғ а, оны (адамның ) негізін қ ұ райтын, адамның ө зіндегі жэньге (адамдық бастама) сү йеніп қ ол жеткізуге болады. Адамдық қ асиетті жоғ арылату қ ұ ралы ретінде вэн қ ызмет ете алады, ол – білімділік, ағ артушылық, жоғ арғ ы моральдік жә не интеллектуалдық мә дениет. Ал адамдық бастама адамдық табиғ атта жатқ ындық тан, іс–ә рекетте, қ имыл–қ озғ алыста кө рінетін белсенді фактор бар болғ андық тан, рухани мә дениет дегеніміз – сол адам шығ армашылығ ы арқ ылы жасалатын нә рсе. Конфуций ү шін Дао деген осы (жол).

Жетілмеген қ оғ амының ө мір сү ру себебінің бастамасын басқ адан да кө руге болады. Ә лемді соғ ыстар тү нертеді. Бірақ неге? Ө йткені қ ақ тығ ыс жү ріп жатады. Ол қ ақ тығ ыстардың себебі не? Ұ рыс-керістер. Ал ұ рыс- керістер дегеніміз не? Керек ету нә сіптері: біреулер бір нә рсені, екіншілері екі нә рсені керек етеді; нә сіп табиғ атының ө зі адамдардың ә рекет етіп, нә тижесін кө руге ұ мтылуғ а итермелейді.

Ал ә рекет ету дегеніміз не? Адамдардың ө з бойындағ ы болмасын кө рсетуі. Білімділік, ағ артушылық, мә дениет – табиғ и қ ұ былыс емес, ол қ олдан жасалынғ ан, демек, жасанды нә рселер. Барлық зұ лымдық тың тамыры – адамның іс–ә рекеттері: олар арқ ылы адам баласы табиғ и нә рселерге қ ол сұ ғ ып, оны бұ зады. Ал бұ л ә рекет адамның ө зі ү шін қ ауіпті.

Конфуцийге бір ғ ана білімділікке, бір ғ ана мә дениетке жү гінген бір жақ ты бағ ыттың заң дылығ ы да таныс. Мә дениет ү стірт қ ана, сырттай нә рсеге айналуы мү мкін; мұ ны болдырмау ү шін адамдық табиғ и қ асиеттерді (чжи) ұ мытпауымыз керек: бір тепе-тең дік екіншісімен жұ птасып, жарасып тұ руы қ ажет. Алайда бұ лай вэнді ақ тағ анғ а қ арамастан, адамғ а жә не қ оғ амғ а ө су ү шін ө те керекті факторлардың маң ызы ө згеріссіз қ ала береді. Мә дениет тек «ә шекей» дегенді білдіретіндігін алғ а тартсақ, яғ ни жасанды екенін жә не мұ нымен табиғ ат пен адам болмысына дақ тү сіретін ойды айтсақ, мә дениеттен, «данагө йліктен», бір нә рсені қ алап, ә рекет етуден бас тартуғ а шақ ырудан басқ а ешнә рсеге қ алмайды. Конфуций адам болмысының бір жақ ты бағ ытталуы жабайылық қ а алып келеді, ал басқ аша болғ ан жағ дайда, ол табиғ аттың болмысымен, ө мірдің болмысының ө зімен ү йлесімді бітісуге ә келеді, ал бұ л бітісуде дұ рыс қ оғ ам жалпы жатыр деп есептейді. Лао цзы ү шін де Дао (жол) осыны қ ұ райды.

Осы жолда Аспан–Жер ө здігінен қ ұ растырылады, барлық заттар ө здігінен пайда болады.

Барлық біртұ тас болмыс ретінде ө мір сү ретіндер ө зіндік қ алыпқ а ие, ө зіндік бейнеге ие; Дао жалпығ а ортақ болмыс сияқ ты формасы да, кейпі де жоқ. Егер ол бұ ларғ а ие болғ ан болса, ол барлық заттармен тең дә режеде тұ ратын еді. Сондық тан сол уақ ытта, ә р заттағ ыдай тә різді, ә рбір жаратылыста ө зіндік «бар» ө мір сү реді, ал Даода «жоқ » бар. «Бар» нә рсе ө згереді: онда ө згеретін заттар бар. «Жоқ » нә рсе ө згермейді: онда ө згеретін зат жоқ. Ө згеру деген – қ озғ алыстың кө рінуі. Барлық қ озғ алыс болмысы аяқ талуғ а ә келіп соғ ады, сондық тан «барлық заттардың » ө мір сү руінің аяқ талуы бар. Дао ө згермейді: демек, ол қ озғ алыста емес, тыныштық та тұ рады, сондық тан, ол уақ ытша емес – мә ң гілік.

Бей – жайлық ты уағ ыздау дегеніміз не? Жоқ, Лао цзы жә не одан кейінгілер мұ ны ү гіттеуден аулақ.

