4 тақырып

ЕЖЕЛГІ Угариттік – Финикийлік ә дебиет

Жерорта тең ізінің солтү стік бө лігінің шығ ыс жағ алауындағ ы (қ азіргі Ливан мен Сирия жерінің бір бө лігі) ежелгі семиттік ханаан тайпалары мекендеген ел гректерден кейін Финикия деп аталып кеткен.

Финикия ә дебиеті ө те бай жә не ол кө рші елдер мен халық тар жазбасына айтарлық тай (стилистика мен кейбір сюжеттік сарындарғ а) ә сер еткен десе де, қ азіргі кү нге дейін оның белгісіз тұ стары кездеседі. Ө ткен ғ асырдың 20 жылдардың соң ына дейін ғ алымдар финикийлік авторлардың жазғ ан шығ армалары болар деген мә ліметті болжамдап қ ана білген. Тек 30 жылдары Ежелгі Угариттегі (солтү стік Финикия) жү ргізілген археологиялық жұ мыстар нә тижесінде кең кө лемде табылғ ан б. з. д. ІІ мың жылдық ортасындағ ы алдың ғ ыазиалық халық тардың семиттіліндегі жазба ескерткіштері деген пікір қ алыптастасқ анымен, ө кінішке орай олар нашар сақ талғ ан. Дегенмен, осы ескеркіштерді зерттеу барысында ежелгі Финикия ә дебиетінің негізгі бағ ыттары туралы мағ лұ мат алуғ а мү мкіншілік туды. Ә рине угариттік жазба ескеркіштер біздің ұ ғ ымымыздағ ы ә деби мә тінді білдірмейді. Бұ л жазбалар фольклорлы поэтикалық шығ армалар (эпос, мифтер), оғ ан қ оса діни іс-ә рекеттер мен қ ұ дайларғ а арналып айтылатын ә нұ рандар болып табылады.

Кейбір жазулар Никмада патшасының (ө кінішке орай, ә лі кү нге дейін нақ ты қ андай Никмада туралы айтылатыны анық талмағ ан) соң ғ ы уақ ытымен, яғ ни б. з. д. XIV ғ. сә йкес келеді. Тіпті осы жұ мысты жазуғ а тапсырғ ан Элимилк деген жазғ ыштың есімі де, сонымен қ атар мә тінді оқ ушы, жоғ арғ ы абыз Атанпарлана (Қ ұ діретті Ваал мен Моттың кү ресі туралы аң ыздың бізде бар нұ сқ асы да осы жазушының қ олынан шық қ ан деген болжам бар) есімі де белгілі болғ ан. Б. з. д. ХІV ғ. Угаритте бірнеше ғ асырлар ө ткен соң Писистрат кезінде Афинада, сонымен қ атар Бескітап пайда болғ ан дә уірде Израиль қ оғ амында болғ ан жағ дайларды еске тү сіретін маң ызды оқ иғ а (діни заң ғ а айналатын мә тіндер пайда бола бастайды) болды деген болжамдар бар. Бұ л мә тіндердің қ орғ аушысы роліне абыздар ие болып, мә тіндерге ө згерістер енгізіп, аң ыздар мен мифтердің негізгі идеясы мен тенденциясын анық тап отырды. Элимильктің жазуларын ығ ыстыруғ а тиіс бізге жетпеген басқ а да нұ сқ алар болғ анына кү мә н келтіруге болмайды.

Б. з. д. ХІV ғ. Угаритте канондық мә тіндер жиынтығ ы қ алыптасқ ан. Осының ө зінен угариттік қ оғ амында ұ зақ жылдарғ а созылғ ан кү ресті байқ ауғ а болады. Элимильктің жазбалары бойынша сол кездегі эпос, мифтердің қ алыптасуын б. з. д. ІІІ мың ж. соң ы мен ІІ мың ж. басына жатқ ызуғ а болады.

Угариттік ә йгілі ә деби ескерткіштердің қ атарына Керет туралы эпос жатады. Бұ л ескерткішті зерттеу барысында қ ол жеткізген болжамдар бойынша, шығ армада б. з. д. ІІ мың ж. Угаритті басқ арғ ан патшалық тың ұ рпағ ы туралы жазылғ аны анық талды. Мұ нда Керет жоғ арғ ы қ ұ дай Элдің баласы ретінде сипатталғ ан. Бізге жеткен ү зінділерде Кереттің қ алың дық ү шін жолғ а аттануы, қ ұ дайғ а берген уә десі, оның орындалмауы мен Кереттің ауруғ а шалдығ уы, науқ асынан қ айта айығ уы мен ө зінің тұ ң ғ ыш баласымен тақ ү шін болғ ан кү ресі туралы айтылғ ан.

