4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы.

Бұ л баланың шешім қ абылдай алып, мақ сат қ оя білуі. Сонымен бірге баланың ә рекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жү зеге асыруда кү ш жұ мсай білуі, қ иындық тарды жең уі баланың психологиялық ү рдістердің қ алыптасуына ық палын тигізеді.

Егер баланың мектептегі оқ уғ а дайындығ ы осы бағ ыттармен ұ штасып жатса, баланың оқ уғ а тез бейімделіп, жақ сы оқ ып кетуіне мү мкіндік туғ ызады.

Мектепке дейінгілердің негізгі іс-ә рекеті ойын болғ андық тан, оларғ а бірден оқ у ә рекетіне ауысу біршама қ иындық тар туғ ызады. Мектеп табалдырығ ын алғ аш аттағ ан бала педагогтармен жә не балалармен кезіккенде мазаланады, оқ у ү рдісінің ө зіне жағ ымсыз эмоция сезініп, қ орқ ыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқ итын балалар жә не екінші жылғ а қ алып қ оятын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың кө ң іл-кү йінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында кө рінеді, яғ ни мектепті еске алса болғ аны жылап, уайымдайды. Сө йтіп, мектеп бала ү шін стрессогендік факторғ а айналып, денсаулығ ының нашарлауына ә келіп соғ ады.

Австрия ғ алымы Г. Эберлейн ө зінің «Дені сау балалардың қ орқ ынышы» атты ең бегінде «Кейбір балалар алдағ ы болатын жағ дайлардан ү рейленеді, олар ү немі «мектепте мұ ғ алім берген тапсырманы орындай алмай қ аламын ба? » деген қ орқ ынышпен жү реді», - дейді.

Жалпы, тә жірибеге сү йенетін болсақ, баланың оқ ығ ысы келмеуі мына жағ дайларғ а байланысты болады:

1. Мектеп алдындағ ы қ орқ ыныш. Бұ л баланы бағ ындыру, ә рекеттерді орындату мақ сатымен қ орқ ынышты ү йде қ алыптастырады; («Мектепке барасың сонда сағ ан кө рсетеді»);

2. Оқ у ү рдісінде жә не қ арым-қ атынаста қ иындық қ а кезігуі;

3. Мектептің ө міріне бейімделе алмауы;

4. Мектептің ө мірінің шынайлылық қ иындығ ымен кезіккенде, баланың кө ң ілінде мектепке деген жағ ымсыз қ атынастың пайда болуы;

5. Мұ ғ алімнің ө зіне тә н психологиясына ү йрене алмау.

Яғ ни, осы кезде ә рбір ата-ана ө зінің баласына мектеп туралы қ ажетті мағ ұ лматтарды айтып, баланың мектепке деген жағ ымды қ атынас жә не сенімділік сезімін қ алыптастыра отырып тә рбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қ арым-қ атынас жасай алуғ а, басқ а баланың ойымен санасуғ а ү йрету болып табылады.

Мектеп ө мірі баладан эмоциональдық тұ рақ тылық ты талап етеді Оқ ушылар арасында келіспеушіліктер, реніштер жә не конфликтік жағ дайлар жиі кездеседі. Ә сіресе ерке балалар мұ ғ алімнің ескертулерін ауыр қ абылдайды, яғ ни мектепке барудан бас тартады, жылайды жә не т. б. ә рекеттер арқ ылы кө рінеді. Баланың ө з бетімен шешім қ абылдай алатындай жә не еріктілікті дамытуғ а жағ дайлар жасап жә не бір жұ мысты аяқ тамай келесі жұ мысқ а кірісуіне рұ қ сат етпей, кез-келген істі аяғ ына дейін жеткізуге ү йрету керек.

Швейцар психологы Ж. Пиаженің пікірінше «Баланың мектептегі оқ уғ а дайындығ ының ең жоғ ары дең гейі бұ л баланың кең істікте жә не уақ ытта бағ дарлай алып, ө зін басқ а адамның позициясында сезіну біліктілігінің қ алыптасуы», - деген. Яғ ни, мектепке дейінгі баланың кең істікті жә не уақ ытты қ абылдай алуы, оның оқ у материалын мең герудің жолын жең ілдетеді[9].

Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағ ыттарын тә жірибеде жү зеге асыратындар - ата-аналар, мұ ғ алімдер жә не мектеп жә не балабақ ша психологтері.

Баланың мектептегі оқ уғ а психологиялық дайындығ ын анық тау диагностикасын практик психолог немесе педагогикалық жә не даму психология саласындағ ы маман ө з мойына алады. Ө йткені психодиагностикалық жә не психокоррекциялық жұ мыстардың жү ргізудің қ ыр-сырын тек психолог қ ана біледі.