Дао – «жоқ », бірақ «жоқ » тек «бармен», «барлық заттарғ а» қ арама–қ арсы қ ойылғ анда ғ ана мағ ыналы, жалпы жағ дайда, ол «жоқ емес». «Қ озғ алыссыздық » – «ә рекет етпеу» емес, керісінше «қ озғ алыс».... Жә не дә л осындай «қ озғ алыс» жоғ арғ ы нә тижеге – адам мен қ оғ амның табиғ атпен, барлық болмыспен тепе–тең дікте ө мір сү руіне жеткізеді. Осы бірлікте ғ ана адам мен қ оғ амның нағ ыз ө мірінің негізі жатыр.

Мұ ндай ойлар Қ ытай Ескілігінің классикалық дә уірінің авторларымен арағ а кө п мың жылдық тар салып, «Даодэцзин» деген атақ қ а ие болғ ан, бірақ содан бастап біздің кү нге дейін «Лао цзы» деп, автордың атымен жиі алатын шығ армамен берілген.

Автор жайлы мә селені ә зірше қ оя тұ рып, шығ арма мә тінінің ө зіне жү гінейік. «Лао цзыдің » мә тінін ежелден келе жатқ ан сансыз алдың ғ ы зерттеушілердің жұ мысын жалғ астырушы осы кү нгі ғ алымдар бұ л мә тінді тү сіну қ иын екенін, ал толық зерттеу мү мкін емес екенін алғ а тартады.

Шығ арма мә тініне жү гінген сайын жобалау барысында дұ рыс емес ау деген жерлері ө згертіліп не алынып тасталғ ан, сондық тан бұ л шығ арма біраз ө згерістерге ұ шырағ ан. Енді бірде мә тінге қ ателікпен қ осылғ ан деген жерлері ө шіріліп отырғ ан. Сол себепті осы кү нгі оқ ырмандар кө біне бұ л шығ арманың кей жерлерін тү сініксіз дейді. Ғ ылыми сын «Лао цзыда» б. з. д. IV ғ асырда «Луньюйден» жү з жыл кейін пайда болды деп есептейді. Алайда мә тін тілі жағ ынан VI ғ асырғ а жақ ын екендігін, ал кейбір жерлері «Шицзинге» ұ қ сайтыны анық. Сондық тан «Лао цзы» б. з. д. IV ғ асырда пайда болды деп ойлауымызғ а болады. Жалпы шығ арма «Луньюймен» бірге Қ ытай Ескілігінің классикалық дә уіріне жататын шығ армаларғ а жатады.

Шығ арманың ә деби жағ ына жү гіне отырып, бә рінен бұ рын мә тіннің белгілі бір кө лемдегі бө ліктерден тұ ратынын кө реміз. Мысалы, шығ арманың ең басы мынадай мө р белгілерімен келесі сандық жолдарғ а бө лінеді, олардың ә рқ айсысы былай берілген: 3-3, 3-3, 2-4, 2-4, 3-4, 3-4, 4-4, 4-4, 4. Шығ арма жолдарын қ арастырғ анымызда, жолдардың кө лемінің ө згеруі мә тіннің мағ ынасының дамуымен ұ штастырылғ ан. Алғ ашқ ы тө рт жол тақ ырыбының мазмұ ны берілген жә не бұ л жолдар екі ырғ ақ тық жұ ппен тұ тасып, бірдей ү ш бө ліктен қ ұ ралғ ан. Келесі тө рт жол «басталудың » жалғ асын қ ұ райды: осында тақ ырып ашылып, аяқ талады. Олар екі ырғ ақ тық жұ ппен тұ тасып, екі бө ліктік жә не тө рт бө лікпен берілген. Ары қ арай ү зіндінің ү шінші бө лігі жалғ асады: алғ ашқ ы тақ ырыптан алыстамағ ан, бірақ оны жаң аша интерпретациялаушы, келесі тақ ырып ұ штасады. Бұ л ұ штасу ү шбө ліктік жә не тө ртбө ліктік екі ырғ ақ тық жұ ппен тұ тасқ ан, тө рт жолды қ ұ райды. Енді шығ арманы аяқ тап тұ рғ ан соң ғ ы бө лім, мұ нда енді жолдар басқ аша кө лемде тө ртбө ліктік. Бұ л бө лімде барлығ ы бес жол бар жә не соң ғ ы бесіншісі барлық бү тіннің мағ ыналық ритмикалық аяқ талуы. Егер қ ытай жолының ә р морына қ азақ /орыс тілінен аударылғ ан/ мә тіннің маң ызды сө здердің санын сақ тап бір екпінді комплексті қ оятын болсақ, сө збе-сө з аудармада «Лао цзыдың » басы мынадай тү рде болады:

Жол, «Жол» болатын жол,

Мә ң гілік емес жол.

Есім, «есім» болатын есім, -

Мә ң гілік емес есім.