Мұ ндай оқ иғ а желісі ауызша фольклордың дә стү рлі ә дісі болғ анымен, Угаритте ө зіндік ерекше сипатқ а ие болғ ан. Эпостағ ы Кереттің қ алың дық іздеуіне бас кейіпкердің ә йелі мен балаларының ө лімі тү рткі болып, оның тү сіне Эл қ ұ дайы еніп, Удм еліне бар деп аян береді. Кейін Керет ол елдің патшасы Пебелді қ ызы Машат-Хурайды ә йелдікке беруіне мә жбү рлейді. Керет Эл қ ұ дайының айтқ андарын бұ лжытпай орындап, қ ызғ а ү йленіп, бұ л рә сімге халық тың басым бө лігі қ атысады. Шын мә нінде, Кереттің жолғ а шығ уы екі рет суреттеледі. Кереттің ү йлену салтанаты қ оғ амдағ ы ең маң ызды оқ иғ а ретінде суреттеліп, алғ ашында ол Элдің ө сиеті мен Креттің жорамалы, кейіннен шынайы ө тіп жатқ ан қ ұ былыс ретінде баяндалып, оғ ан барлық ел қ атысады. Бұ л салтанат тек жеке отбасылық сиптта ғ ана емес, сонымен қ атар ө зіндік ү лкен маң ызғ а ие болғ ан. Себебі Кереттің ү йленуі қ оғ амғ а тек жақ сылық пен береке ә келуі тиіс. Ал бұ л жақ сылық тек ел басшысының жақ сылық қ а кенеліп, ұ рпағ ы болғ ан жағ дайда ғ ана жү зеге аспақ.

Эпостың маң ызды сә ттері Кереттің анты, оның уә десінде тұ рмауы, сырқ аттануы жә не ауруынан айығ уы болып табылады. Удм еліне сапарында сидондық жә не тирлік қ ұ дай Ашерат ғ ибадатханасына тоқ тап, ол жолында сә ттіліктерге жолығ ып қ алың дығ ын қ олына қ ондырса, қ айырымдылық жасап алтын-кү міс тарту етуге уә де береді. Алайда Машат-Хурайды қ олына тү сіргеннен кейін уә десін ұ мытып кетеді. Сол себептен Ашерат қ ұ дайы оғ ан кесел жібереді. Оның ә скерлері қ анша қ ұ рбандық шалса да, патшаның сырқ аты асқ ынып, ө лім аузында жатады. Кіші ұ лы мен қ ызы жоқ тай бастайды. Осы кезде Эл қ ұ дайы патшағ а саздан ө лім мен ауруды жең етін Шааткатты ә зірлеп, Керет ауруынан айығ ып, тамақ тана бастайды. Ө лім аузындағ ы ә кесінің трагедиясына ү лкен ұ лы ешбір аяушылық кө рсете қ оймайды.

Келесі маң ызды эпизодқ а тақ қ а мұ рагелік ү шін кү рес айқ ын кө рінеді. Керет ауруынан айық қ аннан кейін, ү лкен ұ лымен билік ү шін қ ақ тығ ысуы басталады. Бұ л жерде ә деттегі кең тарағ ан эпикалық мотив ө зіндік ерекшеліктерге ие болғ ан. Баласы кез келген жағ дайда ә кесі Керетті тақ тан тайдыру ү шін бар кү шін салады. Ү лкен ұ лы Йацциб ә кесінің патшалық тақ қ а лайық еместігін дә лелдемек мақ сатында, ә кесі туралы «ол қ абілетсіз, қ арапайым халық тың жағ дайын жасамайды ә рі денсаулығ ы жоқ » деп, билікті беруін талап етеді.

Ұ лына ызаланғ ан Керет оның қ ұ дайлардың қ олынан ө лім қ ұ шуына жалбарынады. Бізге жеткен ескерткіштердің ү зінділері осы жерден аяқ талады. Кейбір болжамдар бойынша, Кереттің қ арғ ысы орындалғ ан. Оқ иғ ағ а негізіне ежелгі заманнан бастау алатын тайпалық ө мір мен угариттік қ оғ амдағ ы патшаның рө лі туралы алғ ашқ ы тү сініктер ө з ә серін тигізген. Патшаның ө з міндеттерін қ анағ атанарлық тай орындамауы оны тақ тан тайдырып, орнына жаң а билеушіні тақ қ а кө теру ү шін нақ ты себеп бола алатын. Мұ нда патшаның ө з ісіне қ ауқ арсыздығ ы туралы мә селе теория жү зінде ғ ана емес, іс жү зінде қ арастырылуы қ ызық факт. Бұ ны, ә рине уақ ыт ө те келе, израиль-иудейлік патшалық тың қ ұ лау тарихы куә ландырады. Осы кездегі тайпалар тобының Соломон патшаның мұ рагері Рехабеамды мойындамай, басқ а патшаны сайлағ аны дә лел бола алады.

