5 тақырып

Ежелгі Қ ытай ә дебиеті

Қ ытай тарихының ежелгі кезең і б. з. д. ІІ мың жылдық тың ортасы мен б. з. III ғ. қ амтиды. Оның ө зі ү ш ү лкен: тайпалық одақ тар дә уірі – Шань–Иньдік (б. з. д. ХVIІ-ХІI ғ ғ. ) жә не Чжоулық – қ алалар мен мемлекеттер дә уірі (б. з. д. ХІІ–VIII ғ ғ. ) жә не Империя (б. з. д. ІІІ ғ. - б. з. ІІІ ғ. ) аталатын дә уірлерден тұ рады.

Археологиялық қ азбаларғ а сү йенсек, Қ ытай территориясындағ ы Хуанхэ бассейнде Шань тайпалық одағ ының бірігуіне дейін, яғ ни б. з. д. ІІІ ғ. ө зінде мә дениет пайда болғ ан дейді. Табылғ ан орнына байланысты ол Яншао мә дениеті аталады. Шань одағ ының уақ ытының Инь аталатын екінші кезең інен қ ойдың жауырына не болмаса табақ аның ү стің гі қ аң қ асына ойылғ ан алғ ашқ ы жазба – буцылар – жорамал формулалары жеткен. Сол дә уірдегі ө мірдің тү рлі жақ тары мен ө зіндік ерекшеліктерінен мағ лұ мат алуда қ ұ нды жазбалар саналады. Бұ лар ө зі Қ ытайда жазудың ерте пайда болғ анын ә рі мә дениеттің жеткілікті дамығ анын кө рсетеді. Ә дебиеттің бастауына эдиктер /заң дар/ мен ежелгі патшалардың бұ йрық тарын т. б. жатқ ызуғ а болады.

Б. з. д. ХІІ ғ. ортасы тарихи маң ыздылығ ы жағ ынан ә лсіреу кезең і аталғ ан, Инь тайпалық одағ ының қ ұ лап, оның орнына Чжоу патшалығ ының келуімен сипатталады.

Чжоу патшалығ ының ө ркениеті ежелден-ақ Қ ытай тарихында «алтын ғ асыры» аталғ ан. Қ ытай мә дениетіндегі «алтын ғ асыр» есімі ә лемге ә йгілі Конфуцийдің шығ армашылығ ымен де (б. з. д. V-VІ ғ ғ. ) байланысты.

Патшалық тың жү йесін суреттейтін - «Чжоу ли» ( Чжоу заң дары) - тарихи жә не ойдан қ ұ растырылғ ан аралас жү йе кө рініс табатын ескерткіш.

Б. з. д. ХІІ ғ. соң ында мың дағ ан тайпалық топтардан тұ рғ ан Одақ б. з. д. VIII ғ. аяғ ында тайпалар саны жү зге дейін кеміген. Тайпалық одақ тың ө мір сү рген мекені «ди» (жер) деп аталды, оның орталығ ы (и) деп аталды. Тайпалық топтардың азаюынан немесе бір-бірімен бірігіп кетуінен кү шті Чжоу патшалығ ы пайда болады. Бірнеше топтың бірігуі «го», ал олардың басшылары «хао» (князь) аталды. Чжоу патшалығ ы мемлекет шең берінде қ ұ рылғ андық тан жоғ ары жү йеленген мемлекет болды. Чжоу патшалығ ының басшысын «ван» – патша атады. Чжоу кезінде қ оғ амның ә леуметтік топтарғ а бө лінуі алғ аш рет кө рініс табады. Ол қ ұ лдардың пайда болуымен байланысты. Қ ұ лдардың тө рт категориясына кіретіндердің еркі болмағ ан. Ал еріктілер қ атарына диқ аншылар, қ олө нершілер, қ арапайым халық (шужэнь) жатқ ан. Қ арапайым халық тың жағ дайын «Лицзи» ережелер жазбасынан табуғ а болады.

Ежелгі қ ытай сө з ө неріне қ атысты ескерткіштер б. з. д. ХІІ ғ. ортасына жататын гао-жолдау, эдикт-заң топтамасын қ ұ райды. Ежелгі жазуларды зерттеушілер олардың тілі мен стилінің қ иындығ ынан толық тү сінуге мү мкіндіктің аздығ ын айтады. Б. з. д. VIIІ ғ. қ ытай оқ ымыстыларының бірі Хань Юй, кө рнекті философ Чжу Си де сондай пікірде болғ ан. Дегенмен Пань-гэн патшасының жолдауы жалпы тү сінікті. Шань тайпасының кө семі, ө зінің тайпасын Гао мекенінен Инь мемлекетіне кө шуге шақ ыруы. Бұ л кезде отырық шы ө мір сү руге ү йрене бастағ ан халық, патша ойы мен шешіміне наразы болады. Алайда Пань-гэн ө зінің жолдауында тайпасына ө зеннің тасуы қ аупі барын, тасығ ан кү ні қ айғ ы-қ асіреттің бірге келетінін халқ ына жеткізген, жолдау нә тижесі Инь патшалығ ына кө шумен аяқ талады.

Келесі бір маң ызды жолдау «Ұ лы жолдау» (Дао гао) аталғ ан. Ол Чжоу патшалығ ы кезең іне жатады. Инь патшалығ ы қ ұ лағ аннан кейін, жаң а патшалық тағ ына оның негізін қ алағ ан У-ван келеді. Ол патшалық тың негізгі бө лігін қ ұ лағ ан Инь мемлекетінің патшаның ұ лына қ алдырып, ө зінің ү ш сенімді адамын ү стінен қ арап жү руге қ ойды. Бірақ У-ван ө лгеннен кейін кө теріліс бұ рқ етеді. Чжоудың жаң а патшасы Чэн Вэн кө терілісшілерге қ арсы шығ уғ а мә жбү р болғ ан. Сол жағ дайдағ ы патшаның халқ ына жолдауы: «Сендерге ө тінерім – сендер мемлекет басшысысың дар... » деп басталады.