Психологтың міндеті психодиагностиканың ә дістемелерін қ олдану арқ ылы жә не зерттеу нә тижелеріне сү йеніп, 6 жастағ ы баланың оқ уғ а дайындығ ын анық тайды. Яғ ни, баланың оқ уғ а дайын немесе ә лі дайын еместігі жайлы қ орытынды жасалынып, оқ уғ а дайын емес балалармен таным ү рдістерін дамыту мақ сатында индивидуалдық жә не топтық сабақ тар ұ йымдастырылады. Сонымен бірге коррекциялық – дамыту жұ мыстарын жү зеге асыруда бағ дарлама қ ұ рылады.

Ал педагогтарды оқ у жылдың басында болашақ бірінші сыныптағ ы балалардың мектептегі оқ уғ а психологиялық зерттеуде алынғ ан нә тижелермен таныстырады. Ә сіресе мектептегі оқ уғ а дайын емес балалардың жағ дайларына ерекше кө ң іл бө ліп, қ андай оқ ушылармен жұ мыс істеу керектігін жайлы ақ парат алып жә не оқ у-тә рбие ү рдісінде жұ мыс істеудің ә діс-тә сілдерін ө збетімен немесе психологтың кө мегімен таң дауғ а болады.

Мектепке дайын емес балаларды оқ ытуда оқ ушыларды жиі мадақ тап, оқ уда баланың табысқ а жетудің жағ дайларын тудыру керек. Сабақ барысында оқ ушылар бір орында отырудан ә бден жалығ ады. Оларғ а эмоциялық бә сең деу қ ажет болғ ан соң айғ алайды. Сондық тан сабақ та қ озғ алыс ойындарды тиімді қ олданып жә не сергіту сә ттерін жиі ө ткізіп тұ рғ ан дұ рыс. Егер баланың сабақ та кө п қ озғ алуына мү мкіндік жасаса, ағ заның барлық жү йесінің қ ызметін жә не физиологиялық кү ш қ уатын жақ сартуғ а мү мкіндік жасайды. Бұ л сабақ ты тез игеруіне кө мектесіп, баланың жұ мысқ а қ абілеттілігі жоғ арылайды. Жалпы баланың оқ уғ а психологиялық дайындығ ын қ азан жә не сә уір айларында анық тап отыруғ а болады.

Біз мектепке дайындық мә селесі бірқ атар зерттелгендігін байқ адық. Енді жалпы «Ө лшеу дегеніміз не? » бұ л мә селені қ андай ғ алымдар қ арастырды соғ ан тоқ талуды жө н кө рдік.

Ө лшем – заттың, нә рсенің сапалық жә не сандық сипаттарының диалектикалық бірлігін кө рсететін философиялық категория. Диалектика теориясында ө лшем оның негізгі заң дарының бірі болып табылатын сандық ө згерістердің сапалық ө згерістерге жә не керісінше, сапалық ө згерістердің сандық ө згерістерге ө ту заң ының қ ұ рамына енеді. Бұ л заң бойынша, қ андай да болмасын объектінің сапасы мен сандық сипатының арасында терең байланыс бар. Ө лшем берілген сапаның ө зін сақ тай отырып, сандық ө згерістердің шегін білдіреді. Бұ л шектен асқ анда объект сапалық ө згеріске ұ шырайды, ал сапаның ө згеруі, жаң а сапағ а ө туі ө з кезегінде сандық ө згерістерге жетелейді. Сондық тан Гегель ө лшемді “сандық сапа” немесе “сапалық сан”, яғ ни сапа мен санның бірлігі деп анық тағ ан[33].

Педагогикалық ө лшемдер педагогика, психология, ө лшемдер теориясы, статистика, математика, логика жә не философия ғ ылымдарының тү йісінде қ алыптасқ ан қ олданбалы ғ ылыми теория.

Сонымен қ атар, педагогикалық ө лшемдерді, білім алушылардың ағ ымдық жә не қ орытынды даярлық дең гейлерін объективті бағ алауғ а бағ ытталғ ан

практикалық білім беру іс-ә рекеті процесі ретінде қ арастыруғ а болады.

Батыста мұ ндай проблемалармен «Educational Measurement» деп аталатын ғ ылым шұ ғ ылданады. Оның негізгі пә ні білімалушылардың даярлық дең гейін ө лшеу ү шін сапалы тесттерді қ ұ растыру. Педагогикалық ө лшемдердің мақ саты – қ арастырылатын, қ ызық тырғ ан қ ұ былыс туралы сандық эквиваленттерді алу. Педагогикалық ө лшемдер теориясының негізгі пә ні-оқ ушылар мен студенттердің дайындық дең гейі мен қ ұ рылымын, сондай-ақ білім беру жә не ө з бетімен білім алу іс-ә рекеттерінің тиімді жә не сапалы кө рсеткіштерін ө лшеу ү шін сапалы тестерді, тапсырмаларды ә зірлеу.

“Ө лшем” ұ ғ ымы ә ртү рлі ғ ылым салаларында ә р тү рлі қ арастырылады. Мысалы, М. Розенбергтің ойынша физика, техникалық ғ ылымдарда " Ө лшем" ұ ғ ымына қ атысты қ олданылатын анық тама педагогикадағ ы ө лшем ұ ғ ымына сә йкес келмейді.