Керет туралы эпоста кездесетін тағ ы бір қ ызық ты оқ иғ а - алғ ашқ ы таптық қ оғ амғ а дейінгі қ оғ амдық қ атынаста (таптық қ оғ амғ а дейін патша аталғ ан тайпаның немесе топтың ә скери басшысы қ ызметін атқ арғ анын есте сақ тауымыз қ ажет) науқ ас ә рі ә лсіз патшаны биліктен аластатуғ а мү мкіндіктің болуы. Осы оқ иғ аның анологиялық ү лгісі египеттік хебап рә сімінде жә не римдік regifuium т. с. с. кө рініс тапқ ан. Алайда, Керет туралы жырда билікке ү міткер ретінде патшаның баласы келтіріледі де, соң ында қ ұ дайлардың кө мегімен Керет жең іске жетеді.

Келесі угариттік жазба ескерткіш - Данэл мен оның ұ лы Акхат туралы ә ң гіме. Бізге жеткен ү зінділер арқ ылы ә ң гіменің толық мазмұ нын қ алпына келтіру мү мкін емес. Мұ нда Данэлдің Акхат есімді ұ лының дү ниеге келуі туралы айтылғ ан. Данэлдің ө тініші бойынша Хусар-Хасис қ ұ дайлары Акхатқ а керемет садақ дайындап береді де, ә йел-қ ұ дай Анат болса сол садақ ты иемденгісі келіп, Акхатқ а кө тергенінше алтын-кү міс ұ сынады. Садақ ерлердің қ аруы болғ андық тан, Акхат оғ ан келісе қ оймайды. Сонда Анат Акхатқ а ө з махаббаты мен қ ұ дайларғ а ғ ана тә н мә ң гілік ө мірді ұ сынады. Бірақ, Акхат оғ ан да келісімін бермейді. Ызаланғ ан Анат Эл қ ұ дайынан Акхатты ө лтіруге рұ қ сатын алады. Анат Акхатты Аблама қ аласының шет аймағ ына аң аулауғ а шақ ырады да, Анаттың Йатпан есімді кө мекшісі бұ ғ ығ а айналып, Акхатты жазым етеді. Содан жер бетінде қ ұ рғ ақ шылық орын алып, Данэл ұ лын 7 жыл бойы жоқ тайды. Ол киімін жыртып, жаң быр жауу ү шін дұ ғ а етеді, тү рлі жыртқ ыш қ ұ старғ а жем болғ ан баласының ө ліміне қ атты қ айғ ырып, бұ л зұ лымдық ты жасауғ а ү лес қ осқ андардың бә ріне де қ арғ ыс айтады. Қ орытынды ү зінділерде келтірілген мә тіндер бойынша, ақ ырында Данэлдің қ ызы Пугат ө з ағ асы ү шін кек алып, нә тижесінде Анат жең іліске ұ шырайды. Акхаттың бейнесінен ө лімге қ атысты жоралғ ылар мен аң шылық туралы аң ыздардағ ы элементтреді кездестіруге болады. Сонымен қ атар қ ұ дайлар арасындағ ы кү рестер туралы, яғ ни ә йел-қ ұ дай мен ажалды адам арасындағ ы ғ ажайып садақ ү шін, аң шылық олжа ү шін кү рес суреттелген.

Бізге жеткен угариттік аң ыз мә тіндерінде толық болмаса да, ү зінді тү рінде Қ ұ діретті Ваал мен Анат, олардың кү рестері, махаббаты, олардың Эл, Мот (ө лім қ ұ дайы), тең із қ ұ дайы Ашерат (Ашерат-Йам) пен Астара (қ ызметі жағ ынан Ваалғ а бара-бар қ ұ дай) т. б. тү рлі қ ұ дайлармен кү ресі туралы ә ң гімеленеді. Қ андада бір толық сюжетке қ ол жеткізу мақ сатымен осы оқ иғ аларды белгілі бір реттілікпен жү йелеуге қ аншама рет тырысқ анмен, ә лі кү нге дейін нақ ты нә тижеге жете алмай келеміз. Бізге жеткен оқ иғ алар ө зара толық байланысқ а тү спеген жекелеген кө ріністерден ғ ана тұ рады. Мә тінде келтірілген кейбір белгілер бойынша, Қ ұ діретті Ваал мен Анат туралы мифтер ғ ибадатханада орындалуғ а арналғ ан.