Кейінгі уақ ыттан жеткен ескерткіштердің стилі ө згере тү седі. Бұ лар енді эдикт - жолдаулар емес, декларация, манифест, қ аулы ретіндегілер. Олардың ішінде белгілісі – «Хунь Фань» (Басқ арудың ұ лы заң ы) Бұ л қ ұ жат У-ван биллігі, яғ ни Чжоу патшалығ ының бас кезіне жатады. Кіріспе, негізгі бө лімінде белгіленген заң дар тізіледі, кейін тү сіндірмесі беріледі. Мұ нда «Бес апат» жө нінде айтылғ ан. І апат - су, ІІ апат - от, ІІІ апат - ағ аш, IV стихия - металл, V апат - жер. Тү сіндірмесі: Су - ылғ ал, ол тө менге ұ мтылады. От - жалын, ол жоғ ары ұ мтылады. Ағ аш - қ исық пен тү зу. Металл - кө нгіштік жә не ө згерушілік. Жер - дә нді жә не берік.

Жә не «Бес іс» жө нінде айтылғ ан. Бірінші іс - ө зің ді қ алай ұ стау керек, екіншісі - қ алай сө йлеу керек, ү шіншісі - қ алай кө ру керек, тө ртіншісі - қ алай есту керек, бесіншісі - қ алай ойлау керектігі.

Тү сіндірмесі: ә дептілік – тә ртіп негізі. Сә йкестілік (сө зде) – реттеулік негізі. Айқ ындық – кө регендік негізі. Айқ ын сө йлеу – даналық туғ ызады.

Ежелгі ә йгілі шығ армалар қ атарына «Екі жинақ » жә не «Ү ш жоспар» да жатады. Бұ лар декларациялар, манифестер, мемлекетті билеу туралы, адам мінезі туралы айтылғ ан. Бұ л шығ армалардың тілі мен мазмұ нынан кейінгі уақ ытқ а жататыны байқ алады. Бірақ негізгі кейіпкерлері /Яо, Шунь, Юн/ тіпті Инь заманына дейінгі аң ыздық дана-патшалар болып табылады.

Б. з. д. V ғ. ортасынан жеткен «Луньюй» атты шығ армада ежелгі «Шу» шығ армасына сү йенген ә йгілі Кун-цзы /Конфуций б. з. д. VI-V ғ ғ. ө мір сү рген/ айтқ андары мен істерін де қ арастырғ ан.

«Шуцзин» атауымен жеткен «Тарих кітабы» алғ ашында «Шан шу» аталғ ан. «Шуцзинді» чжоулық сарай сауаттылары жазып қ алдырғ ан. Тарихшығ а дерек ретінде маң ызды бұ л шығ арманың тарихи мә нін эллиндік «Иллиадамен» салыстырады. Дей тұ рғ анмен Шуцзинді, ең алдымен, ә деби шығ арма ретінде қ арағ ан жө н.

«Шуцзинді» риторикалық -поэтикалық проза ретінде қ арастыруғ а болады. Мұ нда сө з ө нерінің тү рлі тә сілдері қ олданылғ ан. Айталық, тө рт мордан тұ ратын буын ү ндестігі мен қ атарлардың біркелкілігіне негізделген.

«Луньюй» бойынша Конфуций «Шу»мен бірге «Ши» туралы да айтқ ан. Ол ертеректегі, шамамен ХІІ ғ. сө з ө нерінің ү лгісі болып табылады. «Ши» тақ пақ деп аударылады, ә уенге қ ұ рылғ ан бұ л «ши»лар - ә ндер жинағ ы. Ғ алымдар «Шицзиннің » /Ө лең дер кітабы/ жасын шамамен б. з. д. ХІІ мен VIІ ғ асырларғ а жатқ ызды.

«Шуцзиннің » бір бө лігі болып табылатын «Шуньдяньда»: «ши – ойлар туралы сө з, ал гэ – сө здердің ә нмен айтылуы». Осы арадан ши – ә н емес ә ннің сө здері екендігі шығ ады.

Қ ытай тілінде ә р буын бір лексикалық бірлік болып табылғ андық тан, ә р қ атарда белгілі бір буын саны бір жолды қ ұ райды. Ең кө п кездесетін тү рі тө рт буындық жолы:

Гуань гуань цзюй цзю

Цзай хэ чжи чжоу

Яо тяо шу нюй

Цзюн цзы хао цю

Дыбыстас ө зара сө здердің соң ғ ы бө ліктері ұ йқ астық тың пайда болуына ә кеп соғ ады. Оларды ө лең ұ йқ асының ә р тү рлі жолын қ олданғ ан:

а – в – в - в,

а – в – а – в жә не т. б.

Сонымен қ атар ұ йқ асқ а қ ол жеткізу ү шін басы бірдей немесе ұ қ сас дыбысталатын дауыссыз дыбыстар арқ ылы бастау (мысалы, линь–лань) немесе соң ғ ы жағ ы бірдей дыбысталатын (тао-тяо). Ө зіндік эвфоникалық эффект арқ ылы кейбір сө здер мен сө йлемдер тү гелімен қ айталанып отырғ ан.

«Шицзиннің » поэтикасы риторикалық ерекшеліктерге ие. Ол кейбір жерлерде келесі баяндалатын оқ иғ алардың басын бастап кетіп, тақ ырыптың мазмұ нын ашса, кей жерлерде жай жалпылама поэтикалық бастау ретінде қ олданылады.

Жалпы алғ анда, ә ндердің тақ ырыптары сан алуан. Соның ішінде махаббат тақ ырыбына мына ө лең мысал бола алады:

Мен кімді сағ ынамын?

ә рине Цзянымды

Осы жерде кү т мені!

Шандунда кү т мені

Циғ а дейін шығ арып сал мені!

Астық ты жұ ламын мен

Мэй аулындағ ы

Кімді сағ ынамын?

Менің Юнымды

Осы жерде кү т мені[1], - т. б.

Қ ыздың жауабы ө лең тү рінде келеді:

Қ айтадан біздің ауылғ а келмеуін

Менің талымның бұ тақ тарын сындырмауғ а

Мен оны қ алай жақ сы кө ре алам?

Ә кем мен анамды ренжітуден қ орқ ам

Чжунды мен енді жақ сы кө руіме болар еді.

Тек ата-ананың қ атал сө здерінен

Қ ызғ а қ орқ у керек....

Той ө лең і ерекше орынды алады

Балтамен ө зінді шапқ анда –

Сен оны балтамен шабасын.

