ҒҰЛАМА ҒАЛЫМ, ЖИҺАНГЕЗ ЖАЗУШЫ

Жасы тоқ санғ а тақ ап қ алғ анына қ арамай ә лі де қ унақ қ ария жү гіріп кеп амандасып, қ ол алысқ асын-ақ қ онағ ын бө лмесіне бастай жө нелді. Аядай бө лменің бар байлығ ы кітап қ ана кө рінеді: пештің иығ ына дейін иін тіресіп тұ р. Жиһ аз дегеннен бір кісілік кереует пен шағ ын шә кірт столы ғ ана кө зге тү седі. Аты ә лемге ә йгілі академиктің жұ пыны тұ рмысына таң ырқ ағ ан ә скери адам ұ сынғ ан орындық қ а жайғ асып жатып, алдында асық тай ү йірілген келісті қ алың сақ алының ұ шы бұ йралана біткен ақ қ удай аппақ шалғ а, ү сті ү йме-жү йме кітап пен жартылай жазылғ ан қ ағ аздан кө рінбей кеткен ү стелге алма-кезек қ арады. Оның ойын сезе қ алғ ан сү ң ғ ыла қ арт: «Ә, бұ л ү стелдің сатып алынғ ан ағ ашы қ ымбат емес, ү стінде жазылғ ан қ ағ азы қ ымбат! » деп жымиып қ ойып, қ ағ аздарын сә л жинастырды да, кө зілдірігін алып, кө зін сү зе қ онағ ының Арктика аязы тотық тырғ ан ер кескініне қ арады.

– Тоқ та, тоқ та, ұ мытпасам, сіз осы Отан соғ ысы алдында мағ ан бір келдің із-ау деймін. Мұ зды мұ хитта кө шкін мұ здың бағ ытын барлайтын ұ шқ ыш емес пе едің із? – деді ол салғ ан жерден. – Иә, иә, мә ң гі мұ здардың арасынан Андреев жә не Санников жерлерін іздеп, біраз жерді шарлапсыздар. Қ анша жыл ө тсе де ұ мытпай жү ргенің із ғ ажап! Онда уыз жас едің із, енді жігіт ағ асы, арыстай азамат болыпсыз.

– Владимир Афанасьевич, таяуда мен тағ ы бір қ ызық сапардан оралдым. Ол енді ерекше бір сә тті сапар болды, соның жайын айтқ алы келіп ем сізге, – деді ұ шқ ыш сә л ү нсіздіктен соң.

– Ә, ақ ыры жұ мбақ арал – Санников жерін тапқ ан екенсіздер ғ ой, – деп ғ алым қ уанып кетті. – Қ ай тұ ста екен ө зі? Романда мен суреттеген сияқ ты, сө ніп жатқ ан жанартау шығ ар, шамасы.

– Ө кінішке орай, Санников жерін ә зір таба алғ анымыз жоқ, – деп езу тартты ұ шқ ыш. – Ол аралың ыз жалпы жер бетінде жоқ па деген де кү дік келеді ойғ а. Гидрологтар ол Арктиканың жылынуына байланысты еріп, тең із астына тү сіп кеткен деп жү р.

– Иә, олар, ол жерді Мұ зды мұ хиттың ө зіміздің кө з алдымызда еріп, суғ а айналып жатқ ан басқ а да аралдары сияқ ты, қ азбалы мұ здан тұ рады деп топшылауғ а бейім-ақ. Ал Санников жеріне орайластыру ү шін бұ л пікірді дә лелдеу керек қ ой, дә лелдеу керек алдымен, – деп шапаты денесі шиыршық атып, академик орнынан тұ рып кетті...

Ә дебиетті ермек емес, ең бек деп білетін қ аламгердің қ ай туындысы болсын жү регін жарып шығ ары шексіз. Алайда ананың ө з перзенттерінің арасынан біреуін айрық ша жақ сы кө ретіні секілді, шын қ аламгердің де сан шығ армасының ішінен біріне ерекше іш тартатыны болады. Атақ ты академик, ә йгілі ә дебиетші Владимир Афанасьевич Обручев ү шін

«Жұ мбақ жер» романы, яғ ни «Санников жері» сондай туынды болғ ан тә різді. Оның осынау жұ мбақ жер жайына айналып соғ а беретіні сонан болса керек. Ә йтпесе, ә дебиетіміздің ғ ылыми-фантастика жанры қ алыптасуына қ ыруар кү ш жұ мсағ ан шалқ ар ойлы шалымды жазушының ө зге ең бектері аз емес. «Ғ айыпстан», «Кү йкі кен», «Шө лейттен алтын іздегендер», «Орталық Азия атырабында» тә різді ғ ылыми- ғ ажайып романдарынан басқ а оның жастарғ а арнап жазғ ан ә ң гімелері мен повестері қ аншама. Жалпы, ол – аса ө нікті ең бек етіп, ә дебиетке мол мұ ра қ алдырғ ан қ аламгер.

Дегенмен дү йім дү ние оны алдымен ғ ұ лама ғ алым деп таниды. Ал оның отандық ғ ылымның алтын қ орына қ осқ ан қ азынасы шынында да ұ шы-қ иырсыз. Ә лемдік аты бар академик, ірі географ, ұ лы геолог, Социалистік Ең бек Ері, КСРО Мемлекеттік сыйлығ ын екі мә рте алғ ан В. А. Обручев Отандық ғ ылымды ө ркендетуге табан аудармай жетпіс жылдан астам жемісті ең бек сің ірді. Оның қ арымды қ аламынан жалпы кө лемі жиырма тө рт мың парақ тан астам

ғ ылыми ең бек туды. «Сібірдің геологиялық тарихы», «Дала геологиясы», «Қ азба кен орындары» атты кесек те кү рделі ең бектерін оқ у қ ұ ралы етіп, совет геологтарының сан ұ рпағ ы ө сіп шық ты.