Себебі, жалпығ а ортақ қ асиеттердің, форманың болмауы бір заттың қ асиеттерін басқ а заттың қ асиеттерімен бір белгі бойынша салыстыру мү мкіндік бермейді.

Ө лшеу ұ ғ ымының шығ у тө ркінін Н. М. Розенберг[34], B. C. Аванесов[35], К. Берка[36], Б. П. Битинас[37], Л. И. Катаева[37], В. И. Звонников[38]. Л. Крокер[39], А. Анастази[40], Н. Ф. Ефремова[41], А. А. Малыгин[42], С. В. Щаницина[43], Н. Л. Майорова[44], А. П. Кулаков[45], М. Б. Челышкова [46] жә не т. б. ең бектерінде қ арастырылғ ан.

Ө лшем туралы Абай 43-сө зінде былай дейді: «Ішпек, жемек, кү лмек, кө ң іл кө термек, қ ұ шпақ, сү ймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық - бұ л нә рселердің, барлығ ының ө лшеуі бар... » немесе «... ә рбір жақ сы нә рсенің ө лшеуі бар, ө лшеуін білмек – бір ү лкен іс…»[47].

А. Машанов ө лшеу жө нінде: ғ ылымның асыл тегі ө лшеуін білуде деп жазады. Педагогикадағ ы ө лшеу мә селесі бойынша зерттеулерді талдау оның алуан тү рлілігі туралы, бірың ғ ай кө зқ арастың жоқ тығ ы туралы айтуғ а мү мкіндік береді.

М. Розенберг: “Педагогикадағ ы ө лшем-танымдық ү деріс, ол бұ рын алынғ ан сандық жү йе негізінде (немесе сынып жү йесі) педагогикалық объектілердің немесе қ ұ былыстардың кейбір белгілерін сипаттайтын шамалардың сандық мә нін эксперименталды анық тайды немесе олар жататын сыныпты кө рсетеді“ деді[34].

Н. Р. Кэмпбелл ө лшемге ғ ылымның талаптарына сә йкес зерттелетін қ асиеттерді санмен белгілеу ү дерісі ретінде анық тама береді. Осы анық тама арқ ылы ғ алым ғ ылымның анық тай алатын қ асиеттерінің ө лшеуге болатын айқ ындап кө рсетеді. Н. Р. Кэмпбелл жеке тұ лғ аның сапаларын, білімін жә не интеллектісін ө лшеудегі қ иындық тарды осы қ асиеттерден емес, олардың мә ніне қ атысты жалпы тү сіндіруде деп кө рсетеді.

М. Б. Челышковтың айтуынша, ө лшем мә селелері " ү ш ө зара байланысты: не, не ү шін жә не немен ө лшенеді» деген міндеттерді шешуді қ арастырады[45].

Бірінші сұ рақ ө лшеу мақ сатымен байланысты. Егер мақ сат оқ ушыларды аттестаттау барысында дайындау сапасын анық тау болып табылса, онда ең басты назар мең герген білім мен іскерліктің кө лемін анық тауғ а жә не олардың нормативтерге (мемлекеттік білім беру стандарттарының талаптарына) сә йкестігін анық тауғ а бө лінеді.

Екінші сұ рақ ө лшеу мә нін анық таумен байланысты, ал ү шінші сұ рақ – ө лшеу барысында қ олданылатын қ ұ ралмен байланысты. Оқ ушыларды даярлау сапасының білім беру стандарттарының талаптарына сә йкестігі дә режесін ө лшеу барлық білім беру сатыларындағ ы бітірушілерді даярлау сапасын басқ ару жү йесін қ ұ ру жолындағ ы алғ ашқ ы қ адам болып табылады.

Дайындық сапасын ө лшеу ө зіндік мақ сат емес, ол тек қ ана оқ у ү дерісінің басшыларына қ ойылғ ан мақ сатқ а қ ол жеткізуге мү мкіндік беретіндей тү зету жұ мыстарын жү ргізу, соғ ан сай шешім қ абылдау ү шін ақ парат алуғ а арналғ ан.

Педагогикалық ө лшемдер мә селесі бойынша жұ мыстарды талдау ғ алымдардың педагогикалық ө лшемдер теориясын анық тағ андығ ы туралы қ орытынды жасауғ а мү мкіндік береді. Педагогикалық ө лшемдер теориясы тестілеуді ө ткізудің ә дістемелік ережелерін, сонымен қ атар ғ ылыми қ ызметтің маң ызды бағ ытын қ амтиды: осы ғ ылымның теориясын қ алыптастыру, тест тапсырмаларының мазмұ нын таң дау мә селелерін қ амтиды.