Егер ө зің е ә йел таң дасаң

Жең гесіз оны ү йге кіргізе алмайсың

Жалпы алғ анда, ең бекші халық тың ө міріне арналғ ан, соғ ыс тақ ырыбындағ ы поэтикалық жолдар жиі кездеседі. Олардың кө бісі ө з ең бектерінен айырылғ ан жер иесінің, ә йелін тастауғ а мә жбү р болғ ан кү йеудің, жалғ ыз қ алғ ан ағ а-інілердің мен апа-қ арындастардың, алыста кү йеуін ойлағ ан ә йелдердің мұ ң ын білдіреді.

Патшағ а – тіс пен тырнақ пыз

Сен неге бізді қ айғ ығ а итересің?

Ү й де жоқ, нанда жоқ бізге

Соғ ыста патшағ а тырнақ пыз

Сен неге қ айғ ығ а итересің

Қ азіргідей бізге қ амқ ор жоқ

Сені ақ ылдығ а санамаймын

Сен неге қ айғ ығ а итересің?

Кө птеген ө лең дердің негізін азаматтық тақ ырыптар қ ұ райды. Олардың ішінде негізгі орынды елдің ішіндегі сауатсыздық пен қ араң ғ ылық тақ ырыбы алады. Олар халық ты қ араң ғ ылық қ а, кедейшілікке итерген адамдар мен олардың зұ лымдық тары туралы жазғ ан. Ең алдымен олар билеушілер жә не олардың ақ ылшылары:

Алыстағ ы аспан жерге тө селген

Оның мейірімсіздігі, кегі ө те қ атал

Патшағ а берілген ақ ыл жамандық пен ө тірікке негізделген

Жаманшылық тарын қ ашан тоқ татады екен?

Жақ сы ақ ылды болады, бірақ олар орындалмайды.

Керісінше жамандық ақ ылдардың орындалуына ә серін тигізеді.

Халық жала жабушыларғ а, екі жү зділерге, ө секшілерге жек кө рушілікпен қ арайды:

Ә сем ою кө зге ә демі кө рінеді,

Қ абық шалармен тоқ ылғ ан зерлі мата шығ ады.

Мен сіздерге қ араймын, ө сек шеберлері!

Сіздер ә лдеқ ашан тоқ ыма ө нерінен астың ыздар

Елеуіш шоқ жұ лдызы оң тү стікте жарқ ырайды

Кө здің артынан шамадан тыс тіл созып

Мен сіздерге қ араймын, ө сек шеберлері

Кім негізгі кең есте қ азір бізде?

Берілген шығ армадан ежелгі Ши кезіндегі лирикалық поэзия, яғ ни махаббат, тұ рмыстық т. б. екенін кө руге болады.

Лирикалық ө лең мен бірге Ежелгі Ши кезіндегі шығ армалардың кө бі эпостық жырғ а жатады. Соның ішінде тарихи сюжетті поэмаларды ерекше бө ліп алуғ а болады. Осындай бірнеше поэмаларда Чжоу тайпалары ө кілдері мен олардың билігінің алғ ашқ ы кезең і ә серлі бейнеленген. Тарихи мазмұ ндағ ы поэмаларда варварларғ а қ арсы шық қ ан жаулаушылық соғ ыстардың кө рінісі тамаша берілген. Бірнеше поэмада ғ ұ н тайпаларының ата-бабаларына шабуылы бейнеленген.

Ежелгі билеушілерге арналғ ан поэтикалық панегириктер /мадақ тау/ эпикалық шығ армаларғ а жатады. Чжоу хандығ ының дің гегі атанғ ан ә ке мен ұ лы мадақ тау панегириктеріне кө п ие болғ андар қ атарына жатады. Вэн ванның /ә ке/ кезіндегі Инь патшалығ ымен соғ ыс кө ріністері жә не оның У ван /ұ лы/ жаң а хандық тың мұ рагері ә рі бірінші билеушісі туралы. Патша мен оның ү рім-бұ тақ тарының барлығ ы мадақ талмағ ан. Шындығ ында, тек халық жақ тағ ан билеуші ғ ана атақ қ а ие болғ ан. Халық ұ натпағ ан билеушіге де «ерекше» кө ң ілдегі поэтикалық уыт жолдар арналғ ан. Мысалы, билеушілерге «сабақ атты» поэмасында:

Егер билеушінің біреуі адасса

Ө з патшалығ ының мұ ң ы болар

Бейғ ам тек бір шарапқ а тиелді

Ә кең нің мұ расы жайлы ұ мыттың ба?

Жан тә нің мен ұ қ самайсың ежелгі патшаларғ а

Жарық заң ғ а неге ө зің қ ол жеткізбейсің

Біз «Баллада» деп отырғ ан тү сінігіміз эпикалық ө лең дерде де кездеседі. Осындай балладалардың бірі – «Тамаша жеті ай» ө лең і. Бұ л ө лең де жылдың ауысуы, табиғ ат бейнесі жә не жыл мезгілінде тыным таппай ең бек ететін қ арапайым халық бейнеленген.

Бірінші ай кү нінде суық келер

Екінші айда қ атал ызғ ар

Қ ой жү нінен жылы киім тапшылық

Кім бұ л суық тан аман ө те алар

Ү шінші айда соқ аны қ олғ а аламыз

Тө ртіншіде егістікте шығ амыз

Балаларымыз бен ә йелдерімізге

Оң тү стіктен тамақ алып барамыз

Міне, Қ ытайдың ежелгі лирикалық эпикалық поэмасы осындай. Ол музыка, вокал аспаптарымен тығ ыз байланыста болғ ан. Ә уені, ә рине, біздің заманымызғ а жетпегендіктен, олардан хабарымыз жоқ. Дегенмен бұ л лирикалық жә не эпикалық ө лең дер эвфоникалық, ырғ ақ тық жә не метрикалық ү ш элементті байланыстырғ ан.

305 ө лең нен тұ ратын Шицзин жинағ ы ә лем ә дебиетінде ө зіндік орнынғ а ие поэтикалық ескерткішке жатады. Риторикалық прозамен, лирикалық жә не эпикалық поэзиямен Қ ытайдың ежелгі ө нер мұ расы шектелмейді. Оның тағ ы бір бө лігі – афористикалық проза саналады.

Луньюй беттерінде «Егер мағ ан тағ ы да ө мір берілген болса, мен тағ ы 50 жылдай «И»-ді жетік мең геруші едім, сонда менің бұ дан былай ешқ андай қ ателіктерім болмаушы еді» дегенді Конфуций аузына салғ ан («Луньюй, VII, 7»).