Ә рине, ұ лы ғ алымдардың бә рі ү лкен суреткер де. Ал қ иялы қ анатсыз адам дұ рыс дерек жинай алмайды, жинағ анмен де тү зу тұ жырым жасап жарытпайды. Демек, кемел суреткер болмай, керемет жаң алық ашу да мү мкін емес. Ғ ылымның ө зі сү йген саласында сан алуан жаң алық тар ашып, талай тың ын кө терген Обручевтің бойынан осы суреткерлік, ең беккерлік, тапқ ырлық, табандылық сияқ ты қ асиеттердің тө рт кө зі тү гел табылады. Оның ө зі де осындай мә рттікті мұ рат тұ тып, ойы ұ шқ ыр, рухы кү шті, сегіз қ ырлы, бір сырлы адамдарды жырлап ө ткен. «Жұ мбақ жер» романы оғ ан ең алдымен осындай кейіпкерлерімен қ ымбат.

Рас, ел аузындағ ы аң ыздан алынып, ғ ылыми болжам бойынша кітапқ а тү скен Санников жерінің авторды ғ ұ мыр бойы қ ызық тырып ө ткені анық. Соны іздеп экспедиция шығ уына да себепкер болды ол. Зерттеушілер Санников жерінің дә л ө зі болмағ анымен, сол секілді мұ з аралдардың бар екенін анық тады да. Бірақ авторғ а керегі бір бұ л емес. Оғ ан ең қ ымбаты – қ иындық тан қ ың байтын, ойлағ анын орындамай тынбайтын, қ айтпас қ айратты, аскақ арманды қ аһ армандары екені хақ. Салқ ын ақ ыл иесі, сабырлы Горюнов, ақ кө ң іл де алғ ыр Ордин, қ ырғ и тілді қ ажырлы Костяковтың тағ дыр-талайында, ө мірбаянында Обручевпен ортақ жайлар кө п. Ал анау мә дениеті аз болғ анымен мінезге бай, сауаты шала болғ анымен мейірі шалқ ар бұ қ ара ө кілдері: қ арапайым кә сіпкерлер Горохов пен Никифоров та автор жанына жақ ын адамдар. Абзал ниеті ү шін айдалып, басы байлауда жү рсе де, туғ ан ө лке табиғ атының тылсымын ашуды арман тұ тып

– тайсалмай қ иын-қ ыстау ғ ылыми саяхатқ а шық қ ан студенттердің қ имыл-қ арекеті ғ алымдық жолын жиһ анкездіктен бастағ ан Обручевтің ө з ө міріне ү ң ілтеді.

Орыс армиясының даң қ ты дә стү рлерінде ізі қ алғ ан офицерлер ә улетінен шық қ ан Владимир Афанасьевич Обручев озық ойлы, оқ ығ ан ортада ө сті. Атасы да, ә кесі де кезіндегі кө рнекті ә скери қ айраткерлер. Ә кесінің немере ағ асы Николай Обручев бас штабтың офицері екеніне қ арамай Герцен мен Огаревтің жақ ын жолдасы болып, революциялық қ озғ алысқ а белсене қ атысқ ан. Ал ә кесінің туғ ан інісі Владимир Александрович «Современник» журналының қ ызметкері, Чернышевскийдің досы еді. Обручевтер ә улетіндегі тағ ы бір айшық ты тұ лғ а – болашақ ғ алымның ә кесінің қ арындасы Мария Александровна. Ол – София Ковалевская сияқ ты алдың ғ ы қ атарлы орыс қ ыздарымен бірге ә йел тең дігі ү шін тұ ң ғ ыш кү реске шық қ андардың бірі. Жоғ ары білім алып, қ оғ амдық іске араласу ү шін ол жалғ ан некеге тұ рып, орыс ә йелдері арасынан алғ ашқ ы маман дә рігер болып шық ты. Оның алғ ашқ ы ері доктор Боков – революциялық кү реске атсалысқ ан адам, ал екінші ері – ұ лы физиолог И. М. Сеченов. Мария Александровнаның тұ рмыс қ ұ ру тарихы Н. Г. Чернышевскийдің белгілі «Не істеу керек? » романына желі етіп алынғ ан.

Туғ ан шаң ырағ ына тә н шыншылдық, ең бекқ орлық, Отанғ а, озық идеяғ а адалдық Володяның барлық тә лім-тә рбиесіне алтын арқ ау болды. Ә кесі, Қ ырым соғ ысында аты шық қ ан жаяу ә скер офицері, Афанасий Александрович классикалық білімнен гө рі нақ тылы ғ ылымды артық кө ріп, баласын реалдық училищеге берді. Ал анасы, кезінде кө птеген ә ң гімелері мен очерктері орысша, немісше жарық кө рген нә зік жанды жазушы Полина Карловна бала жү регіне жастайынан ә дебиетке деген сү йіспеншілік ұ рығ ын сеуіп, оның жер кө ріп, ел тануғ а, алыс саяхаттарғ а деген қ ұ марлығ ын оятты. Анасы оқ ып берген Купер, Майн-Рид, Жюль Верн романдарын тың дай отырып, қ аршадай бала қ иялымен Арктика мұ здарынан асып, заң ғ ар тауларды басып, қ у медиен шө лде қ аталап, жапан аралда жалғ ыз қ ап, піл аулап,

арыстанмен алысып жү ргендей болатын. Кітаптағ ы қ аһ арман тең ізшілермен қ атар оғ ан аң қ ау, аң ғ ырт оқ ымыстылар да қ атты ұ найтын, солардай болып белгісіз елдерді ашып, ө сімдіктер жинасам, биік тауларғ а шығ ып, сирек тастарды зерттесем деп армандайтын.

Осы арман он сегіз жаста училище бітірген В. А. Обручевті 1881 жылы Петербургқ а алып келді. Инженер болып ең бек жолын елдің қ иыр шетінің қ ойнауын барлаудан бастамақ оймен ол Тау-кен институтына тү сті. Алайда алғ ашқ ы курстағ ы математика мен механикадан оқ ылғ ан жаң алығ ы аз, бірсарынды лекциялар жас жігітті жалық тыруғ а айналды. Оның ү стіне тап осы тұ ста оянғ ан тіл ө неріне қ ұ штарлық та оны қ атты алаң датты. Енді оның алдында институтта одан ә рі оқ у керек пе, ә лде басы бү тін ә деби ең бекке кө шу керек пе деген қ алау аударыспақ ойнап тұ рды. Сонда оны студент жастардың сү йіктісі болғ ан қ абілетті ұ стаз, қ абырғ алы ғ алым И. В. Мушкетов тығ ырық тан тартып ап, кү дік-кү мә нін шешіп берді.