Есім жоқ –

Аспан –Жердің бұ л басы

Жалпы «Лаоцзы» мә тіні - ырғ ақ пен метрикағ а негізделе біріккен тіл. Мысалғ а келтірілген ү зіндідегі бастамада ә рбір қ атардың ішкі ұ йқ асы берілген. d’au - d’au алғ ашқ ы нұ сқ ада; miwong - miwong екінші нұ сқ ада, сосын ә р екі тармақ тың соң ғ ы екі тармақ тарындағ ы соң ғ ы буындар ұ йқ асады. А б в б сызбасы бойынша (siug - mug); келесі айналымда да солай; ә рбір сың арда соң ғ ылары а-б-в-б (miag -kiag); соң ғ ы жолдары жұ п-жұ п болып ұ йқ асады, яғ ни а а б б (d’ong - miong, jiwen - jiwen); дә л осындай жолдармен ө лең нің соң ғ ы жолы аяқ талады. Кө біне ө лең де ә рбір сың ардың соң ғ ы бунақ тары а б в б ретімен ұ йқ асып отырады. Ұ йқ ас орындары жойылады, алайда мә тіннің қ азіргі ү лгісіндегі ү штен бір бө лігі дерлік ұ йқ аспен жеткізілген.

«Лао цзы» ө лең інің табиғ аты жө нінде эфматикалық шылау (заманауи айтылым бойынша – си ); жиі ауызша қ айталаулар да кездеседі дейді. Мысалы, келесі ү зіндіде қ ытайша эфматикалық сө з соң ындағ ы шылау, мысалы орыс тіліндегі сө збе-сө з аудармада эфматикалық «да» арқ ылы жеткізіледі.

Осылайша «Лао цзыны» ұ йқ асты ө лең ге қ ұ рылғ ан ауызша ө нер туындысы деуге болады. Ауызша ө нер табиғ аты шығ армадағ ы ауызша материалдарды ө ң деудің ө зге де тә сілдерінде де кө рініс табады. Осылайша, мысалы проза тілімен аударғ анда, былай шығ ады (Ян Хин–шун аудармасы): «Мағ ынасыздық (дао) – мә ң гілік жә не ол ө те терең бастама саналады. Терең бастамағ а енуді Аспан жә не Жер тамыры делінеді. Ол тіршілік секілді мінсіз, ешбір кү ш салусыз–ақ ә рекеттенеді».

Тү пнұ сқ ада мұ ның бә рі ө згеше. «Лоа цзы» ү шін де «мағ ынасыздық » – образ болып табылады. Алайда мұ нда ол басқ амен ауыстырылғ ан, онысы ө те айқ ын, мә нерлі – «алқ аптың руханинилығ ы». Сондық тан берілген аудармада «терең бастама», «барлық заттардың анасы» секілді ол да «қ араң ғ ылық тың ұ рғ ашысы» тіркесімен тү сінікті етіп берілген. Сонымен қ атар тү пнұ сқ ада бұ л проза емес, ө лең болатын: кө лемі алты жол 4—4—4—/2—4/—4—4 жолдары а—а—б—б—б—б ұ йқ асты болып келеді. Ә рине аударылғ анда образдардың тү сінігі ашылғ андай. Мысалы, «алқ аптың руханилығ ы» тіркесі «мағ ынасыз-ық тың » образы қ ызметін атқ арады, себебі алқ ап қ ұ дайы оның орталығ ында ө мір сү реді деп ойлайды, ал егер алқ аптың айналысын тау қ оршап жатса, онда оның дә л ортасы тегіс, яғ ни ештең е жоқ.

«Лао цзының » ауызша сө з ө неріне қ арама-қ арсы қ оюшылық тә н. Осы қ арама-қ арсы қ оюшылық жиі парадоксқ а (тосын пікірге) айналып кетеді.

Таза парадоксқ а мына нақ ылдар да мысал бола алады: «Ұ лы мейірімді адам – мейірімді емес. Сондық тан да ол – мейірімді адам. Кішіпейілді жан мейірімді болудан шаршамайды. Сондық тан да ол – мейірімді емес», «Қ исық – яғ ни тү зу. Бос– яғ ни толы. Ескі – яғ ни жаң а. Аз – яғ ни кө п. Ауыр – жең ілдің негізі. Тыныштық – шудың билейшісі».

Бұ л философиялық поэманың авторы кім? Дә стү р Лао цзы деп кө рсетеді. Бірақ бұ л есім емес, «қ арт» деген лақ ап ат. Сыма Цяньның кө рсетуінше, оның фамилиясы – Ли, аты – Эр; Сыма Цянь Ли Эр ө мірі уақ ытын есептеуде болады, тарихшы оның Конфуциймен кездесуін айта отырып, оның Ли Эрге оқ у ү шін келгенін жеткізеді. Ли Эр Конфуцийдің жасы ү лкен замандасы болғ ан. Конфуцийдің ө мір сү рген уақ ыты 551-479 жж., ал Ли Эр есептеу бойынша одан ертерек туылуы қ ажет ( б. з. д. VI ғ. І жарт. ) Кейбір зерттеушілер Лао цзы ө мірінің нақ ты уақ ытын б. з. д. 551-479 жж. кө рсетуге болады деп есептейді,