Осы ә ң гімелердің ішіндегі ең маң ыздысы Қ ұ діретті Ваал мен Моттың кү ресі туралы жазылғ ан поэма болып есептеледі. Бізге жеткен мә тіндерде бұ л поэманың екі нұ сқ асы келтірілген. Бірінде Эл Ваалдың қ азасына байланысты қ ара жамылса, екіншісінде Ваалдың ө ліміне қ уанғ ан Эл Ашерат-Йаммен бірге ө зіне мұ рагер тағ айындайды. Осы тұ рғ ыда Қ ұ діретті Ваалдың Мотпен кү ресі туралы поэма фолклорлық дә стү рде берілген. Тұ тас мә тіннің ішінде кездесетін тү рлі нұ сқ алар баяндаудың ерекше тә сілі емес, керісінше Жерорта тең ізінің жағ алауын мекендеген ханааней халқ ының сө з ө нерінде жиі кездесетін қ ұ былыстың бірі.

Аң ызғ а келсек, Мот Қ ұ діретті Ваалды ү йіне шақ ырып, оны мерт қ ылады. Эл мен оның ә йелі Ашерат-Йам Ваалдың орнына Астар қ ұ дайын патша тағ ына отырғ ызады. Ваалды жоқ тағ ан ә йел-қ ұ дай Анат оғ ан қ ұ рбандық шалып, Мотты ө лтіреді де, оның денесін жер бетіне шашыратып тастайды. Сонда Ваал қ айта тіріліп ө з тағ ына қ айта отырады. Жалпы Қ ұ діретті Ваал мен Мот туралы шығ арма жыл сайын жер шаруашылығ ына байланысты ө ліп, қ айта тірілетін қ ұ дай туралы тү сініктен туындағ ан болса керек.

Келесі бір нұ сқ ада Ваалдың ө зіне арнап зә улім сарай, яғ ни ғ ибадатхана салуы жайлы айтылады. Ол біреуді ө лтіру мен жоюды жанындай жақ сы кө ретін Анатты қ онақ қ а шақ ырып, оғ ан ө з ойын айта отырып, Элдан ү й соғ уғ а рұ қ сат алуын сұ райды. Анат Элге аттанады да, осы тұ ста қ ұ рылысқ а жауапты Хусар мен Хасис қ ұ дайына арналғ ан Ваалдың елшілігі туралы білеміз. Келес бір нұ сқ а бойынша, Анат пен Ваал басында Элдің жұ байы Ашерат-Йамғ а барады. Басында дұ шпан, кейін досқ а айналғ ан Ашерат-Йам Элдан ү йдің қ ұ рылысын жү ргізуге рұ қ сат алады. Ваал сарайды соғ у ү шін Хусар мен Хасисті шақ ырып, алтын мен кү містен ү лкен зә улім сарай соғ ылып, бағ алы ә шекей тастармен безендіріледі. Алғ ашында оның терезесі болмайды. Кейін еш қ ауіптің жоқ тығ ына кө зі жеткен Ваал терезе аштырып, осы зә улім сарайда Ваал ө зін барлық қ ұ дай мен адамзаттың патшасы етіп жариялайды.

Осы секілді аң ыздардың бірінде, Эл ө з баласы Йавтқ а (Інжілдегі Яхвеге сә йкес келуі мү мкін) не Йамғ а дә л осындай зә улім сарай салып бергісі келіп, Йамды Ваалды патшалық тан қ уып жіберуге шақ ырады. Ваалдың жағ ында Астар қ ұ дайы болады. Сосын Ваал мен Йама арасындағ ы кү рес туралы айтылады. Йамды Ваал масқ ара еткеннен кейін, Эл қ ұ дайлар кең есінен Ваалды оғ ан беруін сұ рап, оны қ ұ лдық қ а алмақ шы болады. Ызаланғ ан Ваал оның жіберген елшісін ө лтірмекші болады да, бірақ Анат пен Астар оны тоқ татады. Дегенмен шешуші кү ресте Ваал Йамды жең еді.

Жоғ арыда қ арастырылғ ан барлық поэмада жанама тү рде болса да, ежелгі угариттік қ оғ амдағ ы халық тың кү нделікті ө мірі мен тұ рмыс-тіршілігі суреттеліп, олардың қ ұ дайлар туралы тү сініктері беріледі. Осы мә ліметтерден ү й салу ү шін басшының рұ қ сатын алу керектігін (осы туындыда қ ұ дайлар патшасы Элдан), елді тек таза ниетті патша басқ аруы керектігін байқ ауғ а болады. Сонымен қ атар ү йдің иесі атану қ оғ амда жоғ ары орынғ а ие болу дегенді білдіреді.