Шынайы педагогикалық ө лшемдер сыналушыларды тестілеуден кейін, олардың нә тижелерін шкалалау ү дерісінде, сондай-ақ тапсырмаларды маң ызды қ асиеттері бойынша шкалалау ү дерісінде пайда болады.

Бағ алау теориясы мә селелерін ә зірлеу педагогикалық ө лшемдер теориясының қ алыптасуына алып келді. Бағ алауды алдын ала белгіленген ережелер бойынша қ андай да бір балл қ оюдың сараптамалық ү дерісі ретінде анық тауғ а болады.

Жалпы ө лшем теориясының пайда болу тарихын қ оғ амдық ғ ылымдар негізінде Б. Райт зерттеген. Ол ө зі қ ұ рғ ан теория барлық қ оғ амдық ғ ылымдарғ а, соның ішінде педагогикағ а жарамды екеніне сенімді болғ ан. Бірақ ерте ме, кеш пе, ғ ылымда ө з пә нін бө лу жә не кең ейту ү рдісі пайда болады.

Сондық тан психологиядағ ы, ә леуметтанудағ ы жә не басқ а да қ оғ амдық ғ ылымдардағ ы ө лшеулердің жалпы теориясынан педагогикалық ө лшеулердің теориясын бө лу мә селесі табиғ и тү рде туындады.

Педагогикалық ө лшемдер теориясы тест теориясынан кешірек дами бастады. Педагогикалық ө лшем теориясының негізін Эдвард Торндайк қ алады. Ө з ең бектерінде ол философиялық, психологиялық жә не педагогикалық ө лшемдердің, сондай-ақ кә сіби іріктеудің кең шең берін қ озғ ағ ан.

Э. Л. Торндайктің жаң ашылдығ ы ол басқ алардан бұ рын оқ ыту теориясын ғ ана емес, сондай – ақ басқ а екі теорияны-оқ у (ө з бетінше оқ у) жә не педагогикалық ө лшемдер теориясын дамыту қ ажеттілігін тү сінді. Электрондық оқ ытудың пайда болуы осы екі теорияның маң ыздылығ ын бұ рынғ ыдан терең ірек тү сінуге мү мкіндік берді.

Педагогика, психология, социология ғ ылымдарының дамуына байланысты қ асиеттердің, байқ алу дә режесін бip-бipiнeн айыру тек сандық емес, сапалық ө лшем бірліктерін пайдалана отырып, бағ алаудың қ ажеттілігі туындап отыр. Сапалық бағ аларды дә л ө лшеудің инструменттері мен тә сілдерінің болмауына байланысты сандық бағ аларғ а қ арағ анда нақ тылығ ы тө мен дә режеде.

Қ ожахметова К. Ж., Шер Р. П., Демеуова М. Е., Молдыбаева Ш. Б., Аратай Л. Б. Тә рбие ү рдісі мен оқ ушылардың тә рбиелік дең гейін бағ алаудың ө лшемдерін қ арастырады[48].

К. Қ ұ дайбергенова педагогикалық ө лшем туралы ө з монографиясында қ ұ зырлылық тың білім сапасы мен педагогикалық ө лшемге қ атыстылығ ын жақ сы талдап кө рсеткен.

Білімдегі бағ аның бірегей болмауы, ө лшенетін «белгісіздік» сипаттарының жабық тү рде болуы тікелей ө лшеу мү мкіндігінен айырады. Белгісіз зат сипаттарының бip мә нділікте берілмеуі бағ алау ү рдісінде белгісіздің ө лшенетін сипаттарының орнына, байқ алғ ан белгілерді бағ алаумен шектелді.

Мысалы, қ ұ зырлылық (ақ параттық қ ұ зырлылық ) ө лшенетін бeлгiciз зат, ал оның мә ні не деген сұ рақ қ а қ анша бағ алаушы болса, соншама жауап, соншама ө лшем бipлiгiн алуғ а болады. Қ ұ зырлылық тың орнына оның бақ ыланатын бeлгici (ақ паратты интернеттен немесе басқ а ақ парат кө здерінен тауып алғ аны) бағ аланады. Қ ойылатын сапалық бағ а субъективті, тікелей мұ ғ алімнің кө зқ арасына байланысты. Сондық тан да белгісіздің ішкі сипаттары, эмпирикалық нә тижелерді ө лшеу эксперттік, статистикалық талдауды қ ажет етеді.

Ө лшем – берілген мө лшердің физикалық шамасын кө рсететін ө лшеу қ ұ ралы. Мысалы, кіртас – масса ө лшемі, кванттық генератор – жиілік ө лшемі, т. с. с. Ө лшеу дә лдігіне жә не қ олдану мақ сатына байланысты ө лшем ү лгілік (эталондық ) жә не кү нделікті қ олданыстағ ы болып бө лінеді.

Ө лшеу қ ұ ралдары (орыс. измерительные средства) — сыртқ ы жә не ішкі ө лшемдерді ө лшеуге арналғ ан, тетіктерді белгілеуге арналғ ан аспаптар.