Ли Эрдің қ оғ амдық жағ дайы туралы Сыма Цян оның Чжоу патшалығ ының сарай архивін сақ таушы болғ ан деп жеткізеді. Тарихшы чжоулық архивариустың патшалық тың кү йреуін кө ріп, ол қ ызметінен босауын ө тініп қ ана қ оймай, қ оғ амдық ө мірден мү лдем бас тартқ ан. Сө йтіп батысқ а кетеді. Шекара бекетінде оның басшысы отаны ү шін тым болмағ анда бір нә рсе қ алдырып кетуін сұ райды. Ли Эр оғ ан «5000 иероглиф» қ олжазбасын беріп, кетіп қ алады. Міне, сол қ олжазба бү гінгі талданып отырғ ан шығ арма болып табылады. Ол адамның соң ғ ы ө мірі белгісіз» – деп аяқ тайды Сыма Цянь. Бә рі тү сінікті сияқ ты. Бірақ олай емес. Ең алдымен, Ли Эрдің ө мір сү рген уақ ыты анық белгісіз. Егер ол Конфуциймен кездескен болса, ол сол уақ ытта тым болмаса б. з. д. VI ғ асырда ө мір сү руі керек. Егер ол «чжоу патшалығ ының қ ұ лағ анын кө руге шыдамай» (бұ л жерде патшалық тың тарихи қ ұ лдырауы айтылып тұ р) Отанын тастап кеткен болса, ол б. з. д. ІІІ ғ асырда ө мір сү руін тоқ татқ ан болатын. Дегенмен, Сыма Цянның кө рсеткен ескертулерінде жеткізген мә ліметтерінің тарихи дә лдігінен сенімсіздік байқ алады.

Бізге оның шығ армаларының авторы ретінде тарихқ а енген Лао цзы: одан артық қ андай да бір жаң а болжам жасау екі талай. Ә дебиет тарихын зерттеушіге, дегенмен, ә рқ ашан да осы поэмадағ ы жұ мбақ формуларды қ олданғ ан адам қ ызық екені рас, «Жол, жол болуы мү мкін, бірақ ол мә ң гі жол емес... » сияқ ты, біресе «қ исық - яғ ни тү зу» сияқ ты парадокспен шатастырады.

Танымал болғ ан Ежелгі Қ ытай классикалық шығ армаларының бізге қ андай атаумен жеткеніне назар аударып кө рейік: «Лао цзы» сә л алдығ а жү гіртсек, «Мэн цзы», «У цзы», « Сунь цзы», «Ле цзы», «Чжуан цзы», «У цзы», «Сюнь цзы. » Бұ ның бә рі жеке есімдер. Бірақ бұ л шығ арма авторларының есімдері ме? Мү мкін олай емес. Бұ лар біз білетін ескерткіштер. Біріншіден, бір адам туындысы емес, ал екіншіден бір уақ ыт жемісі емес.

«Мэн цзы» - жиһ ангез, данагө й ұ стаз Мэн Кэнің сө здері мен істері енгізілген кітап. «Сунь цзыда» Сунь У қ олбасшының соғ ыс ө неріне ү йретуі айтылады. «Чжуан цзы» немесе «У цзыда» Чжуан Чжоу данышпаны мен У ци қ олбасшының ойлары мен кө зқ арастары белгілі бір дең гейде кө рініс тапқ ан. Сонымен автор есімі мен шығ арма атауының арасындағ ы байланыс кү мә нсіз. Бұ л шығ армалар авторлары Мэн Кэ емес – Мэн цзы, Сунь У емес – Сунь цзы, Чжуан Чжоу емес – Чжуан цзы, У ци емес – У цзы берілген. Мэн Кэ – ә лде бір шындық бейне, Мэн цзы – ә деби кейіпкер. Басқ алары туралы солай айтуғ а болады. Бұ л парадоксты айқ андау ү шін ө зімізге белгілі «Луньюйғ а» жү гінейік. Мұ нда Конфуцийдің «сө здері мен істері» баяндалғ ан. Біз Кун Цю деген ә лде бір адамның болғ анын білеміз, дә л осы Кун Цю Кунцзы екеніне сенеміз немесе «Луньюйдан» табылатын «цзы – ұ стаз». Луньюйдің ө н бойындағ ы мазмұ ны Кун цзы жай ғ ана кө шірілмей, жасалғ андығ ын кө рсетеді. Кунцзы бейнесінде сол уақ ытта қ ытай қ оғ амының белгілі кезең ін кө рсететін данышпан, ұ стаз кейпі іске асырылғ ан. Басқ аша айтқ анда Конфуций - «Луньюйде» осы шығ арманың ә деби кейіпкері. Бұ л кейіпкер бейнесінің негізінде Кун Цю есімді ө мірде болғ ан адамның қ ырлары жатуы ә бден мү мкін, бірақ оның ө зі ә деби ө згеріске ұ шырап, нағ ыз ә деби кейіпкердің жасалуына қ ызмет еткен. Мұ ны ескерткіштің Х бө лімінен айқ ын кө руге болады, онда кейіпкер кү нделікті тұ рмыстық ө мірде бейнеленген. Кун цзы сарай маң ындағ ы қ ызметте болғ анда, тө менгі сатыдағ ы тө релермен сө йлескенде сә л икемделіп, ал жоғ арғ ы сатыдағ ы тө релермен керіліп, менсінбей сө йлесетін болғ ан (X, 2). Сарай салтанаты уақ ытында патшалық скиптерін алып жү руге тура келді, қ иналғ ан сың ай танытатын. Скиптерді кө теру керек болғ анда, ол мә ртебелі тағ зым ететін, ал оны тү сіргенде, бағ алы зат ә келе жатқ андай болушы еді, сонымен қ оса тү рі қ орық қ андай ө згеріп, аяқ тары кісенделгендей ә рең жү руші еді (Х, 5). Конфуцийдің «пікірлері мен ә ң гімелерінің » маң ызды тақ ырыбының бірі – қ оғ амдық тә ртіп нормасы, қ оғ амдық этикеттің ережесінің маң ызы туралы сұ рақ қ ойылғ анын еске саламыз. Конфуций бұ л нормалар мен ережелердің сақ талуына ү лкен мә н берген. Кө ріп отырғ анымыздай, осы тақ ырыптың жоспарындағ ыдай кейіпкер таза ә деби қ олданыстармен бейнеленген.