Қ ұ діретті Ваалғ а арналғ ан ғ ибадатхананың қ ұ рылысы туралы жырлар аң ызғ а айналғ ан қ ұ рлыстың аяқ талуына байланысты салтанатта оқ ылуғ а арналғ ан. Бұ л шығ арманың баяндалуы тү рлі нұ сқ ада келеді. Тү рлі мә тіндерде Ваалдың қ ұ рлыс жү ргізу тарихы тү рліше айтылғ ан. Сонымен қ атар оның кү ресетін дұ шпандары да тү рліше келеді. Жалпы айтқ анда, Ваал мен Анат туралы аң ыз қ ұ дайлардың арасындағ ы билікке талас туралы кең тарап кеткен фольклорлық сюжеттің желісінде жазылғ ан (орыс тілінде Ваал сө зі «қ ожайын» деген мағ ынаны береді).

Сол секілді осы аталғ ан Угариттік мә тіндер ішінде ай қ ұ дайлары Йарих жә не Никкальдің неке қ иуы туралы жә не драмалық тү рдегі ақ ниетті қ ұ дайлардың Шахар мен Шалимнің туылуы туралы поэмалар осы бағ ыттағ ы шығ армалардың ең ежелгісі болып саналады. Сонымен қ атар мазмұ ны жағ ынан інжілдегі ә ң гімелерге жақ ын ә нұ рандар да табылғ ан.

Композициялық жә не ө лең ге тә н техникалар жағ ынан угариттік поэтикалық шығ армалар ассиро-вавилондық жә не Інжіл ә дебиетіндегі осы ескерткіштерден айтарлық тай айырмашылық тары жоқ. Ондағ ы поэтикалық ритм ә уенді сү йемелдеумен байланысты. Ең кіші поэтикалық бірлік ә уенді тактқ а сә йкес келетін екпінді сө з болып табылады. Ө лең ө лшемі қ атардағ ы екпінді буынның санымен анық талады.

Угариттегі ө лең -жырларда ә детте семиттілдік поэзияда жиі кездесетін «параллелизм» ә дісі қ олданылады. Сонымен қ атар угариттік поэзияның фольклорлық сипаты тұ рақ ты сө здердің қ олданысы барысында кө рінеді. Кейіпкерлердің сө з бастауы мен сә лемдесу де нақ ты конструкциялар арқ ылы берілген. Ө лең нің жазылу тү рінде субъект қ ана ө згеріске ұ шырап, ал басқ а сө здер мен конструкциялар ө згермеген.

Угариттік поэтиканың келесі сипаттамасы, ол кө птеген эпикалық қ айталаулар болып табылады. Оны біз Керет туралы поэмадан байқ ай аламыз. Алғ ашында Удмғ а қ алың дық қ а баруы, Элдің тү сінде берген аяны, т. с. с. кө птеген ұ қ састық тарғ а ие. Анологиялық қ айталану тағ ы да басқ а поэмаларда кездеседі. Мә селен, Ваалдың сарайын соғ у барысында айтылган ө лең жолдарында кө птеген ұ қ састық тар, яғ ни қ айталаулар кездеседі:

Бұ л мә тіннің қ айталаумен қ атар тағ ы бір стилистикалық ерекшелігі, ол ұ зақ қ а созылғ ан кө ріністі суреттеуде рефреннің қ олданылуы. Ваалғ а арналғ ан сарайдың қ ұ рылысы кезінде ү лкен кө лемді алтын мен кү місті балқ ыту қ ажет болғ ан жағ дайдағ а қ атысты былай делінеді:

Ү йде шоқ, сарайда от жақ тық,

Екінші ү шінші кү ні де ү йде шоқ, сарайда от,

Тө ртінші бесінші кү ні де ү йде шоқ, сарайда от,

Алтыншы кү нде де ү йде шоқ, сарайда от,

Жетінші кү ні ү йден шоқ ты, сарайдан отты жойдық...

Ваал мен Моттың кү ресі туралы:

Олар тү йелерше соғ ысты,

Ваал кү шті, Мот кү шті,

Олар жыланша тістесті,

Ваал кү шті, Мот кү шті

Олар жылқ ыларша алысты,

Мот қ ұ лады, Ваал қ ұ лады.....