«И» немесе «Ицзин» /Ө згерістер/ дегеніміз сонда не жайлы?

«Шудың » ө зінде болжау жайлы, яғ ни сә уегейлік жайлы айтылғ ан болатын. Бірақ ертеде тек тасбақ аның сауытына қ арап болжам жасағ ан жоқ, сонымен қ атар «ақ шешек» гү ліне бал ашқ ан болатын. Оны еуропалық тар триграмма, ал ежелгі қ ытай сө зі «гуа» деп тү сіндірген.

Гуа – ү ш бойлық сызық тан тұ ратын сызба. Оны қ ытай тіліндегі «сяо» сө зімен жеткізуге болады. Бұ л сызық тардың екі тү рі: тұ тас жә не ү зілген, яғ ни ортадан бө лінген, ә р триграмма сол немесе басқ а сызық шалардың ә ртү рлі қ иысуларынан тұ рады. Бір ғ ана тұ тас сызық тан немесе ү зік сызық тан тұ ратын триграммалар да кездеседі. Осындай қ иыстырулар барлық саны - сегіз. Бұ л «ба гуа», яғ ни болжау жү йесінің негізі «сегіз гуа» дегенді білдіреді.

Бұ л жү йенің ө згешелігі, ол қ арама-қ арсы ұ ғ ымда болады: тұ тас сызық – оң символ - Ян, ү зік - бұ рыс - Инь.

8 триграмма 64 гексаграмманың алты сызық тан тұ ратын сызба – екі триграмманың пайда болуына себепкер болады.

8 триграмма - аспанның, жердің, найзағ айдың, судың, желдің, таудың, оттың, суқ ұ йғ ыштың символы.

Алтыншығ а: «жалғ ан ө тіріктің иесі – кедергі», «Дірілмен ортаны сақ тау – бақ ыт», шеткері қ алу – бақ ытсыздық.

Жиырма жетіншіге: «Кірсең – жамандық болмайды. Достарың келсе – жамандық болмайды. Жеті кү ннен кейін – қ айтып келу. Қ айда тү серің ді білу сә ттілігі».

Мұ ндай формулаларды тү сіну ө те қ иын. Оларғ а ә ртү рлі тү сінік беретін ескі жә не жаң а ә дебиет ө мір сү реді. Бұ лар белгілер, бал ашу, дуа, мақ алдар т. б., яғ ни афоризмдер тү рлері. Бұ л триграмма мен гексаграмма афоризмдерінің қ ай уақ ытқ а жататынын айту қ иын, алайда сө зсіз ежелгі Қ ытай ерте кезең деріне жатады.

Афоризм ауызша шығ армашылық тың тү рі ретінде бір нә рсеге иландырады не бір нә рсені ұ лағ ат етеді. Б. з. VIII ғ. ө мір сү рген ғ алым Хань Юй ертедегі тілдің, ә детте, тү сініксіз болатынын айта келе, «Ицзин» афоризмдері туралы: «Олар ерекше жә не дә л ә рі тура» деген. Туралық, яғ ни тілдік кө ріністерін жоғ алтпау – афоризм талабы, ө йткені афоризм адамның санасы мен сезіміне дә л ә рі нақ ты ә сер ету керек. Айқ ындық пен қ оса, максималды мә нерді талап етеді, бұ ғ ан образғ а не символғ а кө ң іл аударумен жетеді. Хань Юй атағ ан «ерекшелігін» дә л осы символ қ ұ райды.

Триграмма мен гексаграмма кезіндегі афоризмдердің қ ай уақ ытқ а жататынын айту қ иын, дегенмен олардың Ежелгі Қ ытайдың ерте кезең деріне жататына сө зсіз. Дә лірек тағ ы сол Чжоу патшалығ ы кезең іне жатуы ә бден. Ө йткені «И»-ді /Ө згерістер/ кө п ретте «Чжоу И» /Чжоу Ө згерістері/ деп кездестіреміз. Ежелгі афоризмдік проза мақ алдармен, дә стү рлі ырымдық белгілермен, дуалармен ғ ана бітпейді. Оғ ан тағ ы да «Ли» - «Ережелер» қ атарына кіретін нә рселердің бә рін жатқ ызады.

«Ережелер» ө зіндік мағ ынасы ерекше маң ызды: «Ө лең нен бастайды, ережелермен анық талады, музыкамен аяқ тайды» - депті Конфуций («Луньюй», VIII, 8). Басқ а жерінде ол: «Ереже емеске қ арама! Ереже еместі тың дама! Ереже еместі айтпа! Ережесіз ә рекет жасама» ( «Луньюй» ХІІ, 1) деген.

«Ережелер» дегеннің ө зі не екен? Конфуций: Ата-анаң бар кезінде солардың ережелеріне бағ ын. Олар ө лген кезде, ереже бойынша жерле. Ережеге байланысты қ ұ рбандық шал» («Луньюй», XIV, 44). Конфуцийдің шә кірті Янь Юань «Ол (яғ ни Конфуций) мағ ан білім берумен қ атар, ережелерді ү йретеді» деген екен («Луньюй», ІХ, 10).

Бұ л мысалдар арқ ылы «Ережелердің »- адамдардың қ оғ амдық міндеттері мен ө здерін қ алай ұ стауы тұ рғ ысындағ ы рө лін оң ай аң ғ аруғ а болады. Сонымен қ атар мемлекет жү ргізетін заң дар болып табылады. «Инь патшалығ ы Ся патшалығ ының ережелеріне бағ ынды; Чжоу патшалығ ы Инь ережелеріне бағ ынды» («Луньюй» ІІ, 23). Қ ысқ аша айтқ анда, «ережелер» дегеніміз – қ арапайым заң нормалары жә не мемлекет заң нормалары; бірақ жасанды ойлап табылғ ан жә не адамдардың жасағ ан заң ы емес, ө мірдің ағ ымы арқ ылы шық қ ан дү ние. Олардың қ ашан жә не қ алай қ ұ рылғ андарын білмейміз, алайда «Лицзы», «Ережелер жазбалары», «Ә дет-ғ ұ рып кітабы» дегендердің Ежелден келе жатқ анына кү мә н жоқ.

« Луньюй » ежелгі классикалық ә дебиеттің алғ ашқ ы ескерткіші болса, Кун-цзы - осы ә дебиеттің негізгі кейіпкері, тарихи тұ лғ а[2].