Лао цзы мү лдем басқ а ә деби кейіпкердің типіне жатады, ә деби Кун Цзыдың артында нақ ты ө мірдегі Кун Цю тұ р, ал Лао цзының артында Ли Эр тұ р деп айтуғ а болмайды. Лао цзы ө зінің атымен аталғ ан, толығ ымен ә деби поэманың кейіпкері, Кун Цзыдан «Луньюйдағ ы» немесе Мэн цзыдан «Мэн цзыдағ ы» мү лдем басқ а, оларда кейіпкер қ атысады, ал Лао цзыда басқ а кейіпкер жоқ. Бірақ барлық жерінде оның сө здері бар. Бұ л сө здер керемет ө згеше сө здермен берілген.

Ол – Лао цзы, жоғ арыда айтылғ андай, қ арт. Не ү шін қ арт? Ө йткені анасы оны қ ұ рсағ ында 81 жыл кө терген, ол дү ниеге ақ сақ ал болып келген. Неге оның фамилиясы Ли? Ө йткені оның анасы Ли (алхоры) астында туғ ан. Неге есімі Эр - қ ұ лақ? Ө йткені қ ұ лағ ы ө лшеусіз ұ зын болғ ан. Жоқ, «Лао цзы» кейіпкері мә ртебелі Чжоу архиварусы болмағ ан жә не оның ойлары шығ армада кө рсетілмеген. Ол шығ арманың кейіпкері тек ерекше адам бола алады. Жә не тағ дыры да ө згеше болу керек.

Мемлекет шекарасының алыс бір жерінде, «Батыстың Сиванму есімді ә йел билеушісі» басқ аратын елге баратын жолындағ ы ә скери бекеттің қ арауылы қ ызық қ ұ былыс байқ айды. Шығ ыстан, мемлекеттің орталығ ынан Дао Жэнь (жолаушы) жақ ындап қ алғ анын жеткізеді. Шынымен бекетте ақ сақ алды ұ лы қ арт кө рінеді. Бұ л Лао цзы болатын. Қ арауыл Елін тастап бара жатып «Дао дэ цзин» (Дао жә не Дэ туралы кітап) беріп кеткен ақ сақ алғ а тағ зым етеді. Ол бекеттен ө тіп, мә ң гі ғ айып болады. Міне, осылай Лю Сянудың (б. з. д. І ғ. ) «Лесянь Чжуан» (Сиқ ыршылар ө мірі) атты кітабында айтылғ ан, оның бұ л кітабы шамамен б. з. д. IV-V ғ ғ. жарық қ а шық қ ан. Дә л осы ө гіз мінген ақ сақ ал, қ ұ пия қ арт, қ ытай кескіндемешілерінің суреттеуіндегі «Лао цзы» поэмасының кө рінбес кейіпкері болғ ан.

Ежелгі Қ ытай классикалық кезең інің І жартысына «Гуань цзы» жә не «Сунь цзы» деген екі шығ арма да жатады. Бұ л екі ескерткіштің уақ ытын белгілеу аса қ иын. Басқ а ә деби ескерткіштер секілді олардың қ ұ растырылуы да ұ зақ мерзімді қ амтиды. Бұ лардың қ ұ растырылуы б. з. д. VІ–V ғ ғ. аралығ ы болуы ә бден.

Дегенмен осындай ұ зақ мерзімнің ө зін кө рсету шартты, ол тек мә тіндердің алғ ашқ ы бө ліктеріне ғ ана қ атысты болуы мү мкін, ә сіресе, бұ л «Гуань цзығ а» қ атысты. Шығ арманың белгілі бір тарихи кезең ге жатқ ызуғ а оның тақ ырыбы да негіз болады. «Гуан цзы» жә не «Сунь цзы» жеке есімдер, тү рлі деректер бойынша екі қ айраткердің есімдері. Гуан Цзы - бұ л Гуань Чжун, Ци патшалығ ының даң қ ты Хуань гун министрі. Сун цзы – бұ л Сунь У, У патшасы Хэ люяның қ олбасшысы қ ызметінде болғ ан.