Угариттік жазушыларды ө здерінің кейіпкерлерінің айналасындағ ы нақ ты кө ріністер қ ызық тырмады. Оқ иғ а желісі табиғ атты бейнелеу арқ ылы емес, оқ иғ ағ а қ атысушылардың, адамдар мен жануарлардың іс-ә рекеті мен олардың жағ дайлары арқ ылы баяндалды. Мысалы, Керет туралы поэмада Пебела еліне жеткен апат жануарлардың жағ дайын суретту арқ ылы кө рсетіледі.

Кейбір кездейсоқ жағ дайларда, автор бас кейіпкердің ішкі дү ниесін айтқ ысы келсе, ол жалпы фразалар мен стереотипті салыстыруларды қ олданумен ғ ана шектеледі. Мә селен, Керет туралы поэмада оның ә йелі Машат Хурай туралы мына сө з жолақ тары кездеседі:

Кімнің сұ лулығ ы Анат сұ лулығ ына тә н,

Кімнің кереметтілігі Астарт кереметтілігіне тә н,

Кімнің мойыншағ ы лазуридан да жарық....

Жыршылардың барлық назары адамдар мен қ ұ дайлардың нақ ты іс-ә рекетіне бағ ытталғ ан. Тіпті, кейіпкерлердің ішкі сезімі де олардың ә рекеттері арқ ылы суреттеледі. Мысалы, Элдың қ айғ ысы жерлеу салты кезіндегі жоралғ ылардан кө рінеді. Дегенмен, мұ ндай суреттеу тек тұ рақ ты сө здермен ғ ана берілген. Анаттың қ асіреті де айтарлық тай ө згеріссіз дә л осылай суреттелген.

Жалпы угариттік жазушылар ә рбір оқ иғ ағ а ежей-тегжелі тоқ тала бермейді. Осығ ан ұ қ сас қ ұ былыстарды Інжілдің прозалық ә ң гімелерінен байқ ай аламыз.

Б. з. д. І мың ж. бірінші жартысы мен орта кезең індегі финикийлік жазба бізге толығ ымен белгілі емес. Алайда, бізге жеткен жазба ескерткіштер арқ ылы сол кездегі финикийлік шығ армалар мен ө лең жолдары, олардың ерекшеліктері туралы пікір қ алыптастыра аламыз.

Бізге сол кездегі жерлеу, арнау, қ ұ рылыс туралы жазбалар мен тарихи мазмұ ндағ ы мә тіндер белгілі. Інжілде кездесетін Ахирам патшасының саркофагтағ ы жазбаларында ғ ана поэтикалық мә тін кездеседі (шамамен б. з. д. 1300 ж. ). Онда ел тыныштығ ын бұ зғ ан адамдарғ а арналғ ан қ арғ ыс формуласы жазылғ ан:

Егер патшанаң патшасы

Немесе басшының басшысы

Немесе ә скер басы библьде кө терілсе,

Жә не осы саркофагты алса,

Оның жезлі (мұ ндағ ы, жезл – ө кімет басының символы) ү зілсін,

Ол тағ ынан қ ұ ласын,

Жә не ә лем библьді қ алдырсын...

Осыдан бұ л дә уірдің ә дебиетінде де ө ткен дә ірдің сипаттары сақ талғ анын кө руге болады. Жоғ арыда аталғ ан қ арғ ыс мазмұ ны мен қ ұ рылымы жағ ынан угариттік поэзиямен ұ штасады.

Осындай проза ретінде қ аратепе жазбасын алуғ а болады (шамамен б. з. д. 720 ж. ). Бұ л жазбада Азитавадда патшасының іс-ә рекеттері патшаның ө з атынан айтылады. Автор ө з шығ армаларында бас кейіпкерлерінің ә рекеттері мен олардың қ ұ діреттілігін суреттеуге басты назар аударады: «Мен, Азитавадда ә кемнің тағ ына отырдым, барлық зұ лымдық ты тоқ татып, барлық патшалық тармен бейбітшілік қ атынасын орнаттым. Ұ шы-қ иыры жоқ мық ты қ амалдар салып, қ ара ниетті жандарғ а тосқ ауыл бола алдым, нағ ыз патша қ ызметін атқ ардым».

Осы баяндау тә сілінің де угкриттік эпикалық поэзияғ а жататынын байқ ауғ а болады. Алайда авторғ а қ ойылғ ан шарт ө зінің шығ армадағ ы бас кейіпкерге аса кө ң іл бө луіп, оның іс-ә рекеттері мен ой–ө рісіне, физикалық жағ дайына баса назар аудару болып табылады.