Ө лшеу қ ұ ралы екі компоненттен тұ рады: тест жә не ө лшеу нә тижелерін бекітуге арналғ ан шкалалар.

Педагогикалық тест-бұ л жеке тұ лғ аның қ асиеттері мен сапасын ө лшеуге арналғ ан жү ргізудің стандартталғ ан процедурасы жә не нә тижелерді ө ң деу мен талдаудың алдын ала жобаланғ ан технологиясы бар, квалиметриялық тексерілген тест тапсырмаларының жү йесінен тұ ратын (сапаны анық таудың ә ртү рлі ә дістерін пайдалана отырып) қ ұ рал.

«Шкала – зерттелетін қ ұ былыстардың, процестердің ә р тү рлі қ асиеттері арасындағ ы қ атынастар қ андай да бір жиындардың, ә детте – сандар жиындарының қ асиеттеріне аударылғ ан сандық жү йе».

Мектепте оқ уды бастау жасы ә ртү рлі елдерде ө згеріп тұ рады, бұ л мә селенің кү рделілігін кө рсетеді. Ұ лыбританияда, Нидерландыда жә не Австралияда баланы мектепте оқ ытуғ а бес жастан бастап кіріседі, Германияда — алты жастан бастап, Швецияда, Норвегияда жә не Финляндияда балалар кө біне жеті жастан мектепте оқ иды.

Румынияда балалар алты жасқ а толғ аннан кейін ағ ымдағ ы жылдың 15 қ ыркү йегіне дейін мектепте оқ и алады, бірақ заң мектепте оқ уғ а нақ ты бір жаста ғ ана келуді талап етпейді. Осылайша, алты жастан сегіз жасқ а дейінгі балаларды бірінші сыныпта кездестіруге болады. АҚ Ш-тың 39 штатында мектептің дайындық сыныбына (" kindergarten" деп аталатын) балалар бес жасында тү седі.

Бұ л «Балалық » жә не «оқ уғ а дайындық » туралы мә дени тү сініктер ә р елдерде ә р тү рлі екендігін байқ атады. K. L. Snow [49] ө з ең бегінде баланың мектепке дайындығ ын анық таудың тө мендегідей теориялық тә сілдері ұ сынылғ ан:

-«кемелдік» амал, онда балалар белгілі бір хронологиялық жасқ а жеткен кезде жә не белгілі бір жетілу дең гейіне жеткен кезде мектепке дайын болатындығ ы қ арастырылады;

-экологиялық амал, онда бала қ андай мектепке тү сетінін ескеру маң ызды;

-эволюциялық психологияның дамуы амалы. Бұ л амал бастапқ ы когнитивті қ абілеттер мен екінші когнитивті қ абілеттер арасындағ ы айырмашылық тарды бө ліп кө рсетеді. Эволюция балаларғ а кө птеген қ абілеттерді берді, ол кейінірек барлық балаларда кө рінеді. Екінші когнитивті қ абілеттер бастапқ ы қ абілеттер негізінде, яғ ни қ оршағ ан ортада алғ ан тә жірибесі арқ ылы пайда болады. Формальды оқ ытудың мақ саты-екінші когнитивті қ абілеттердің дамуына ық пал ету;

-Л. С. Выготскийдің мә дени-тарихи теориясына негізделген ә леуметтік-тарихи амал. Бұ л амалда баланың ө зекті қ ызмет ету дең гейін кең ейтуге ық пал ететін ә леуметтік-мә дени ортағ а назар аударылды жә не мектепке дайындық «жақ ын даму аймағ ы» туралы тү сінік шең берінде тү сіндіріледі.

K. L. Snow АҚ Ш — та баланың мектепте оқ уғ а дайындығ ын анық таудағ ы ең маң ызды мә селелердің бірі - бірың ғ ай теорияның жетіспеушілігі деп жазады. Мектеп дайындығ ының жекелеген аспектілерін, атап айтқ анда, бастапқ ы сауаттылық ты дамытудың бірқ атар теориялары бар. Ә леуметтік-эмоционалдық даму саласындағ ы теорияларды қ ұ ру талпыныстары бар. C. Blairдің баланың мектептке дайындығ ындағ ы реттеуші дағ дылардың рө лі туралы нейробиологиялық теориясы белгілі.

Мектептегі оқ уғ а дайындық мә селесіне арналғ ан жұ мыстардың кө птігіне қ арамастан, оны қ алай ө лшеу керектігі, қ андай кө рсеткіштерді бағ алау керектігі туралы бірің ғ ай кө зқ арастар жоқ.

Мектепте дайындық ұ ғ ымының ең қ арапайымы – бұ л оның мектепте оқ уы ү шін қ ажетті қ ұ зыреттіліктерінің жағ дайы.