Сонымен Гуань Чжун ө мір сү рген уақ ыты б. з. д. VІІ ғ. ІІ жартысы, Сунь У б. з. д. V ғ. І жартысы – VІ ғ. соң ғ ы ширегі. Бұ л дә уірдің жалпы тарихи ү рдісінің ерекшелігі - ә р тү лі қ оғ амдық ойлардың тұ жырымдамаларының кө беюі жә не олар бә рі ә леуметтік жә не саяси ө мірді дамытуғ а бағ ытталғ ан шешімдер. Маң ызды шешімдерінің бірі – мемлекетті экономикалық жә не ә скери қ арым–қ атынаста мық ты етуге жол табу. Бұ л туралы осы дә уірде пайда болғ ан мына: «Бай ел, кү шті ә скер» нақ ылы дә лелдейді. Экономикалық жетістікке жету мақ сатында «Гуан цзы» болса, ә скери мақ сатта «Сунь цзы» аталынады.

Ә рине «Гуань цзыда» берілген экономикалық жү йені толығ ымен жеткізуге мү мкіндігіміз жоқ, алайда:

Мемлекет кү шті болу ү шін, ең алдымен, «халық қ а тамақ пен киім» жетклікті болу керек. Мемлекетті басқ арудағ ы бастысы – халық ты байыту. Егер халық бай болса, оны басқ ару оң ай; егер кедей болса, басқ ару қ иын. Тамақ ты жә не киімді ауылшаруашылық жердегілер ө ндіретін болса, онда, ең алдымен соларды ойлау керек: «Елдің байлығ ы жә не астық молшылығ ы егін шаруашылығ ымен келеді. Сол себепті ертедегі басқ арушылар егін шарушылығ ына қ ұ рметпен қ арағ ан».

Жермен айналысатын ең бекшілерге ө з астық қ орын толтыруғ а қ андай мү мкіндіктер бар? Ол ү шін бірінші шарт – табиғ ат заң ын дұ рыс сақ тау: ә сіресе, тұ қ ым себу, астық жинау шаруашылық жұ мыстарының тә ртібіне, табиғ и ағ ымына кедергі келтірмеу. Былай болуы да мү мкін: басшы керемет жабдық талғ ан кемемен серуендеп, зә улім сарайда тойлауы ү шін оғ ан жаң а қ ажеттілік туады; сол кезде ол халық тан салық жинап, уақ ытынан кө п жұ мыс істетіп, ө з жұ мыстарынан айырады. Ол мұ нымен егін шаруашылығ ының ырғ ағ ын бұ зып, халық тың кү шін сарқ ып, тө зімін тауысады. Сол себепті басшы ө зінің тілектерін тыйып, ұ стамды, салмақ ты болып, халық тың кү шін, тө зімін сақ тауғ а тырысуы керек.

Халық тың экономикалық жағ дайы – мемлекеттің кү шеюі мен гү лденуінің алғ ышарты.

Екінші – халық ты «тө рт негізде» қ адағ алау: қ оғ ам ө мірінің заң дары (и), тә ртіп, намыс жә не ұ ят. Басшы барлық жағ ынан ө зі жеке ү лгі кө рсетуі тиіс: осы негіздерді ө зі қ атаң қ адағ алау керек. «Гуань цзы» тілінде бұ л халық ты «оқ ыту» деп аталады. Адамдар ө з басшысынан ү йренсе, «отбасында бә рі тату», қ оғ амда «тө рт негіз» жү зеге асады. Тек осы жағ дайда басшысының ә мірі жан-жақ ты орындалады.

Мемлекеттің жақ саруының келесі бір шарты: міндетті тү рде қ ұ дайларды ұ мытпай, оларғ а табыну керек. Жердің, таудың, ө зеннің ө з қ ұ дайы бар деп есептесек, басқ а сө збен табиғ ат заң дарын сақ тау қ ажеттілігін айтады.

Сондай бір классикалық туындылардың біріне б. з. д. IY ғ асырдың жемісіне «Ле-цзы» айналғ ан. Бұ л ә деби ескерткіш жолдарының басынан-ақ Ле-цзы ұ стазы жө нінде сө з қ озғ алады. Ол Чжэн патшалығ ына тиеселі Юаньпу мекенінде 40 бойы ө мір сү ргенмен ешбір адамның оның данагө йлігі жө нінде хабары болмағ ан делінеді. Ле Юй-коу Ұ стазының атын алғ аш шығ арғ ан оның шә кірті болатын. Кө птеген зерттеушілер де Ле Юй-коудың Чжэн патшалығ ының Жу-гун билігі /422-396/ кезең інде болғ андығ ын айтқ ан.