Ғ ажап геологтың таулардың тү зілуін, жер бедерінің жаң ғ ыруын, топырақ қ ыртысына жел мен судың ә серін ә сем жайып салатын лекциялары білімқ ұ мар жастың қ иялын қ анаттандырып, табиғ ат тылсымына деген қ ұ штарлығ ын ұ штай тү сті. Ал оқ ымыстының оқ у бағ дарламасына бірінші болып ө зі енгізген геологиялық саяхатындағ ы ұ стазымен жақ ын танысуы оның ө мірін геологиямен мә ң гі бақ и ұ штастырды. Ұ стазының лекцияларын бір сө зін қ алдырмай мұ қ ият жазып алып, ә деби ә рлеп отыратын ол оқ улық тардан табылмайтын тың деректері мол бұ л циклді кітап етіп басып шығ арса деген ұ сыныс жасады. Профессор шә кіртіне алғ ыс айтты, бірақ бұ л қ адамнан бас тартты.

– Байқ аймын, сіз осы геологиямен шындап шұ ғ ылдануғ а бет бұ рғ ан сияқ тысыз, – деді шә кіртіне бірде Иван Васильевич. – Менің сізді бірсыпыра ғ ылыми ә дебиеттермен

таныстыруғ а жағ дайым бар. Бірақ, ө кінішке орай, ең қ ызық ты кітаптар неміс тілінде ғ ана.

– Мен неміс тілінде еркін сө йлеймін.

– Ә, солай ма еді! – деді ұ стаз разы болып. – Болашақ геолог ү шін бұ л дегенің із аса маң ызды. Онда алып оқ и ғ ой. Неміс ғ алымы Рихтрофеннің Орталық Азия табиғ атын тамаша бейнелеген кітабын Обручев қ ұ марта оқ ыды. Кітапты қ айтармай кө п ұ стап, ақ ыры, қ имай ә кеп тұ рып, ол

профессорғ а шынын айтты

– Менің болашақ та айналысатыным, міне, осы – яғ ни Орталық Азияны зерттеу... Қ андай тылсым табиғ ат... Еліктіріп қ ойнауына тартып ә кетеді екен!..

Оның осы арманының жү зеге асуына да алғ аш атсалысып, қ олұ шын берген И. В. Мушкетов болды. Бұ л Закаспий темір жолының қ ұ рылысы жү ріп жатқ ан кез еді. Қ арт Каспийдің жағ асынан шық қ ан шойын жол Орта Азияғ а алты жү з шақ ырымдай ендеп кіріп, енді Қ арақ ұ мды кө ктей ө тіп Самарқ антқ а тартылуы керек-ті. Салынғ ан жолды сипап кетіп, адым аштырмай қ ойғ ан ұ шы-қ иырсыз шө лдің кө шпелі қ ұ мын бө геп, су кө здерін табуғ а геологтардың кө мегі қ ажет болды. Институтты жаң а бітірген жас инженер Обручевқ а ұ стазы осы ү шін ұ йымдастырылғ ан экспедицияғ а қ атысып, шө л- шө лейтті зерттеуді ұ сынды. Владимир Афанасьевичтің алдында тұ рғ ан міндет – су кө здерін тауып, қ ұ м бедерін барлау, Теджен мен Мургаб ө зендері алқ абы мен Амударияның ежелгі арнасын зерттеу еді. Осылай ол ө зің ің алғ ашқ ы саяхатына шығ ып, жиһ ангездік ғ алымдық жолын бастады.

Ә уелі ол Қ ызыл-Арват станциясынан Чарджоуғ а дейін Қ ызылқ ұ мның бір бө легін, содан Амудариядан Самарқ антқ а салынып жатқ ан жолдың бойын зерттей отырып, бирюза, мұ най, графит кендерін қ арағ алы тауларғ а саяхат жасады. Қ ұ ла тұ з, қ у медиен тақ ырмен сапар шегу, ә рине, оң ай да болғ ан жоқ. Елсіз-кү нсіз жонда қ атқ ан нан мен қ ара шайдан

басқ а талғ ажау болмай, тұ лдырсыз тұ л шө лде аттары арық тап, тү йелері титық тап тарық қ ан да, торық қ ан да шағ ы аз емес. Бірақ ол қ арақ ан басының қ амын кө здеп, ө з рақ атын іздеген жоқ. Оның есі-дерті Узбой қ ұ пиясын ашу болды. Қ ұ м басып қ алғ ан осынау кө не арна туралы, тіпті ежелгі араб пен грек географтары жазғ ан-ды. Ал Бірінші Петр сол Узбойғ а су жіберіп, Каспийден Азияғ а жү зіп шығ ып, Ү ндістан асуды армандағ ан. Кейін Амударияны бұ рып, Узбой арқ ылы ағ ызудың жобалары да жасалды. Бірақ оғ ан дария суы сыя ма, оның ү стіне Узбой жері ө ң деуге келмейтін Қ арақ ұ мды басып ө теді.

Владимир Афанасьевич Қ арақ ұ м қ ұ мдарын бұ рын айтылып келгендей тең із табаны емес, Амударияның қ айраң ы деп тапты. Бір кезде дария Копет-Дагтың батыс баурайын бойлай ағ ып Каспийге қ ұ йғ ан да, сонан соң ына тау-тө бе қ ұ мдар тастап, терістік батысқ а бұ рылып, бірте-бірте бағ ытын Арал тең ізіне ауыстырғ ан деген тұ жырымғ а келді. Бұ л қ ұ мдарды бө геп, бекіту ү шін, ә сіресе жол жиегіне жақ ын ағ аш отырғ ызып, тікенді бұ талар егу керек деген ұ сыныс енгізді.

Бұ л сапардан алып қ айтқ ан бай материалынан «Закаспий ойпаты» атты тырнақ алды ғ ылыми ең бегі мен екі-ү ш маң ызды мақ ала туды. Жас зерттеуші сол ү шін география қ оғ амының алтын жә не кү міс медальдарына ие болды.