«Тә уекел тобындағ ы» балаларды мектепке дайындауғ а бағ ытталғ ан танымал американдық Head Start атты мектепке дейінгі бағ дарлама мектепке дайындық тың тө мендегідей компоненттерін бө ліп кө рсетеді:

1. Тілдік білімдері мен біліктері. Ол ауызша сө йлеуді жә не сө зді тү сінуді қ амтиды;

2. Оқ удың алғ ы шарттары (дыбыстарды, ә ріпті жә не т. б. білуі);

3. Қ арапайым математикалық білімдері мен дағ дылары (сандарды білуі, кең істік пен уақ ыт туралы тү сініктерінің болуы)

4. Баланың оқ удағ ы жетістіктері мен дамуымен байланысты танымдық қ абілеттері

5. Мектептегі ү лгерім мен оқ ытуғ а байланысты баланың ә леуметтік жә не эмоционалдық даму дең гейі [49].

M. Prior [50] ә дебиеттерде балалардың мектепте оқ уғ а дайындығ ы екі топқ а бө лініп сипатталғ анын кө рсетеді. Олар:

- сө йлеу қ ұ зыреттіліктері, ә ріп пен дыбысты білуі сияқ ты сауаттылық тың алғ ы шарты ретіндегі танымдық қ абілеттері мен дағ дылары, зейінін бө ле білу қ абілеттері;

- қ арым-қ атынасқ а тү се алу, мұ ғ аліммен жә не қ ұ рдастарымен ө зара ә рекетке тү се алу, ө зінің тә ртібін реттей алу, білуге деген қ ұ марлық, алдығ а қ ойғ ан міндетін шешуде табандылық кө рсетуі сияқ ты тұ лғ алық сипаттамалары.

К. M. La Paro мен R. C. Pianta [51] мектепке дайындық АҚ Ш –та кең тарағ анын айтады. Мектепке дайындық ө те кө п компоненттерден тұ рғ анымен, олардың дайындығ ын бағ алау тә жірибеде кө біне балалардың оқ у алды дағ дылары мен мінез-қ ұ лқ ын ө лшеу басты назарғ а алынады.

Баланың мектепке даярлығ ына мониторин жасау ү шін Канадада « Early Development Instrument » мектепке дейінгі баланың дамуын бағ алау ә дістемесі пайдаланылады. Бұ л мектепке дейінгі балаларды оқ ытатын педагогтарғ а арналғ ан сауалнама. Ол 104 сұ рақ тан тұ рады жә не онда бала дамуы тө мендегідей 5 тү рлі шкала бойынша бағ аланады:

1. Денсаулығ ы мен ә л-ауқ аты. Физикалық шкала баланың қ арындашты ұ стай алуын, жү гіре алуын, моторлық координацияның даму дең гейлерін, сыныптағ ы белсенді ә рекет дең гейін, ө зінің ө мірлік қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру дағ дыларын бағ алауды қ арастырады

2. Ә леуметтік білімдері мен қ ұ зыреттіліктері. Ә леуметтік шкала ә лемді тануғ а деген баланың қ ұ штарлығ ын, жаң а нә рсені білуге деген қ ұ лшынысын, қ оғ амдық орындарда ө зін ұ стай білу ережелерін білуін, ө зінің мінезқ ұ лқ ын басқ ара алуын, басқ а балалармен бірігіп ойнау, ең бек ету ережелерін сақ тай білуін бағ алауды қ амтиды

3. Эмоционалдық денсаулығ ы мен жетілуь. Эмоционалдық шкалағ а баланың ә рекет етпестен бұ рын ойлануын, шектен тыс қ орқ ақ тық пен шектен тыс импульсивтігі арасындағ ы баланысты сақ тауын, ө з жас дең гейіне сай сезімін басқ ара алуы жә не басқ а адамдардың сезімдеріне эмпатиялық жауап қ айтара алуын бағ алау жатады.

4. Сө йлеуі мен танымдық ү дерістерінің дамуы. Сө йлеу шкаласы баланың жас кезең іне сә йкес оқ и жә не жаза алу, санай білу, ү стел ү сті ойындарын ойнай алу, ақ параттардың ұ қ састығ ы мен айырмашылығ ын тү сіне алу, есінде сақ тағ ан ақ паратты қ айта жаң ғ ырта алу қ абілеттерін бағ алауды қ амтиды

5. Коммуникативті дағ дылары мен жалпы білімі. Коммуникативті шкала сө з жә не басқ а да символдар арқ ылы баланың ө зінің қ ажеттіліктері, болғ ан оқ иғ алар туралы айта алуын жә не ө зінің жас дең гейіне сә йкес ө зін қ оршағ ан ортасы туралы білімінің болуын бағ алауды қ амтиды.

Баланың мектепке даярлығ ын бағ алау ү шін бақ ылау мен сауалнама ә дістерінен басқ а жеке жә не топтық тестер де пайдаланылады. Кө птеген тестер ә р оқ ушымен жеке ө тізіліеді. Оның ішінде баланың танымдық дағ дыларын (ә ріпті, санды, санауды, оқ уды, жазуды білуі), ө лшеумен қ атар ә леуметтік дағ дыларын (ө зін-ө зі бақ ылау, оқ уғ а деген қ ызығ ушылығ ы, мә селелерді ө з бетімен шеше алуы) бағ алау тестілері де бар.