Б. з. д. VІІІ ғ асырдағ ы финикийлік авторлардың алдың ғ ылардан ерекшеліктері олардың тек адамдардың ә рекеттерін суреттеумен шектелмей, адамдардың жандү ниесіне, ішкі ә леміне терең ү ң іле тү суі болды. Кейін Библ жазбаларының бірінен (б. з. д. V- IV ғ ғ. ) мынадай жазуларды оқ и аламыз: «Библ билеушісі Йихавмилк патшағ а қ ұ дай тек жақ сылық сыйласын. Оның ө мір жасын ұ зартып, қ ұ дайлар мен осы елдің халқ ы алдында мейірімділікке бө лесін». Осы жазбалардан б. з. д. І мың жылдық тың бірінші жартысында Финикияда кең таралғ ан діни-этникалық оқ удың ә серін кө ре аламыз. Сонымен қ атар негізгі мақ саттары сопылық тү сініктерді қ алыптастыру болғ ан иудейлік-израильдегі пайғ амбарлардың уағ ыздары да осы кезең ге жатады.

Финикийліктер ө мірге деген кө зқ арасының осыншама ө згеріп, алғ а ұ мтылуының себебін білу ү шін бізге жеткен ежелгі финикийлік қ оғ ам туралы тарихи ескерткіштер мү лдем аз. Дегенмен, ө мірге деген кө зқ арастың ө сіп, дамығ аны сө зсіз.

Б. з. д. ІV ғ. грек-македониялық шабуылдардың нә тижесінде, олар Финикияны басып алып, жалпы қ оғ амдық қ ұ рылымғ а зор ә серін тигізді. Александр Македонский басып алмас бұ рын таяу шығ ыстағ ы грек басшылығ ының орнауына байланысты финикийліктер эллинизацяны қ абылдауғ а дайын болды да, грек жазуы мен ө мір сү ру салты кең қ олданысқ а ие бола бастады.

Грек тілі ресми тіл ретінде қ олданысқ а тү сіп қ ана қ оймай, сонымен қ атар кү нделікті ө мірде, білім беру жү йесі мен ә кімішілік мекемелерде де қ олданыла бастады. Осы жағ дайда Библдық Филонның ортақ эллиндік жү йе ретінде финикийлік мифтерді кірістіріп жазғ ан кө рнекті ең бегі мысал бола алады (б. з. д. І - ІІ мың ж. ).

Ө кінішке орай, Филон ең бегінен бізге дейін тек ү зінділер ғ ана жеткен, сондық тан оның қ ұ рылу тарихында да, оның мазмұ ны мен қ ұ рылмында да анық талмағ ан тұ стары кө п. Автор мұ нда ежелгі жазушы Санхунйатонның ең бегінен табылғ ан мә ліметтерді келтіріп, оның жазуды ойлап тапқ ан Таавт қ ұ дайының ең бегін толық оқ ығ андығ ы туралы айтады. Моисейдің Бескітабы (Пятикнижие) сияқ ты Финикия қ оғ амында ө зінің мифологиялық қ ұ растырушысы бар «қ асиетті жазу» болғ ан деген болжам да бар. Финикийлік діни жү йесін қ ұ руғ а қ атысқ андардың арасында Санхуниатон да болғ ан. Бұ л жерде Библдік Филон эллиндік кезең дерге дейінгі салтты жаң ғ ыртуы да мү мкін.

Арнайы зерттеуді қ ажет ететін діни-тарихи мә селелерге тоқ талмай, Филон трактатына қ атысты оның мазмұ нында угариттік мифологимен қ атысты тұ стары кө п екенін атап ө ту қ ажет. Мысалы, оның шығ армасында кездесетін Хрисор (Хусор) атаулары угариттік қ олө нер қ ұ дайы Кусар мен Хасиске сә йкес келеді. Филон ең бегінде қ ұ дайлар арасындағ ы билік ү шін кү рес туралы ә ң гімелерде оқ иғ а желісі тұ тас берілген. Бұ л кітаптың тағ ы бір ерекше сипаты автордың евгемеризм тұ жырымдамасының ә серіне ұ шырап, финикийлік қ ұ дайларды грек қ ұ дауларымен тең естіруінде жатыр. Сонымен қ атар шығ армада элиндік дә уірде ә йгілі болғ ан философиялық -космогоникалық тү сініктер орын алғ ан. Оның ойынша, барлық тіршіліктің бастамасы ауа мен аласапыран болғ ан: рухтың ө здік дамуынан арман, ал рух пен арманнан – Мот (ө лім) пайда болғ ан. Осылар арқ ылы барлық тіршілік айналымғ а тү сіп отырғ ан.