Ғ ылымның соқ тық палы соқ пақ сыз алыс сапарына алғ ашқ ы адымы осылай сә тті басталғ ан жас ғ алымды ұ стазы тағ ы да қ иынғ а салды. Сібірде Иркутскідегі кен басқ армасына бірінші рет геолог штаты беріліпті. Иван Васильевич шә кіртіне осы мү мкіндікті уыстан шығ арып алмауды ескертіп:

– Орта Азияғ а қ арағ анда Сібірдің геологиясы ә лдеқ айда аз зерттелген – деді, – Осыны бір қ аперің ізге алып қ ойғ айсыз. Алдың ыздан айдын-шалқ ар кең мү мкіндіктер ашылғ алы тұ р. Кә дімгі Сібірдің ө зіндей ұ лан-ғ айыр мү мкіндік.

Туғ ан елінің ең қ иыр шетінің табиғ и жағ дайын зерттеу қ ұ марлығ ы оны жедел жолғ а шығ арды. Жас жары Лиза мен туғ анына жеті ай да толмағ ан тұ ң ғ ышы Воляны алып, Петербургтен Иркутскіге сапар шеккен ол біраз жер пойызбен, пароходпен келіп, қ алың жыныс орман арасымен қ опалы кө лдер жағ асымен мың жарым шақ ырымдай жолды ат- арбамен жү рді. Жол азабын География қ оғ амының Сібір істері жө ніндегі басшысы Григорий Николаевич Потаниннің жылы шыраймен қ арсы алуы жуып жіберді. Келе-ақ жас геолог Сібір жө ніндегі ғ ылыми деректермен танысып, ол туралы ә дебиеттерді жү йеледі. Ал кен басқ армасында Сібір геологиясы коллекциясын тә ртіпке келтірді. Ұ шан-тең із табиғ и байлығ ының қ аймағ ы да қ озғ алмай жатқ ан осынау ө лкені зерттеушілермен жү здесіп, тұ рғ ын халқ ының ә дет-ғ ұ рпына, тұ рмыс-салтына зер салды. Ондай адамдар ә детте Григорий Николаевичтің жұ пыны пә теріне жиі жиналатын-ды.

Азияны кө п аралағ ан, бай мағ лұ мат жинағ ан білгір ғ алымның қ арапайымдығ ы мен қ онақ жайлығ ы Владимир Афанасьевичті қ айран қ алдырып, қ атты қ ызық тырушы еді. Оның аядай ү йінде ү лкен ұ стаз оқ ымыстыдан бастап, малшы бурят, аң шы якутке дейін болатын. Атақ ты ғ алым солардың бә рімен ортақ тіл тауып, терезесі тең адамдарындай ашық -жарқ ын ә ң гіме-дү кен қ ұ ратын. Жер шолып, ел тануды мұ рат тұ тқ ан болашақ жиһ ангез ғ алымғ а оның осы мінезі ү лкен мектеп болды.

Жалпы, Г. Н. Потаниннің ө мірі ө з еліне, ең бекші қ алың бұ қ арағ а қ алтқ ысыз қ ызмет етудің ө негесі еді. Ол, ә сіресе, Сібірдің келешегі туралы кө п толғ анып, оның алдағ ы кү ндері сә улетті, халқ ы сауатты болуын армандайтын. Оның ө зінікі деген университеті болып, одан тұ рғ ылық ты жұ рттың жастары білім алып, жаң а зиялы қ ауым қ алыптасуы, журнал шығ арып, онда жергілікті авторлардың шығ армалары жариялануы, сө йтіп, Сібір дә улетіне сә улеті сай ө лкеге айналуы жолында кү ресетін абзал ойлы достардың ұ йымы да қ ұ рылды.

Ә рине, мұ ндай ізгі ниет патша ү кіметіне ұ нағ ан жоқ. Пікірлес достар тү гел тұ тқ ынғ а алынып, ү ш жыл Омбы абақ тысына қ амалды. Ақ ыры, бар ауыртпалық ты мойнына Потанин алып, ол он бес жыл бас еркінен айрылып, қ орғ анда отыруғ а кесілді. Кейін ол мерзім бес, сонан соң ү ш жылғ а шегеріліп, ақ ыры, атақ ты оқ ымысты, географ П. П. Семенов- Тян-Шанскийдің ара тү суі арқ асында ә рең ақ талып шық ты. Осы бір оқ иғ адан кейін Григорий Николаевич Монғ олияғ а саяхатқ а аттанып, одан Қ ытай асып, Тибетті басып, Обручевті студенттік шақ тан қ атты қ ызық тырғ ан Орталық Азияны зерттеп, жинағ ан материалдарын жү йелеп ө ң дегелі Иркутскіге табан тіреген еді. Ә ң гімелесе қ алса, ол жастық шағ ын жиі еске алып, болашақ белгілі саяхатшы Шоқ ан Уә лихановпен Омбыдағ ы кадет корпусында оқ ығ ан жылдарын жырдай ғ ып айтатын. Ө з жұ ртының жарық жұ лдызы болғ ан сол ғ алым досын алғ а тарта отырып, зерделі жиһ ангез халық ты бұ ратана деп бө лмей, білімге жол ашса, орыстан ө зге ұ лттардың ө кілдерінен де небір ғ ұ ламалардың шығ атынын мең зейтін. Сонысымен-ақ ол жас Обручевті шалғ ай шетте ө нер-білімнен кенде, мә дениеттен кенже қ алғ ан халық тарғ а

қ амқ ор кө збен қ арауғ а ү йретті.

Қ ыс бойы бай дерек жинап, Батыс Сібірмен сырттай танысқ ан Владимир Афанасьевич 1889 жылғ ы кө ктемде осы ө лкенің геологиясы мен пайдалы қ азба байлығ ын тікелей зерттеуге кірісті. Ол Ангара бойын барлап, Ока ө зеніндегі қ оң ыр кө мір кенін зерттеп, Байкал атырабының сырына ү ң ілді, Ольхон кө лінде болды. Оны Батыс Сібірдің таң ғ ажайып табиғ аты баурап алды. Айналасы андағ айлағ ан алып тау, кемері тік шаншылғ ан биік қ ұ з, терең аң ғ арда жатқ ан тұ щы сулы Байкалды ол жер қ абатының қ озғ алысынан бертін пайда болғ ан кө л деген тұ жырымғ а келді.