Бұ л ескерткіште адам ерекшелігінің екі жағ ын басып кө рсеткен. Алғ ашқ ысын «чжи», екіншісін «вэн» сө здерімен белгілеген. Чжи дегенміз адамдық қ алып, оның табиғ и белгісі. «Вэн» сө зі «чжиге» қ арсы мағ ынада, яғ ни адамның қ абылдағ аны мен ү йренгенін білдіреді. Мысалы Конфуций ө зінің оқ ушылары туралы: олардың кейбіреуі ө здерін тә рбие жағ ынан кө рсете білсе, кейбіреуі шешендік ө нерден, ү шіншісі саясаттан, тө ртіншісі «вэн» ө нерінен ө здерін танытты. Басқ аша, вэн - адам ө зінің ішкі жандү ниесін байытуы. «Ол мені осы вэн арқ ылы кең ейтеді дейді ө зінің ұ стазы туралы Ян Юань.

«Луньюй» деп «вэнді» айтады: «Баласы ата-анасына қ ұ рметпен қ араса, інісіне де бауырмал болады». «Вэн» қ арапайым адамдың ө зінің ішлі жан-дү ниесі байытуы, ол - моральдік қ асиеттерге ие. Конфуций ө зінің оқ ушылары туралы: олардың кейбіреуі ө здерін тә рбие жағ ынан кө рсете білсе, кейбіреуі шешендік ө нерден, ү шіншісі саясаттан, тө ртіншісі «вэн» ө нерінен танытты. Алайда оқ ымысты мә дениетті дегенді білдіре ме? Адамдарда ө з қ алыбының қ асиеті (чжи) жоғ ары болса, онда ол - жабайы, ал мә дениеті жоғ ары болса, ол ғ алымдығ ы (ши) басым болады» - дейді Конфуций («Луньюй», VI, 18). Бұ л ү штік мынадай сө здермен аяқ талады: адамдық қ алыбының табиғ и қ асиеті – оның иеленген мә дениеті адамда бірдей білінсе, жарасса, онда ондай адам - биіктікке лайық ты адам.

Қ орыта айтсақ, ежелгі Қ ытайдың алғ ашқ ы ә деби концепциясы - ерекше тү рдегі алғ ашқ ы қ оғ амдық категория. Осылайша қ ытай қ оғ амындағ ы ә дебиет ұ ғ ымы ерекше категория ретінде пайда болды. Қ оғ амда қ алыптасып жинақ талғ ан заң дар мен нормаларғ а тә уелді болды.

Қ ытай тарихының ә кесі саналатын Сым Цяннің (б. з. д. 146-86) «Тарихи жазбаларында»: «Ежелгі уақ ыттағ ы ши ө лең дері 3000 астам болды. Конфуций оның ішіндегі қ ажеттісін алды. Вэн болуғ а жарайтын ө лең дер, қ оғ амдық нормаларғ а жауап бере алатындары, олар негізгі ұ йымдастырылғ ан қ оғ амдық ө мірдің негізіне лайық есептелетіндері» деп жазғ ан.

Ежелгі ө лең дердің барлығ ы «ә дебиетке кіру» шарттарын қ анағ аттандыр-мады. Сондық тан лайық ты деп 305 ғ ана ө лең алынды.

Конфуций болашақ «Шицзиннің » қ ұ растырушысы ғ ана емес, дерек кө здеріне сенсек, ол «Шу» болашақ «Шуцзинді» де қ ұ растырушы.

Осылай Ежелгі Қ ытайдың екінші, ә рі ортаң ғ ы мезгілі – оның «классикалық кезең і» жалғ асын табады.

Тарихта Инь тайпалық одағ ының Чжоу тайпалық одағ ымен ауысуы б. з. д. XII ғ асырда болғ аны айтылғ анмен, тек б. з. д. VIII ғ асырдан бері, яғ ни «Чжоудың Шығ ысқ а ауысуы» кезең імен нақ тылана, растала тү седі.

Сондай-ақ дә стү рлі тарихнамада Қ ытай халқ ының ү лкен оқ иғ асы б. з. д. VIII ғ асырдың I жартысында (б. з. д. 770 ж. ) Чжоу ә улеті билігінде болғ ан тайпалар ө здерінің астанасы Хао қ аласы орналасқ ан ежелгі, байырғ ы Шэнси жерінен батыс шекарасындағ ы кө шпелілердің кесірінен жер ауып, Шығ ыстағ ы Хэнань жеріне кетуге мә жбү р болды. Осылайша шығ ыс Чжоу патшалығ ының пайда болуы, жаң а астана – Ло қ аласының қ алыптасуымен басталды. Ескере кететін жайт, Чжоулық астаналар Қ ытайдағ ы екі маң ызды саяси жә не мә дени ошақ тардың пайда болуына негіз болды. б. з. XIII ғ асырда моң ғ олдардың жаулап алушылық тарына дейін Чжоу елінің батыс астанасы саналғ ан – Хао қ аласы, кейіннен Чаньань қ аласы аталды. Екіншісі Ло немесе Лоян –чжоулық тардың шығ ыстағ ы астанасы.

Чжоу патшалығ ының Шығ ысқ а қ арай ығ ысуынан олардың тайпалық бірлестіктерінің ыдырауы аяқ талды; Ыдырау қ ытай халқ ының ө мірлік тарихи дамуына дайындық деген тү сінікте қ алыптасты.

Олардың бір тектес тайпаларының байланысу мен бірігу уақ ыты орнады. Бұ л бірігу уақ ытында географиялық жә не экономикалық ортақ тық белең алды. Сонымен қ атар, бұ л процесс мемлекеттің орнығ уына ә келді, соның негізінде еркін тайпалық одақ тар мен еркін емес қ ұ лдардың келуіне себепші болды. Дә л осы шақ та қ ұ л иеленушілік мемлекеттің дә уірі туды.