«Ле-цзы» фольклорлы қ ара сө зді шығ арма. Қ ай кезең ге жатпасын, ә дебиет тұ рғ ысынан аса бағ алы, қ ытай ауыз ә дебиеті ү лгілерінің жиынтығ ы саналады. Мына бір ү зінділерді орыс тілінде Л. Поздневаның аудармасынан береміз:

«Сун патшалығ ында маймылдар ө сіретін бір адам ө мір сү ріпті. Оларды жақ сы кө ргені соншалық, ү лкен ү йір маймыл асырапты. Маймылдар да оны жақ сы тү сініпті-мыс. Ө зінің жақ ындарына бермесе де маймылдарына тапқ ан-таянғ анын берген дейді. Уақ ыт ө те жағ дайы ә лсіреп, маймылдарғ а беретін азығ ы қ алмағ анда, бір қ улық жасамақ ойда: - Сендерге таң ертең гілік 3, ал кешкісін 4 каштан берсем, жетерлік пе? - десе. Маймылдар ренжігенгендерін білдіріп секіріп қ оя беріпті, сонда иелері: - жарайды, жарайды, таң ертең 4, ал кешкісін 3 каштан беретін болып келіскен екен».

Б. з. д. IY- III ғ ғ. тарихқ а «Чжуан-цзы» туынды келеді. Ал соның екінші бө лімінде жоғ арыдағ ы айтылғ ан ауыз ә дебиетінің ү зіндісі қ айталанады.

Бұ л салыстырудың нә тижесінде ә ң гіме уақ ытқ а қ арай тарй берген, қ ытай халқ ында, тіпті, осы жө нінде «Таң ертең ү шеу, кешкісін тө ртеу» мә телі де пайда болғ ан.

«Ле-цзы» ә ң гімесі айтылғ ан кейін, ақ ылдының ақ ымақ алдындағ ы дең гейі жө нінде ешбір нә рсені: азық атын да, санын да ө згерпей, бірінде «ашу мен ыза» туғ ызса, енді бірде «қ анағ ат пен ризашылық » туғ ызғ анын ө неге етеді..

Бұ л астарлы ә ң гіме екі шығ армада ө негелік мә нге айналғ ан. Мұ ндай ә ң гімелер «Ле-цзыда» да «Чжуан-цзыда» да кө птеп кездеседі.

Осындай ерекшелікке ие екі тау туралы ө негелік ө сиеті де кіреді: «Айналасы 700 ли, биіктігі 10000 жэнь болатын екі Тайхань жә не Внаъутаулары Цзычжаудан оң тү стікке қ арай жә не Хэйяннан солтү стікке қ арай кө терілген. Солтү стік таудан шық қ ан бір аң қ ау 90 жыл бойы осы таулардың, етегінде ө мір сү ріпті. Қ айда барса да, қ айдан қ айтса да, жолына бө гет болғ ан тауларды айналып ө туден шаршап, отбасын жинап кең есе бастайды. «Бә ріміз бірігіп бұ л бө гетті жермен жексен ете алмаймыз ба екен? » Юйчжаудың оң тү стігінен Ханьның оң тү стік жағ алауына дейін тегіс жол сала алар ма екенбіз? Бә рі келіседі, тек ә йелі ғ ана кү мә ндана: «Сенің кү шің мен бір тө бешікті де қ ұ рта ала алмаймыз». Тайхань мен Ванъу туралы не айтуғ а болады! Оның ү стіне соншама жер мен тасты қ айда жібермексің? » - Бохай шығ анағ ына тастаймыз. Қ ыс ө тіп жаз болды, ал олар тек бір рет ғ ана барып келді. Ө зен айналмасының Ақ ылдысы аң қ ауғ а кү ліп, оны айныта бастайды: «Ақ ымақ! » Сен сияқ ты шалғ а тауды бір қ арысқ а да кішірейту мү мкін емес! Осыншама тау мен тастың қ уатымен қ алай кү ресе аласың? ». Ал аң қ ау шал былай дейді: «Сен ештең е тү сінбейсің! Сенің ақ ылың жесірдің кішкентай ұ лынан да аз. Кішірейте алмасам, несі қ айғ ы екен? Мен ө лсем балаларыма қ алады. Балаларымның немересі болар. Немелерінің ө з балалары болады. Ол балалардың ө з балалары болады. Балалар мен немерелер ешқ ашан таусылмайды. Ал, тау болса, ө спейді ғ ой! »

Ақ ымақ тың сө зін аруақ -жыландар қ ожайыны естіп қ ойып, оны айтқ анынан қ айтпай қ ояды екен деп қ орқ ып, барлығ ын Ә міршіге айтып барады. Ақ ымақ тың ақ кө ң ілдігі Ә міршіге ә сер етіп, ол ү лкен қ ұ мырсқ алар тайпасынан екі ұ лына екі тауды арқ аларына салып, біреуінің орнын Шо шығ ысына, екіншісінің орнына Юннан оң тү стікке қ арай ауыстыруды бұ йырады. Сол уақ ыттан бастап, Цзичжоудың оң тү стігінен Ханьның оң тү стік жағ алауына дейінгі аралық та ешқ андай бө гет қ алғ ан жоқ » (V б).