Байкал жө ніндегі алғ ашқ ы ә серлері оның Сібір геологиясы туралы ойларының ө рістеуіне сара жол ашты. Келер жылы

ол Лена жағ алауының алтын кендерін аралап, Витимнің тө менгі ағ ысына дейін барып қ айтты. Жиырма-қ ырық қ ұ лаш терең діктегі шахталарғ а тү сіп, мә ң гі тоң дарды анық тады. Жол да, жұ мыс та оң ай болғ ан жоқ. Жү к артқ ан аттары омбы қ арғ а оппалап, мибатпақ қ а батып, ә рең тартып алғ ан, ө здері маса-сонағ а жем болып, тамақ тан да тарық қ ан сә ттер ұ шырасты. Бірақ соның бірі де Обручевтің ең бекқ орлығ ы мен жұ мыс қ абілетіне ә сер еткен емес. Шаршап-шалдығ у дегеннің не екенін білмей, ол кү ндіз шахтағ а тү сіп, ашық кендерді аралап, тыным кө рмегенімен, кешкісін тау жыныстарының ү лгісін сұ рыптап, олардың сипаттамасын кү нделікке жазып отыруды ә сте қ алт қ ылғ ан жоқ. Кейін оның атағ ын айдай ә лемге жайғ ан «Сібір геологиясы» осы кү нделіктер негізінде туғ ан еді. Ал осынау ұ лан ө лкенің ертең ін ойлағ ан адамдардың ол ө зі куә сі болғ ан қ имыл-қ арекеті, жергілікті жұ рттың тұ рмыс кү йі мен ә дет-ғ ұ рпы «Жұ мбақ жер» романында кө ркемдік бейнесін тапты.

1892 жылы кө ктемде оғ ан география қ оғ амының президентінен Г. И. Потаниннің Қ ытай мен Тибетке саяхатына қ атысу туралы ұ сынысы кеп тү сті. Оғ ан да атсалысып жү рген

– ұ стазы И. В. Мушкетов. Шә кіртінің арманы Орталық Азияны зерттеу екенін жақ сы білетін ол Обручевтің Байкал мен Лена аудандарын барлауының нә тижесі жә ніндегі есебіне тіпті тә нті болғ ан еді. Бұ л жолы Обручев Солтү стік Қ ытай мен Орталық Азияның бір бө легінің геологиясын барлап, Григорий Николаевич жұ мыс істеп жатқ ан Тибеттің шығ ыс шалғ айын зерттеп, Тянь-Шань арқ ылы Қ ұ лжағ а тү су керек- тін. Тағ ы да далағ а тү неу, ашық аулағ а қ ону басталды: киіз бен аю терісіне оранып, тұ лып жамылып жата кететін кә дімгі ат ү стіндегі кү ндер. Жол-жө некей жұ рт назарын ерекше аудармас ү шін Владимир Афанасьевич қ ытайша жең сіз қ ара бешпент пен дө ң гелек тақ ия киіп, сұ р шапан жамылды. Туғ ан елден ү й ішінен жырақ та ол жалғ ыздық тан қ атты қ амық ты да. Алайда жұ мысқ а деген қ ұ штарлық, зерттеуге деген

ің кә рлік осының бә рін жуып-шайып жіберді. Кө мекші геологы жоқ ол бар жұ мысты жалғ ыз атқ арып, жер қ ыртысын, тау жынысын ө зі ғ ана зерттеді. Ә йтеуір ешбір қ ауіп-қ атер, иә кездейсоқ оқ иғ а тап келмей, саяхат сә тті ө тіп, сапар кідірткен жоқ. Сол жылы ол Пекинге келіп, ал 1894 жылдың октябрь айында Қ ұ лжағ а кетті.

Жиналғ ан материалдың молдығ ы, қ амтылғ ан жердің кең дігі, жү рілген жолдың ұ зақ тығ ы жө нінен В. А. Обручевтің Орталық Азияғ а саяхатынан асқ ан сапар ә лі болғ ан емес. Екі жыл саяхатта олар аттылы-жаяу орташа кү н сайын отыз шақ ырым жер жү ріп, барлығ ы он тө рт мың километрдей жол жү рген. Сапар кезінде Владимир Афанасьевич кө з мө лшерімен суретке тү сіріп, барометрмен биіктікті ө лшеп, тау жыныстарын жинап, кү нделік жазып отырғ ан. Тау жыныстары мен қ азбалы жануарлардың, ө сімдік тү рлерінің сегіз мың ү лгісі жиналып, ол мың шақ ырым жер жол-жө некей суретке тү сірілген. Осы ең бегі ү шін Орыс география қ оғ амы В. А. Обручевті ү лкен алтын медальмен наградтап, Н. М. Пржевальский атындағ ы сыйлық берді. Париж Ғ ылым академиясы да оның ең бегін жоғ ары бағ алады.

Арағ а алты-жеті жыл салып, Обручев Орталық Азияғ а саяхаты кү нделігінің екі томдығ ын жарық қ а шығ арды. Сол саяхатынан қ ыруар ғ ылыми ең бектер туып, кейін кең інен танылғ ан «Қ ияқ тыдан Қ ұ лжағ а дейін» атты кітап дү ниеге келді. Оның Орталық Азияғ а саяхаты орыс ғ ылымын қ ызғ ылық ты географиялық жаң алық тармен байытты. Орта Азияғ а алғ ашқ ы саяхаты сияқ ты бұ л сапарында да Владимир Афанасьевич салиқ алы географ болып кө рінді. Оның атағ ы алысқ а кетіп, есімі енді Пржевальский, Потаниндермен қ атар аталатын болды. Орталық Азия саяхатынан Сібірге қ айтып оралғ ан Владимир Афанасьевич ірі де іргелі геологиялық зерттеулерді қ олғ а алды. Тө рт жыл бойы Байкал сыртының тү стік батысын барлап, Селенге Дауриясының геологиялық қ ұ рылымын, Шығ ыс Сібірдің жер бедерін зерттеп, қ ыруар

жаң алық ашады. Сонда жиғ ан жә не Лена алтын кені аудандарын қ айта зерттеген кезде алғ ан материалдарын ол кейін Сібірдің геологиялық тарихын жазарда кә деге асырды. Жиырмасыншы ғ асырдың алғ ашқ ы жылы Обручев ө мірінің жаң а бір белесі болды. Томск технологиялық институтының геология бө лімшесін ұ йымдастыруғ а шақ ырылып келген ол тоғ ыз жыл оның геология кафедрасын басқ арып, тау-кен факультетінің деканы болды. Томскіде ол кейін елімізге Қ аныш Сә тбаев, Михаил Усов тә різді тамаша геолог, талантты ғ алымдарды берген Сібірдің тұ ң ғ ыш геология

мектебін ашты.