M. Janus жә не D. R. Offord [52] ең бектерінде мектепке дайындық ты анық тауғ а арналғ ан бірқ атар тестер берілген. Соның бірі Гезелла (Gesell School Readiness Test) «Мектепке дайындық тесті». Тест тапсырмалары баланың жазу, сурет салу, кө ру-моторлық координациясын жә не сө йлеуін бағ алауғ а арналғ ан. Алайда аталғ ан тестің болжамдық нә тижесі жоғ ары болмай шық қ ан. Себебі даярлық сыныбында «дайын» жә не «дайын емес» деген нә тижелер мен екінші жә не ү шінші сыныптағ ылардың оқ у нә тижелері арасында айырмашылық болмағ ан.

Балалардың мектепке дайындық дағ дыларын бағ алау ү шін кө біне

Developmental Indicators for the Assesment of Learning (DIAL7R) и Brigance Diagnostic Inventory of Early Development тестері пайдаланылады. Олардың екеуі балалардың моторикалық, когнитивтік-ұ ғ ымдық жә не сө йлеу сфераларын, психикасын зерттейді. Екі тесте де баланың ә леуметтік дағ дылары мен дамуын бағ алау ү шін ата-аналарғ а арналғ ан сауалнама ұ сынылғ ан.

Оқ уында қ иындығ ы бар балалардың тә уекел тобын анық тауғ а арналғ ан DIAL7R ә дістемесі.

Lollipop Test ә дістемесі 4 тү рлі субтестен тұ рады. Олар заттық формасын, тү сін, бейнесін, ә ріп пен санды тану мен сә йкестендіруді қ амтиды.

Phelps Kindergarten Readiness Scale тесті мектептің даярлық сыныбына қ абылдау мақ сатында арнайы академиялық даярлығ ын ө лшеу ү шін даярланғ ан. Ол алты саланы қ амтиды: ақ паратты вербальді, перцептивті жә не дыбыстық ө ң деуі, салыстыруы, қ айта жаң ғ ыртуы жә не есте сақ тауы.

Жоғ арыда аталғ ан ә дістемелерде тек екі ғ ана баланың ә леуметтік-эмоционалдық дамуын қ осымша ө лшеуді ұ сынады (ата-аналар орындайтын сауалнама (Brigance жә не DIAL7R)), алайда ата-анасынан басқ а, қ ұ рбыларымен немесе басқ а да ересектермен қ арым-қ атынаста баланың ә леуметтік қ ұ зыреттілігі туралы ақ парат бермейді.

Осы тестілердің тек ү шеуі ғ ана (DIAL7R, Brigance, Phelps) мектепке дайын емес балалардың скринингі ү шін мақ сатты тү рде валидизацияланғ ан. R. C. Harris [53] жұ мысында кө птеген стандартталғ ан скринингтік дайындық тесттері валидтік пен болжамдық маң ыздылығ ын жеткілікті кө рсете алмады.

R. C. Harris дағ дыларғ а қ осымша баланың мотивациясын бағ алау қ ажеттілігі туралы мә селе қ ояды. Бейімделу мотивациялық бағ дарларын дамыту жә не оқ ыту кезінде табысты мінез-қ ұ лық ты дамыту мақ сатында ық пал ету ә дістерін ә зірлеу ү шін кішкентай балаларда бейімделмеген мотивациялық бағ дарларды анық тау ү шін сенімді жә не валидтік қ ұ ралдар қ ажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың мотивациясын бағ алау ү шін стандартталғ ан ә дістемелер аз.

P. A. McDermott [54] Preschool Learning Behaviors Scale (PLBS) – «оқ ыту кезінде мектепке дейінгі балалардың мінез — қ ұ лқ ын бағ алау шкаласын» ә зірледі. Бұ л ә дістеме 3-5, 5 жастағ ы балалардың мінез-қ ұ лқ ын бағ алауғ а арналғ ан, 29 тармақ ты қ амтиды, олардың ә рқ айсысы оқ ытумен байланысты ерекше мінез-қ ұ лық ты сипаттайды. Балалармен жұ мыс істейтін педагог нақ ты балада мұ ндай мінез-қ ұ лық тың жиі байқ алатынын атап ө туді сұ райды. Ә дістемеде: " қ ұ зыреттілік мотивациясы", " назар аудару/табандылық ", " оқ уғ а деген қ атынасы" с ияқ ты ү ш шкала бар.