Бұ л мемлекеттің тарихы жеткілікті тү рде танымал. Солардың бірі – Чу патшалығ ының дү ниеге келуі. Бұ л факті ө зінің ортақ тарихи мә н-мағ ынасы бар сол кезең де пайда болғ ан Чжоу патшалығ ымен қ атар қ оюғ а болады. Соң ғ ысы – бастапқ ыдағ ы жай бө лек тайпалық одақ, ал кейіннен бө лек иемдену конгломераты – сол кездегі Қ ытайдың солтү стік кү йін танытты. Чу патшалығ ы оның оң тү стік бө лігінде пайда болғ ан бірінші ел болды. Бұ л патшалық тың халық қ ұ рамы тек қ ытайлық тар ғ ана болғ ан жоқ: ханьуандық тармен бірге басқ а да Қ ытайдың оң тү стік-шығ ысындағ ы аз ұ лтты халық тың топтары, яғ ни этникалық мяо мен яо ұ рпақ тары болды. Бұ л жерлерде ө мір кешкен Хань тайпасының бұ тағ ы солтү стіктен ө мір сү ру қ ағ идалары, тіптен тіл жақ тарымен ерекшеленіп, бө лектенді.

Қ ытайдағ ы мемлекеттердің қ ұ рылу ү рдісі Қ ытайдың территориялық кең еюімен де байланысты. Бө лек патшалық тар ө з шекараларын жаң а бейтаныс жерлерге дейін созуғ а тырысып бақ ты. Сонда Қ иыр Шығ ыстағ ы Ци патшалығ ы ө з жолындағ ы кедергі болғ ан кө шпелі тайпаларды басып алып, тең ізге дейін жетті. Оң тү стікте орналасқ ан орталық Чу патшалығ ы оң тү стік-шығ ысқ а қ арай бет алып, Янцзының тө менгі ағ ысындағ ы У мен Юэ жерлерін ө з иеліктеріне алды. Сонымен бірге осы кезең де екінші бір жағ ынан оң тү стік-батысқ а қ арай да бет алды.

Б. з. д. 403 жылы кең кө лемдегі ү лкен Цзинь (басқ а екі – Вэй мен Хань) патшалығ ының ыдырауы нә тижесінде пайда болғ ан патшалық тардың бірі - Чжао Шэньси провинциясының батыс бө ліктеріне енді, ал одан ары – Чахарғ а кірді. Солтү стік-шығ ыстағ ы Янь патшалығ ы Чахар бө ліктерімен қ оса, Жэхэ аймағ ын да басып алып, сондай-ақ оң тү стік Маньчжурияғ а да кірді.

Бұ л кезең нің тарихы ө зімен бірге патшалық тардың пайда болу, олардың бө лшектену жә не нығ аю сияқ ты ерекшеліктерін танытатын ө те кү рделі бейнені кө рсетті. Б. з. д. IV ғ асырда бұ л кең территорияда жеті ү лкен патшалық тар ө мір сү ріп жатты, олар: Янь, Ци, Хань, Вэй, Чжао, Чу мен Цинь. Бұ лардың бә рінің тарихында екі кезең дік оқ иғ аларды қ амтитын щұ барлылық жатты.

Бастапқ ы кезең де болғ ан «бө лек мемлекеттердің » келбеті – лего немесе «қ ала-мемлекеттер», бұ л атау қ ытай жә дігерлігінің Ескілігінде осындай мағ ынада болды. «Мемлекет» жайлы тү сінік Чжоу дә уірінің соң ғ ы кезең іне дейін «қ ала» деген тү сінікпен бір ізділікте болды; соның ө зінде сол кездегі аймақ тарда қ алалар болғ ан жоқ, оның орнына ауылдық жерлер, қ ыстақ тар мен ауылдар ғ ана болды. Бұ л қ ала-мемлекеттер бір тектес тайпалардың бірігуінен ө сті, алайда оларда басқ а ә леуметтк-экономикалық қ ұ рылыс орнығ ып жатты. Б. з. д. VII-VI ғ асырларда ауыл шаруашылығ ында ө те кө п алғ а басушылық тар болды: темір қ ұ рал-саймандарды қ олдану ұ лғ ая тү сті, салық жү йесіндегі мал шаруашылығ ы, ә сіресе мал бағ ушыларғ а арналғ ан тү рі.

Бұ л екі жағ дайдың ө зі ауыл шаруашылығ ық ең бегінің ө німділігінің ө суіне ә сер етті. Жұ мыс кү ші – кө п адамдар тобымен, ү лкен отбасы мү шелерінің бә рі қ ызмет ететіндей жә режеге жетті. Негізгі қ оғ амдық бастауыш ұ йым кішігірім отбасыларғ а айналды. Ү шнегізді ұ рпақ тү сінігі: «менің ә кем – мен – менің балам» тү сінігі қ алыптасты.

Бұ рынғ ы ескі тұ қ ымдық ортақ шаруашылық тың орнына жеке отбасылық шаруашылық қ алыптасты. Ал бұ л қ ағ ида маң ызы ерекше жолдарғ а ұ ласты: кішігірім отбасылардың бірлестігімен ө ң делген жер иеліктері бойынша бө лінді. Осы негізде ауыл шаруашылығ ының ең бегімен айналысатын негізгі халық легі қ оғ амның ерекше тобын қ ұ рады. Бұ нымен бірге басқ а да адамдар тобы қ алыптасты: ә скери қ ызмет атқ аратын адамдар, саудагерлер мен қ олө нершілер. Бұ л тө рт топ «Гуань-цзы» ескерткішінде б. з. д. VII-VI ғ асырда орнағ андығ ы жайлы айтылады.

Жерге жеке меншіктің пайда болуы екі тү рлі нә тижеге алып келді: жер бір қ ауымдық қ а берілді, басқ асы жеке меншіктің жаң а формасына ә келді. Ә леуметтік қ атынастар сол кезең дегі ә дебиетте жиі ұ шырасатын бір сө йлемшемен айқ ындалды, ол сө йлемше: «ә лсіздің еті кү штінің азығ ы болды».

Қ ала-мемлекеттердің дамуы Қ ытай Ескілігінің бірінші кезең інің орта кезең ін қ ұ райды. Екінші кезең і – бұ л интеграцияның саяси, мә дени кезең і. Адамдардың тү йсігінде «бө лек мемлекеттер», яғ ни лего жайлы бейне кү ң гірттенді, оның орнына «Тянься» (Аспан асты) бейнесі келді.