Владимир Афанасьевич алғ ашқ ы лекциясына екі жыл ә зірлік жасап алып кірісті. Оғ ан ә зірлену ү стінде ол ә уелі геология кабинетін жабдық тап, кітапхана ұ йымдастырып алды. Обручев онда тө рт бірдей курстан дә ріс оқ ып, сабағ ын студенттердің тә жірибе жұ мыстарымен тығ ыз ұ штастырып отырды. Ал жазғ ы каникул кезінде ол 1905 жылдан бастап, Жоң ғ арияғ а ү ш рет экспедиция ұ йымдастырды. Бұ л сапары жайында ол бертін келе былай деп жазды: «Шығ ыс Қ азақ стан шекарасына кү нгей тү стіктен келіп тірелетін Жоң ғ ар ө лкесін зерттегенім бар. Алтай мен Тянь-Шаньнің тау сілемдері осы арадан келіп тү йіседі, ал менің міндетім солардың шекарасын ажыратып, геологиясы мен географиясын айқ ындау еді. Бұ л ө лкені мен ү ш жыл бойы ә р бағ ытта шарқ ұ рып, тау тізбегін, кө шпенділердің жаз жайлауын, су кө зі мен ө зен жағ асына жақ ын жатқ ан жасыл алқ аптарын, тіпті қ ұ лазығ ан қ ұ ба тү з тақ ырлары мен қ ирағ ан қ аланың орнына ұ қ сас тұ лдырсыз қ ырқ аларына дейін зерттедім».

Жоң ғ ар сапарына бірер студент пен ү лкен ұ лы – он жеті жасар Володя мен он тө рт жастағ ы Сережаны ерте шық қ ан ол шегі де, шеті де жоқ қ азақ даласын, оның ұ шы-қ иырсыз қ ырқ аларын кө ктей ө тіп, кө п кү н жол жү ріп, Аякө зге келіп, азғ ана аялдады. Жиһ ангезді балаларының ә рнені білуге, табиғ ат сырын тү сінуге қ ұ марлығ ы разы етсе, студенттеріне

жол-жө некей де дә ріс оқ ып, кү нделік толтыруғ а ү йретіп отыруғ а тура келді. Аякө зден аттанып, олар Тарбағ атайдың батыс беткейімен Шә уешекке тү сті. Ондағ ы орыс елшісі хат арқ ылы алдын ала хабарласқ ан Обручевтің керек-жарағ ын қ амдап, жол бастап жү ретін монғ ол, қ ытай тілдеріне жетік Мусин Ғ айса деген татармен келісіп қ ойғ ан еді. Қ алада кө п жатпай, шілденің басында саяхатшылар керуені жолғ а шық ты. Емілдің лай суын кешіп ө тіп, Барлық тауына кө терілді.

Бұ л таудан Жоң ғ ар қ ақ пасының теріскей батысына қ арай жатқ ан Алакө л ортасындағ ы Аралтө бе қ ырқ асымен алақ анғ а қ ойғ андай кө рінеді. Табан суытқ ан тұ ста Владимир Афанасьевич осы тө ң ірек жө нінде оқ ып-білгенін жанындағ ыларғ а жырдай ғ ып ә ң гімелейді. Жазда онша ысқ аяқ болмағ анымен, қ иыршық тастарды атып, ара-тұ ра кө з аштырмай қ оятын шә лкемдігін ө здері де кө ріп келе жатқ ан ебі желі туралы аң ызды айтады ол. Аң ызғ а қ арағ анда, сұ рапыл жел Алакө лдің Аралтө бесіндегі бір ү ң гірден шығ ады екен. Адуын желден ә бден ығ ыр болғ ан қ азақ тар бір кү ні ү ң гірдің аузын ө гіз терісімен жауып, айналасын таспен бастырып тастап, уһ деп бір дем алмақ болады. Осығ ан шамданғ ан жынды жел тіпті қ ұ тырынып, тастарды жан-жақ қ а лақ тырып, адамдардың ө зіне тарпа бас салады да, оларды керуен- кө шімен, мал мү лкімен бірге ә кеп кө лге қ ұ латады.

Табиғ аты осындай қ атал болса да, туғ ан жерден табан аударғ ысы келмеген халық қ а шапқ ыншылар дамыл бермей, ат ү стінде кү н кешуге мә жбү р етеді. Сан ғ асырғ а созылғ ан жаугершілік олардың отырық шы болуына мұ рша бермей келген.

Осыны айтқ анда ол анау сайын дала мен мынау самал тауларды мекен еткен ержү рек елді аяп, оның қ онақ жай халқ ына іш тартатыны жастарғ а айқ ын аң ғ арылып тұ ратын. Шынында да, ол келер жолы келгенде де шұ рқ ыраса қ уанып қ ауышқ ан Ғ айса мен оның баласы Ә бубә кірді ала жү ріп, қ азақ тың жайлауларын аралап, ә дет-ғ ұ рпымен танысты, кө п

сө здеріне зер салды. Обручевтің Азия жазбаларында қ азақ сө здерінің ұ шырасып отыратыны содан. Ол: ақ сақ ал, арасан, баялыш, бұ лдырық, қ ұ лан, марал, тақ ыр, таутеке тә різді атаулардың мә н-мағ ынасын жақ сы мең геріп, оларды орынды жерінде қ олданады. Сорго шө бін қ азақ тардың ғ ұ ма деп атайтынын да ол алғ аш аң дағ ан. Жер-су, таулардың атауын титтей де бұ рмаламастан, тап бір ө зінің туғ ан ө лкесіндей суреттейді. «Орталық Азия атырабында» кітабын оқ ығ анда Тарбағ атай тө ң ірегін бірге аралағ андай болады оқ ырман. Оғ ан мына бір ү зінді-ақ кө з жеткізері хақ.

