Тиңдәш кисәкләр

Тиң дә ш кисә клә р

Ү зара тезү ле бә йлә нештә торган һ ә м бер ү к сү згә караган кисә клә р җ ө млә нең тиң дә ш кисә клә ре дип атала. Алар бер ү к функцияне ү тә п килә лә р, ягъни җ ө млә нең бер ү к кисә ге булалар: Һ ә ммә нә рсә кара, караң гы; җ ә йге, кө зге тө ннә рдә генә була торган калын, куе караң гылык бө тен тирә -якны йоткан; диң гез, су, бө тен дө нья ү зе шул гә ү дә лә нгә н караң гылык тө сле тоелалар (Г. Ибраһ имов).

Тиң дә ш кисә клә р – синтаксисның структур-семантик категориясенә бә йле кү ренеш. Җ ө млә не катлауландыра торган ә леге грамматик кисә клә р, ү зара тезү ле бә йлә нештә булып, нинди дә булса уртак бер җ ө млә кисә генә карыйлар, шул кисә ккә карата бер ү к мә гънә мө нә сә бә тендә торалар. Җ ө млә нең барлык кисә клә ре дә тиң дә ш булып килергә мө мкин. Кү брә к хә бә рлә р тиң дә шлә неп килә лә р: Җ ә ймә чаклы гына болытлар ни кушылмый, ни таралмый (Х. Сарьян); тиң дә ш иялә р дә еш очрый: Биектә ак тун ябынган юан болытлар, уң якта яшеллеккә кү мелгә н урман, икенче якта Иделгә барып тоташкан иң кү лек җ ә йрә п ята (Т. Галиуллин). Иярчен һ ә м модаль кисә клә р дә тиң дә ш булып килә алалар. Ә ллә бә хет акты микә н, Сайрар кошым, сандугачым, язгы кар суларына (Халык җ ыры). Җ ө млә нең берничә грамматик кисә ге берьюлы тиң дә шлә неп килергә мө мкин: Хә лим кү злеген салып, ө стә лгә куйды һ ә м ни ө чендер ү зенең исемен, фамилиясен атады (Т. Галиуллин).

Татар телендә тиң дә ш кисә клә р ияртү че сү згә ө ч тө рле буйсынып килә:

1)бер ү к сү згә буйсынып килгә н тиң дә ш кисә клә рнең һ ә ркайсы бә йлә ү че чара ала: Тормыш кешелә рне игә ү ли, чарлый, яшә ү гә ү һ ә рен табарга ө йрә тә (С. Поварисов).

2) бер ү к сү згә буйсынып килгә н тиң дә ш кисә клә рнең бары тик соң гысы бә йлә ү че чара алып килә: Ул хатын-кызның һ ә ммә сенә дә яшенә карап, я кодача, я кодача апа дип дә шә иде (Ә. Фә йзи).

3) тиң дә ш кисә клә рнең һ ә ркайсы тө рле грамматик формаларда килергә дә мө мкин: Кү ң еленнә н дә, аң -зиһ ене белә н дә албасты карчыклар зә хмә тенә ә зер иде ул (Г. Гыйльманов).

Тиң дә ш кисә клә р ү зара тө рле чаралар ярдә мендә бә йлә нешкә керә:

1. Җ ыючы теркә гечлә р (һ ә м, вә, да-дә, та-тә, ни-ни (нә -нә ), тагын-тагын (тагы), янә -янә ) ярдә мендә: Бү ген кө н аяз да, болытлы да (Г. Толымбай).

2. Каршы куючы теркә гечлә р (лә кин, ә, бә лки, исә, тик, бары, бары тик,

ә мма, фә кать, мә гә р) ярдә мендә: Ул нә рсә дер ә йтергә телә де лә кин сү з таба алмады (Г. Ә псә лә мов).

3. Бү лү че теркә гечлә р (я (йә ), яисә, яки, ә ллә –ә ллә, ә ле–ә ле, бер–бер) ярдә мендә: Җ андагы бар кыллар ө зелде. Ә ллә Җ ир, ә ллә Кү к убылды (Л. Янсуар).

4. Санау интонациясе ярдә мендә: Җ ил болытларны пыран-заран китерде, укмаштырды, таратты, талкыды (М. Ә мирханов).

5. Каршы кую интонациясе ярдә мендә: Ничә мә кө з салкын яң гырлар белә н юып ташларга телә гә н ул истә лекне, ничә мә кыш аяусыз бураннары белә н кү меп китмә кче булган — булдыра алмаган (Г. Ахунов).

Тиң дә ш кисә клә р арасындагы стуктур-семантик бә йлә нешне тә гъбир итү гә лексик-грамматик чаралар да ярдә мгә килергә мө мкин. Болар - бә йлеклә р, кисә кчә лә р, кү плек сан, юклык кушымчалары, кабатланган сү злә р, гомумилә штерү че сү злә р, уртак кисә к һ. б. Менә нә къ шул вакытта зә ң гә рсу хә тфә кү злә р белә н кара якут кү злә р очраштылар да бер-берсен кадерлә штелә р һ ә м тибрә тештелә р (Ф. Ә мирхан); Капитан белә н кибетче һ аман тө рекчә сө йлә шә лә р (М. Юныс); Бә хетне байлык, муллык, югары белем, хыялый дө нья гына алып килми икә н шул(Т. Галиуллин).

Татар телендә тиң дә ш һ ә м тиң дә ш тү гел аергычлар бар. Тиң дә ш аергычлар ү злә ре ияреп килгә н сү зне бары тик бер генә яктан ачыклыйлар. Тезү интонациясе булганда, тиң дә ш аергычлар арасына ө тер куела: Кызыл кофта кигә н, чә члә рен бө дрә лә теп тараган тутакай килеп керде (Г. Исхакый). Тиң дә ш тү гел аергычлар исемне тө рле яктан ачыклыйлар, һ ә м алар арасына ө тер куелмый: Иртә нге иксез-чиксез зә ң гә р кү ктә бү рек кадә р генә бер болыт йө зеп йө рде (Т. Ә йди).

⇐ Предыдущая 20 21 22 23 242526 27 28 29 Следующая ⇒