Интеграция ү рдісі қ андай да бір патшалық гегемониясының қ алыптасу кезең імен ө тті. Осындай гегемонияның орнығ уы бірлестіктердің пайда болуымен еріп қ атар жү рді. Сосын интеграция процесі бір патшалық тың гегемониясының бү кіл Қ ытай территориясының бө лек патшалық тарының ликвидациясына алып келді. Мұ ндай біріктіруші патшалық болғ ан Цинь болды. Сонымен, б. з. д. III ғ асырдың екінші жартысында бұ л процестің соң ғ ы актісі болп ө тті: қ андай бір он жыл ішінде Цинь патшалығ ы сол кездегі бү кіл Қ ытай территориясында қ алғ ан барлық мемлекеттерді талқ андауғ а кү тері ә бден жетті: Хань (б. з. д. 230 жыл), Чжао (228 жыл), Янь (226 жыл), Вэй (225 жыл), ең қ уатты болғ ан соң ғ ылары: Чу (225-223 жылдар) мен Ци (221 жыл).

Осыдан барып, Қ ытай Ескілігінің ү шінші ү лкен дә уірі – империя ғ асыры басталды.

Б. з. д. VIII–III ғ асырлар аралығ ы Қ ытай тарихындағ ы патшалық тар – ө ркениетінің тез дамуының тарихи кезі. Қ ұ л иеленушілік қ ұ рылыс сол кездің ө зінде ө ндіруші кү ш пен мә дениеттің дамуына ү лкен мү мкінліктер туғ ызды.

Халық тың негізгі кү ші – ең бекші-жер иеленушілер, яғ ни қ ұ лдар бір бірлестікке қ осатын топтар кең кө лемдегі жә не ә р қ илы ауыл шаруашылық ө німдерді шығ арды. Жер иеленушілер арасында қ олө нершілер саны да ө се тү сті. Елде сауда жү рді, базарлар, металл ақ шалар пайда болды. Чжоу патшалығ ының ескі астаналары – Хао (батыс) мен Ло (шығ ыс) жерлерінде басқ а патшалық тардың ү лкен қ ала орталық тары ө се тү сті, мысалы, Цидағ ы – Линьцзы, Чжаодағ ы – Ханьдань, Вэйдағ ы – Далян, Ханьдағ ы – Яньди. Бұ л қ алалар мың дағ ан қ олө нершілердің, саудагерлердің, сонымен бірге ә скери қ ызметшілердің қ алалары болды. Сауда-саттық тың дамығ андығ ы, ө те кө п пайда тү сіретіндігі сондай, ел арасында тіптен мә тел пайда болды: «Кедейліктен арылып, бай болғ ың келсе, жер иеленумен емес, қ олө нершілікпен айналыс, ал одан да жақ сысы – қ олө нершілікпен емес, саудамен айналыс ».

Ци патшалығ ының астанасы Линьцзы қ аласы ерекше бір еске аларлық тай мә нге ие: б. з. д. IV ғ асырдың II жартысында бұ л қ ала бү кіл елдің мә дени орталығ ына айналды.

Бұ л қ ала 70 ли ұ зындық тағ ы, яғ ни 32 шақ ырым болатын дуалдармен қ оршалғ ан. Осы дуалдарда он ү ш қ ақ па болғ ан. Срның бірі оң тү стік қ ақ пасы, атауы – Цзимынь, қ ақ па алдындағ ы Ө зеннің арғ ы жағ ында орналасқ ан Цзи тауының атына байланысты туғ ан. Б. з. д. IV ғ асырда Ци патшалығ ының билеушілері сол дә уірдің барша оқ ымыстыларын ө здеріне қ аратуғ а кү йлері жетті. Олар ү шін қ алада арнайы кішігірім қ алашық тар салынды. Деректерге жү гінсек, бұ л қ алада ә р кезең де жетпістен аса адамдар келген, олардың ішінде сол кезең дегі ә йгілі адамдардың бірі Конфуциандық бағ ыттың ойлаушысы Мэн-цзы, Сун Хэ мен Инь Вэнь, Мо-цзы, Хуань Юань, Лао-цзылар сындылар болды. Осы патшалық та сондай-ақ ертеде атағ ы жер жарғ ан министр Гуань Чжун ө мір сү рген. Оның есімі сол дә уірдің экономикалық, ә леуметтік жә не саяси жағ ының ең керемет ескерткіші болғ ан «Гуань-цзы» трактатымен байланысты.

Бұ л ғ асырлардың қ оғ амдық ө мірлерінің ерекшеліктеріне келсек, олар рухани мә дениеттің, ә дебиеттің, демократияның дамуында маң ызды рө л атқ арды. Сондай-ақ сауатты, білімді адамдардың, қ азіргі тілмен айтқ анда интеллигенция тобының адамдары пайда болды. Бұ л ортадан сол уақ ыттың негізгі айнасына айналғ ан екі қ алпы, яғ ни оратор мен мұ ғ алім шық ты. Ә детте, бұ л екі амплуа бір адамның бетінде сыйыса алды.: сол кездегі оқ у – «сө йлеу», ал сө йлеу – «оқ у» болды. Сондық тан да оратор тілінің ө нері қ оғ амдық ө мірдің негізі, «дана, ақ ылгө й» мағ ынасындағ ы кө зқ араста болды.

Кө не Қ ытай патшалығ ы ө з арасында аяқ талмас соғ ыста болды, кө п жағ дайда - ә скери, ылғ и да – саяси. Со кезде кең есші-мамандар қ ажет-ақ болды. Деректер кө зінде кездесетін сө здер бар, оның бірі: «Чудың таланттылары Цзиньнің қ ызметінде». Бұ л формуладан кө ретініміз, қ андай да бір патшалық та болмасын, тә жірибелі, дарынды, ө з патшалығ ына тә уелсіз адамдар қ ызық тырды. Басқ аша айтқ анда, сол кезең нің мә дени тобы у немесе цзиньдік емес, жалпы қ ытайлық тар болды.

Тарихи дерек кө здері бізге кө птеген даң қ ты, атақ ты болғ ан кең есші-мамандардың есімін жеткізді: Гуань Чжун (б. з. д. 645 жылы қ айтыс болғ ан), Шан Ян (б. з. д. 338 жылы қ айтыс болғ ан), Хань Фэй-Цзы (б. з. д. 233 жылы қ айтыс болғ ан), сондай-ақ ә скери шеберлер: ә скери трактаттардың авторлары Сунь У (VI–V ғ асырлар) мен У Ци (V- IV ғ асырлар).