«... Еміл ө зенін жағ алап, Дү рбелжің ге даламен тарттық. Жолдың сол қ апталында теріскейден Тарбағ атай тауы қ арауытады, оның жотасы теп-тегіс, тү стік баурайы қ ұ лама тік жар, тө бесінде тү йір қ ар жоқ, қ алың жыныс орманмен жап-жасыл боп жатыр. Кү нгейде қ ара орманы сың сып, текше- текше болып биіктеп бара жатқ ан Барлық жоталары, оның ең биігі Кертаудың басында алашабыр қ ар жарқ ырайды. Осынау екі жотаның арасында еркін кө сілген Еміл алқ абының кө з тұ ндырғ ан кө к шалғ ыны ат бауырынан келеді. Жазық ты жә не бір жап-жасыл заң ғ ар тау Орқ ашар тұ йық тап тұ р. Шақ ырайғ ан кү нге омырауын ашып, кең алқ ап жатыр, шырылдағ ан бозторғ ай ә уезіне шайдай ашық аспан ұ йып қ алғ ан. Атымызды бірде аяң датып, бірде сар желіп, біз кү н ұ ясына қ онғ анша жү рдік. Тү неген жеріміз – бастауын Орқ ашар тауынан алып, Емілге қ ұ ятын Маралсу ө зені. Жағ асы шалғ ынды, шө бі шү йгін. Аттарды шідерлеп ө ріске жібердік те, тезек теріп, от тұ татып, шай қ айнатып іштік».

Тау суретін кө ркем сө збен осылай кө з алдына келтіре қ оятын ғ аламат суреткер ізінше ғ алым болып тың тұ жырымдар жасайды. Ол Сауыр мен Тарбағ атай жоталарын қ азақ тың қ атпарлы тауларының сілемі деп тауып, Барлық, Майлы- Жайыр жә не Жоң ғ ар Алатауын Тянь-Шань жү йесіне жатқ ызды. Артынан ол Алтай атырабына қ айта оралып, алтын кендерін зерттеді. Ө скеменде жер ауып жү рген ғ алым,

Абайдың досы Михаэлиспен кездесіп, кө п ә ң гімелесті. Сонда оның ұ лы қ азақ ақ ыны туралы да естуі ә бден ық тимал.

Орталық Азия мен Жоң ғ ар сапарларынан жазғ ан есебі бірнеше том ғ ылыми ең бек болып басылғ ан оның алтын шығ атын аудандар жайындағ ы очерктері Обручевті алтын қ азба кендері жө ніндегі ірі мамандардың санатына қ осты. Алайда оғ ан сан-салалы ғ ылыми жұ мыспен жемісті ұ штастырғ ан ұ стаздық қ ызметін кілт доғ аруына тура келді. 1905 жылғ ы революция жанышталғ аннан кейін қ анат жайғ ан қ атал реакцияғ а тө збей, ғ ылымдағ ы атқ амінерлер мә н ә кімдерге қ арсы ү н кө теріп, талай фельетон жазғ ан озық ойлы оқ ымысты патша ү кіметіне ұ намады. Қ ара жү здік оқ у министрі Кассоның бұ йрығ ы бойынша ол 1912 жылы жасы елуге де толмай отставкағ а шық ты. Сө йтіп, он екі жыл ең бек еткен Томскіні, ө зі ашқ ан геология мектебін, жан-тә німен сү йген шә кірттерін тастап шығ уғ а мә жбү р болды.

Енді ер жеткен ұ лдарын оқ ыту ү шін ол Москвағ а кө шіп келіп, отставкадағ ы кен инженерінің зейнетақ ысымен кү н кө рді. Бірақ Владимир Афанасьевичтің ширек ғ асыр жү ргізген зерттеу жұ мыстарынан ө ң делмеген материалдары ә лі де ұ шан-тең із еді. Ол алдымен соларды жү йелеп алып, Байкал, Лена зерттеулерін қ орытты. Бұ л жылдары ол ғ ылыми білімдерді таратуғ а кө п кү ш салды. «Природа» журналының белсенді авторы болып, ақ қ ан жұ лдыз, мұ хит тұ ң ғ иығ ы, тең із қ айраң ы, жер сілкіну жайында жазып отырды. Оның фантаст жазушы ретінде танылғ ан тұ сы да осы жылдар.

В. А. Обручевтің алғ ашқ ы ғ ылыми-ғ ажайып романы

«Ғ айыпстанды» жұ ртшылық ал беттен жылы қ абылдап, ол сан мың оқ ырманның сү йікті кітабына айналды. Онда автор Жердің бағ зы даму дә уірін ә деби бейнелеуді мақ сат етіп, ол ойын ә демі орындап шық қ ан. Ал онан кейінгі «Жұ мбақ жер» романы автордың суреткерлік кемелділігін, ғ алымдық кө регендігін бар қ ырымен жарқ ырата жайып салды.

Ұ лы Октябрь арайы В. А. Обручевтің ө мірін де шапағ ат нұ рына орап, жарқ ыратып жіберді. Ә улетімен ә ділдікке жақ болғ ан оның алдында кімдермен болу керек деген сұ рақ тіпті тұ рғ ан да жоқ. Себебі ол ө зінің ғ ұ мыр бойы кім ү шін қ ызмет етіп келгенін жақ сы білетін-ді. Октябрь кү ндері оғ ан бір таныс профессор жолығ ып:

– Енді не істемек ойың ыз бар. Владимир Афанасьевич?

– деп сұ рағ анда ол іркілмей:

– Қ ашанғ ымдай Россияғ а... халық тық Россияғ а қ ызмет етемін, – деп ашып айтты.