Дегенмен, эллинизм дә уіріндегі финикийлік сө з ө нерінде тек қ ұ дайларғ а қ атысты мә селелер ғ ана туынап қ оймады. Сонымен қ атар тарихи дә стү рлер туралы жазылғ ан шығ армалар да маң ызды орынғ а ие болды. Атақ ты Иудалық жазушы Иосиф Флавий Тир туралы жазбаларғ а сілтемелер жасағ ан. Оғ ан қ оса, финикиялық тар философиялық тақ ырыптарғ а да баса назар аударғ ан болуы керек. Дә стү р бойынша, атомдық теорияны Мох ойлап тапқ аны белгілі болса, стоицизмнің негізін қ алағ ан Зенон да Китон (Кипр) қ аласына шық қ ан финикиялық болғ ан.

Б. з. д. І мың ж. Солтү стік Африкада, ә сіресе, арабтардың басып алуына дейін ө здерін ханааниян деп санап, финикия тілінде сө йлеген халық мекен еткен Карфагенде Финикия сө з ө нерінің ерекше бір тармағ ы дамыды.

Карфагенде кең тарағ ан жанрлардың бірі ұ зақ саяхат туралы шытырман оқ иғ алы шығ армалар болды. Бұ л шығ армалар тең із шаруашылығ ымен байланысты қ оғ ам ү шін ә деттегі жағ дай саналатын. Бізге осындай екі шығ арма белгілі. Рим географы Авиенаның ең бегінде сақ талғ ан Гимильконның «Перипл» («Жү зу») шығ армасында саяхатшының Британ аралдарына, тіпті Америка жағ алауларына дейін жеткені айтылады. Грек тіліндегі аударма арқ ылы белгілі болғ ан Ганнонның келесі бір «периплінде» ү лкен экспедицияның Африканың батыс жағ алауынан оң тү стікке қ арай аттанып, сол жерде бірнеше отарларғ а ие болғ аны туралы айтылады. Бұ л шығ армалар жанры жағ ынан тарихи жазбаларғ а жатады. Автор табиғ аттың ерекше қ ұ былыстары мен тү рлі қ орқ ынышты жағ дайларын бү ге-шү гесіне дейін суреттейді.

Келесі кең тарағ ан карфагендік финикийлік ә деби жанр тү ріне тарихи ә ң гімелер жатады. Карфагендік тарихшылар Солтү стік Африканаң Финикияғ а дейінгі ө мірі мен Карфагендік державаның тағ дырына қ ызығ ушылық танытқ ан. Карфаген державасының тағ дыры жайлы жазылғ ан ескерткіштерге римдік Юстин арқ ылы Помпей Троганың «Филлиптің бастан кешкендері» жә не Саллюстийдің «Югуртин соғ ысы жайлы» шығ армалары мысал болады.

Карфаген қ оғ амы ғ асырлар бойы грек ә лемімен тығ ыз байланыста дамыды. Карфогендіктерге грек тілін ү йренуге тыйым салатын заң ның ө з кү шінде болуына қ арамастан, Карфоген ә дебиеті элиндік ә серге ұ шырамай қ оймады. Карфагендік пантеонғ а жершаруашылығ ына қ атысты грек қ ұ дайларыда кірді. Карфогенде б. з. д. ІІІ ғ. ө зінде грек ә дебиетшілері ө мір сү рді. Б. з. д. ІІ ғ асырдың ортасында карфагендік Клитомахтың Афинадағ ы Академияны басқ аруы қ ызық жайт болды.

Карфагендік қ оғ ам ғ асырлар бойы гректік ә леммен тығ ыз байланыста ө мір сү ріп, дамыды. Нә тижесінде Солтү стік Африка мен Жерорта тең ізінің шығ ысындағ ы финикийлік ә дебиеттің дамуы эллиндік ү дерістен кө рінді.

Тақ ырып бойынша дайындалуғ а арналғ ан сұ рақ тар

1. Элимильктің жазбалары туралы не айта аласыз?

2. Угариттердің ә лемге танымал шығ армаларының бірі Керет туралы эпос нені суреттейді?

3. Данэл туралы мифтер желісі туралы жә не оның басқ а мифтермен ү ндестігі?

4. Қ ұ діретті Ваал жә не Анат туралы мифке тә н тың дү ниені атаң ыз?

5. Угариттік кезең дегі қ оғ амдың айнасына айналғ ан мифтердің негізгі идеялық мазмұ ны?

6. Хабарлаушы проза ретіндегі Каратепе жазбасына тоқ талың ыз

7. Угариттік ә дебиеттің ә лем ә дебиетіне қ осқ ан ү лесін қ орытындылаң ыз?

⇐ Предыдущая 8 9 10 11 121314 15 16 17 Следующая ⇒