Білімді адамдардың арасында аристократиялық идеологияның шең берінде ойлайтын мү лде басқ а ойшылдар да болды. Соның біріне бастау салғ ан Кун-Цзы (Конфуций, 551-479 жж) болды. Ол қ оғ ам біреу шығ аоғ ан заң мен емес, ә деттегі қ ұ қ ық тың ережелерімен басқ арылуы тиіс деп санады. Ол ережені шығ арушылар ә кенің билігі тү гел қ амтығ ан отбасында дү ниеге келгендер болуы керек деп санады. Бұ л тұ жырымдама бойынша Чжоу патшалығ ындағ ы қ ұ ртыла қ оймағ ан патриархалдық тенденцияның, қ ала-мемлекеттердің саяси шындық бейнесін кө рсететін тү сініктер, яғ ни билеуші мен қ ол астындағ ы бағ ыныштылардың арасындағ ы қ атынастар, мемлекеттік отбасылар жайлы тү сініктер қ арастырылды.

Қ ұ л иеленушілік қ атынастың негізінде қ ұ рылатын қ оғ амдық топ адамдар арасындағ ы тең сіздікті тудырды, тең сіздіктің ө зі еркін ортада да орын алды. Тең сіздік идеясы адам табиғ атына да ә сер етті: адамдар этикалық бағ алы жә не этикалық бағ алы емес болып бө ліне бастады. Конфуций біріншісін «толық қ анды ер-азаматтар» (цзюньцзы), екіншісін – «кіші адамдар» (сяоэиэнь) деп атады. Сол адамдық табиғ атта Конфуций қ ұ қ ық тық тә ртіптің тү п-тамырын табуғ а тырысты. Оны ол бір сө збен, яғ ни жэнь – адамдағ ы «адамдық бастау» деген атауды қ ойды. Бұ л бастаудың мә н-мағ ынасы деп ол «тура кө зділік, ә ділдік пен ық ыластылық, қ айырымдылық » деп тү сінді. Оның бұ л жө нінде айтын кеткен бір сө зі – «ө зің е қ аламағ анды басқ ағ а да істеме».

«Адамдарғ а деген махаббат» жайлы тү сінік – еркін ә рі «толық қ анды» адамдар арасындағ ы қ оғ амдық қ атынастарда орын алғ ан, ал Конфуций ү шін тек аристократияғ а арналғ ан ұ ғ ым Мо Дидің (479-400 жж. ) білім жолында болды дейді. Мо Ди – Конфуцийден кейінгі ұ рпақ тар арасындағ ы ойшылдардың бірегейі. Оның тұ жырымдамасы абсолюттелген: «басқ ағ а деген махаббатты» сақ тау тек қ оғ амның жағ дайын міндетті тү рдегі қ алыптастыру; ешқ андай заң ның немесе ереженің керегі жоқ.

Бұ л ақ ырғ ы шек болды, басқ а шектер секілді альтруизм тұ жырымдамасы басқ аша шекке ә келді. Мо Дидің замандасы Ян Чжу «эгоизмнің » абсолюттелген тұ жырымдамасын ұ сынды: «басқ а біреу ү шін ол ө зінің бір тал шашын да жұ лмас еді».

Бұ л екі шектіктен шығ у жә не ұ рпақ тар қ абылдайтын формула, яғ ни «адамдарғ а деген махаббат» ө сиетін Конфуцийден кейінгі конфуцийшілдіктің дің гегі болғ ан Мэн-цзы (370-280 жж. ) ө згертуге тырысты. Мэн-цзы Конфуийдің «адамдық бастау»-ды толық мақ ұ лдап, Конфуций қ алай ойласа, солай тү сініп, алайда бұ л қ ағ идағ а тағ ы «міндет» ережесін, яғ ни адамдарғ а деген махаббатты тудырудың «міндетін» қ осты.

Келесі кезекте Сюнь-цзы (298-238 жж. ) конфуцийшілдер ұ рпағ ының Мэн-цзыдан кейінгі уә кілі Мэн-цзыдан гө рі басқ аша тұ жырымдады. Оның айтуы бойынша адамдық табиғ аттың негізінде қ атыгездік жатыр жә не ө зімен-ө зі жұ мыс істеген адам сол қ атігездікті жең еді дейді. Қ атігездікті жең у ү шін ережелер мен музыка – адамдық қ ызмет пен тә рбиені реттеу ү шін жү рекке жақ ын рухани гармониялық қ арулар деп есептеді.

«Гуань-цзы»да тө рт топ: ә скери қ ызметтегі адамдар, жер иеленушілер, қ олө нершілер мен саудагерлер жайлы айтылады. Бұ л бө ліністің негізінде функциялық белгі, яғ ни ә рбір адамның мемлекеттегі орны бойынша, Қ ытайдың қ оғ амдық ө міріне ә сер етті.

«Гуань цзы» естелігінде бірінші кезекте нақ ты ә рі қ ысқ а берілген: «Жер – мемлекеттік басқ арудың негізгі жү йесі. Басқ ару – заң дылық тың негізгі міндеті. Базар – бағ аның ө лшемі. Алтын – меншіктің ө лшенуі» - формулалар қ алпы, міне, осындай.

Шығ армада суреттеу тә сілі де кең кө лемде қ олданылғ ан. Мысалы, жер иеленушінің бейнесі былай суреттелген: «Оның басында қ амыс қ алпақ, денесінде сабаннан жасалғ ан кү ртеше. Денесі терге малшынып, су болып кеткен, ал аяғ ы болса кір. Аптап ыстық тан оның шашы мен терісі кү йіп кеткен... ».

Бұ л оның сыртқ ы бейнесі. Ал оның ішкі жан-дү ниесі: «Ол ө зінің қ олы мен аяғ ындағ ы бар кү шін қ атайтып алғ ан, жерді ө ң деуге шамасы ә бден келеді. Ө зінің ең бек дағ дысын кішкентай кезінен-ақ қ алыптастырғ ан. Оның жан-дү ниесінде сабырлылық кө рінеді. Ол бір істі аяқ тамай, екіншісіне қ арай ө тпейді жә не еш қ айғ ырушылық қ алпын кө рсетпейді. Сол ү шін де жер иеленушілердің балалары да болашақ та жер иеленуші болады. Олар қ арапайым, надан, бірақ та ешбір қ ұ ртылмағ ан жандар... ».

«Гуань цзы»-ның кейбір тақ ырыптары диалог тү рінде берілген.

⇐ Предыдущая 9 10 11 12 131415 16 17 18 Следующая ⇒