Мұ нда ә ң гімелеушіден берілген айтарлық тай алатын ө неге жоқ, бірақ ү лгі-ө неге ә ң гіменің аяғ ында қ осымша тү рінде берілген. Мү мкін ол сюжеттің ө зінде де қ амтылғ ан шығ ар. Осы сынды ө сиет-ә ң гімелер «Ле-цзы» мә тінінің кө п бө лігін қ ұ райды.

Анекдоттар, тұ рмыс-салт ә ң гімелері, ө неге-ө сиеттерімен қ атар «Ле-цзы» ғ ажайып мә ліметтер желісімен қ ұ ралғ ан, мұ нда ойдан шығ арылғ ан тарихи кейіпкерлер туралы мә ліметтерден қ ұ ралғ ан сиқ ырлы ертелер де бар. Мысалы, ежелгі Чжоу патшалығ ының билеушісі Му-ван туралы жә не оның таң ғ ажайып саяхаттары туралы ертегі осылар қ атарынан. Олар туралы «Ле-цзының » III бө лімінде айтылады. Саяхаттардағ ы Му-Ванның жолсерігі «отпен суғ а тү скен, темір мен тастан ө ткен, ө зен мен тауды аударғ ан, ауада қ алық тағ ан» сиқ ырлы болыпты. Патша бұ л сиқ ыршығ а ү лкен қ ұ рмет танытқ ан. Оғ ан арнап «мың дағ ан жэнь» биіктіктегі сарай салдырып, ішін сымбатты арулармен толтырыпты. Олар саяхатқ а тең десі жоқ сегіз кербез атпен патшаның арбасында аттанады екен. Мың дағ ан иен жолдар жү ріп, алып-аң шылар еліне жетеді. Алып-аң шылар патшалығ ы ақ қ удың қ анын тарту етеді, ал аяқ жууы ү шін бие мен сиыр сү тінен тарту жасайды. Содан кейін олар «жолғ а аттанып, сиқ ырлы тау Каньиуннің тө бесінде қ онады. Келесі кү ні Хуань-ди сарайын кө ру ү шін, Каьиуннің тө бесіне шығ ады (Ляо-цзы жә не оның мектебінің кө зқ арасы бойынша бү кіл мә дениеттің патшасы ә рі атасы)». Сол жерден фольклордың атақ ты кейіпкері, жер қ иырдың Ә міршісі – Сиванмуғ а («Батыстың билушісі») қ онақ қ а аттанады. Олар Сиванмумен Яшма тоғ анының маң ында тойлайды. Сиванум патшағ а ә н айтып, патша оғ ан қ осылады».

Ертегі осы жерінен бітіп қ алуы мү мкін еді, бірақ «ЛецЦзыда» былай делінеді: «Патша оғ ан қ осылып ә ндетті, ал ә н мә тіні мұ ң ды болды. Ол кү ннің шық қ анын кө рді. Ол бір кү нде 10000 ли жү рді. Патша кү рсіне: «Мен ө з табиғ аттан лә ззат алумен ғ ана шектеліп келем. Менің ұ рпақ тарым осы ісім ү шін мені ұ ялтады ма екен? » - дейді. Му-ванның бұ л сө здері не білдіреді? Кейде мұ ны Му-ван тек осы сиқ ырлы патшалық ты ғ ана, шынайы лә ззаттың жерде екенін тү сінген деп тү сіндіреді. Егер бұ л топшылауды қ абылдасақ, Ле-цзыдың, Му-ванның Сиванмуғ а қ онақ қ а барғ андығ ы турасындағ ы ертегісіне неге жү гінгендегі тү сінікті болады. Сонымен қ атар, оның ә ң гімесінде ерекше мә н-мағ ына ү стейтін тағ ы бір қ ызығ арлық нә рсе бар».

Бір саяхат кезінде сиқ ыршы Му-ванды «аспанында не кү ні, не айы жоқ, ал жерінде не ө зені, не тең ізі жоқ » жерге алып келеді. Мұ ндай биіктікте Му-ванның кө зі қ арауытып, қ ұ лағ ы дың ылдай бастайды, ойлары адасып ө мірлік қ уаты ә лсіреп, ү йге қ айтаруын ө тіне бастайды. Сиқ ыршы патшаны итеріп жібереді, ол кең естікке қ ұ лайды. Бірақ патша сол баяғ ы орнында оянады, айналасында баяғ ы адамдар, алдында тұ рғ ан ә лі суымағ ан шарап, тағ амдар ә рі сол қ алпында. Патша: «Мен қ айдан келдім? » - деп сұ райды. Айналасындағ ылар: «Тү сінбей, Сіз осында ү нсіз отырдың ыз» - дейді.

Осы сә тте Му-ван есінен танып, тек 3 ай ө ткен соң ө зіне келіп, сиқ ыршыдан не болғ анын сұ райды. Сиқ ыршы: «Мен жә не сіздің рухың ыз екеуміз саяхаттадық. Денеге қ озғ алудың не қ ажеті бар? Біз екеуіміз болғ ан жер сенің сарайың емес пе? » - дейді. Осылайша патша ү лкен ой тү йеді.

⇐ Предыдущая 10 11 12 13 141516 17 18 19 Следующая ⇒