Осыдан кө п ұ замай ол Жоғ ары Халық шаруашылық советіне қ ызметке орналасты. Москва геология академия- сында профессор бола жү ріп, Владимир Афанасьевич геология комитетінде, қ олданбалы минералогия жә не металлургия институтында, алтын кені трестерінде ағ а геолог, бас маман, ғ ылыми совет мү шесі қ ызметтерін қ оса атқ арды. Сө йте жү ріп ол ғ ылыми зерттеулер жү ргізіп, ең бектер жазуғ а да, студенттер ү шін кү рделі оқ улық тар қ ұ растыруғ а да уақ ыт тапты. 1926 жылы ә уелі неміс тілінде, сонан соң орыс тілінде жарық кө рген «Сібір геологиясы атты ең бегі ү шін Обручевқ а алғ ашқ ы Ленин атындағ ы сыйлық берілді.

Ү ш жылдан соң ол КСРО Ғ ылым Академиясының толық мү шесі болып сайланды. Академияның ә уелі геология институтын басқ арып, кейін ө зі қ ұ рғ ан мә ң гі мұ здарды зерттеу институтына жетекшілік етіп, ұ шан-тең із ұ йымдастырушылық қ ызмет атқ арды. Ал Ұ лы Отан соғ ысы жылдары ол жасының ұ лғ айып қ алғ анына, ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарының бастан асып жатқ анына қ арамай, Геология-география ғ ылымдары бө лімшесінің ғ алым секретары ретінде кө п қ ажыр-қ айрат кө рсетті. Ол басқ арғ ан бө лімше соғ ыс жылдары қ орғ аныс маң ызы бар қ ыруар жұ мыс жү ргізді,

Сібір – В. И. Обручевтің ең сү йікті тақ ырыбы еді. Оның

«Сібірдің геологиялық зерттеу тарихы» атты кө п томды ғ ылыми ең бегі КСРО Мемлекеттік сыйлығ ына екі мә рте ие

болды. Ал «Жұ мбақ жер» романы да осы тақ ырыпты толыстыра, кемелдендіре тү скен келелі туындысы. Оның мың сан оқ ырмандардың ғ ана емес, оқ ымыстылардың назарын аударғ аны осыдан. Романда суреттелген жұ мбақ жерді іздеуге кезінде самолетпен ұ шқ ыштар да шық қ ан болатын.

... Міне, сол ұ шқ ыштардың бірі Владимир Афанасьевичтің алдында отыр. Санников жерінен сабақ талғ ан ә ң гімені сап тыйып, енді ол ә скери адамның аузына қ арағ ан да қ алғ ан.

– Біз сіз ойлағ аннан ә лдеқ айда алысқ а барып қ айттық. Мына мен кү н системасындағ ы планеталарғ а ұ шу сапарына қ атыстым.

– Не дейсіз, шын ба? Қ андай снарядтармен ұ шып жү рсіздер?

– Ракеталық снарядпен... ракетамен ұ штық. Ұ шу сапары сә тті болды, дін аман оралғ анымды кө ріп отырсыз ғ ой.

– Ал сонда қ ай планетада болдың ыздар! Ә лбетте Жеріміздің серігі – Айғ а бардың ыздар ғ ой ә уелі?

– Жоқ, Ай геологтарғ а ғ ана қ ызық. Онда ауа да, су да, ө мір де жоқ. Біз одан ә рі асып, Меркурий мен Марс, Шолпанғ а бардық.

– Міне, ұ шу деп осыны айт! Кә не, снарядтың ұ шуын, қ онуын, шапшаң дығ ын жә не космос сә улесінен қ алай қ орғ анғ андарың ызды тү гел айтып берің ізші. Қ андай аппаратуралар қ олдандың ыздар?

Дү ние саларынан алты жыл бұ рын 1950 жылы жазылғ ан

«Планеталарғ а сапар» атты ә ң гімесінен алынғ ан осы диалог В. А. Обручевтің айналысқ ан ғ ылымдарының ауқ ымы қ аншалық кең болғ анын аң ғ артса керек. Ол геология мен география ғ ана емес, ғ арыш тылсымына да ден қ ойғ ан. Алыс планеталарғ а адам ұ шатынын сонда-ақ біліп, пешенесіне сол борышты орындау жазылғ ан жастарғ а қ ызығ а қ арағ ан.

«Сендердің еншің е Айғ а, алыс жұ лдыздарғ а саяхат жасау бақ ыты тиді... – деп жазды ол жастарғ а. – Армандай

білің дер! Шындап кү рескілерің келсе, ү лкен істер ү шін кү ресің дер. Қ абілет те бұ лшық ет сияқ ты шынық қ ан сайын шың дала тү седі. Екінің бірі ерен жаң алық аша бермейді, ал аша алмаймын деп тайсақ тағ ан адам тү к те бітірмек емес. Сендер ата-бабаларың нан кө ш ілгері болуларың керек! »

Осынау мұ ратты ту тұ тқ ан азамат ғ алымның ө зі ұ дайы асқ арғ а талпынып, алысқ а шарқ ұ рып, шығ армашылық қ а толы сан қ ырлы, саналы ө мір кешті, балаларын да солай баули білді. Ұ лдары да ә ке жолын ұ станып, ғ алым болды. Он тө рт жасында Жоң ғ ар сапарына ертіп шық қ ан екінші ұ лы Сергей Владимирович ә кесінің ізін басып, ірі геолог, ү лкен ә дебиетші болып, академик атанды.

– Табыстарымның тү п тө ркіні ең бектен лә ззат таба білуімде болса керек, – деген-ді В. А. Обручев. – Менің ө мірімнің мә н-мазмұ ны – тек қ ана ең бек, шығ армашылық ең бек.

Еліміздің ғ ылымы мен мә дениетінің, ә дебиетінің ұ лы ең беккері болғ ан ғ ұ лама ғ алымның, жиһ ангез жазушының ө мірі ұ рпақ тарғ а ө неге. Оның ерлікке ү ндеп, ең бекке баулитын ғ ылыми-ғ ажайып романдарың ә ң гіме, повестерін оқ ып, талай ұ рпақ тың жеті қ ат жер астын ү ң гіп, ұ лы мұ хиттарғ а сү ң гіп, шырқ ау жұ лдыздарғ а ұ шуғ а талпынары сө зсіз.

⇐ Предыдущая 32 33 34 35 36 37 38 394041 Следующая ⇒