C. Smith Donald, S. Raver, T. Hayes [55] мақ аласында Preschool Self Regulation Assessment (PSRA) - «Мектепке дейінгі баланың ө зін-ө зі реттеуін бағ алау ә дістемесі берілген. Зерттеу мә ліметтері бойынша, мектепке дайындық ө зін-ө зі реттеу дағ дыларымен байланысты. Атап айтқ анда, баланың стресстік жағ дайларда эмоцияларын басқ ару қ абілеті оны педагогтар мен қ ұ рдастарының қ алай қ абылдауына ә сер етеді. Баланың жаң а ақ паратты қ айта ө ң деу қ абілеті, оқ ыту стратегиясы назар аударуды реттеумен байланысты. Баланың мінез-қ ұ лқ ын реттей алуы оның ү лгеріміне ә сер етеді, ө йткені балалар сыныпта ережелерді жә не мұ ғ алімнің талаптарын сақ тауы тиіс.

Методика PSRA разработана для оценки у детей 3—5 лет эмоциональной, поведенческой саморегуляции и внимания с использованием краткой структурированной батареи заданий. В ходе выполнения методики ребенку предлагается 10 тестовых заданий, на пример: строить башню из кубиков по очередно с экспериментатором, постучать один раз, когда экспериментатор постучал два раза, и постучать два раза, когда экспериментатор постучал один раз, рассортировать мелкие игрушки, не играя с ними, и т. п. Исследование выявило значимые корреляции результатов PSRA и ранних учебных навыков детей.

PSRA ә дістемесі 3-5 жастағ ы балалардың қ ысқ а қ ұ рылымдалғ ан тапсырмаларды қ олдану арқ ылы эмоционалдық, мінез-қ ұ лық тық жә не ө зін-ө зі реттеуін бағ алау ү шін ә зірленген. Ә дістемені орындау барысында балағ а 10 тест тапсырмасы ұ сынылады, мысалы: экспериментатормен бірлесе отырып кубиктен мұ нараны салу, экспериментатор екі рет тық ылдатқ анда бір рет тық ылдату, экспериментатор бір рет тық ылдатқ ан кезде екі рет тық ылдату, ұ сақ ойыншық тарды сұ рыптау жә не т. б. зерттеу арқ ылы PSRA нә тижелерінің маң ызды корреляцияларын жә не балалардың ерте оқ у дағ дыларын анық тады.

S. А. Denhamның ең бектері мектеп дайындығ ы мә селелері контексінде баланың ә леуметтік-экономикалық қ ұ зыреттілігін бағ алауғ а арналғ ан. Баланың педагогтармен қ арым-қ атынасы, ө зі туралы тү сінігі, бауырмалдық қ арым-қ атынасы, эмоцияларды білуы, эмоцияларды реттеуы, ә леуметтік дағ дылары, қ ұ рдастар тобындағ ы мә ртебесі академиялық ү лгерімді болжау факторы болып табылады. Агрессивті мінез-қ ұ лық ты балалардың мектепке бейімделуі қ иын[56].

Тү йіндей келе, бұ л баланың жеке тұ лғ асының қ алыптасуы жә не ақ ыл-ойының, таным ү рдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке дайындау мә селесі ө з ө зектілігін жоғ алтпайтын ә лі де зерттеуді қ ажет ететін міндетті мә селелердің бірі болып қ ала бермек.

Мектепке оқ уғ а дайындық – тұ тас қ ұ рылым. Бір компоненттің дамуындағ ы артта қ алушылық ерте ме, кеш пе басқ аларының дамуындағ ы артта қ алу мен бұ рмалануғ а ә келеді. Кешендік ауытқ улар мектепте оқ уғ а бастапқ ы психологиялық дайындық жеткілікті тү рде жоғ ары болуы мү мкін жағ дайларда да байқ алады, бірақ та кейбір жеке ерекшеліктерінің салдарынан балалар оқ уда айтарлық тай қ иындық тарды бастан кешіреді.

Баланы мектепке оқ уғ а дайындау барысында оқ уғ а даярлық тың келесі ең маң ызды жақ тары ескерілмей келуде деп жазады кейбір ғ алымдар, атап айтсақ: тапсырманы дә л сол қ алпында қ абылдау мен оны орындау дә режесі, тапсырманы орындауғ а қ ажетті ә рекеттердің жү ру тізбегін есте сақ тау, жұ қ а қ ол моторикасының жә не кө ру-моторлық координацияның даму дең гейлері.

Мектеп бала ағ засына жаң а, ү лкен жә не жан-жақ ты талаптар қ ояды- интеллектуалды, физикалық жә не ә леуметтік. Мектепке келген бала ө зіне бейтаныс ортағ а тү седі. Оның ө мірі барлық жағ ынан ө згеріске тү седі. Уайымсыз ойындардың орнына кү нделікті сабақ тар келеді. Олар кү шті ақ ыл-ой ең бегін, зейіннің белсенділігін, сабақ ү стінде зейіннің тұ рақ тылығ ы мен шоғ ырлануын, сонымен қ атар, дене тыныштығ ын, дұ рыс жұ мыс жасау мен қ имыл-қ озғ алысын ұ стануды талап етеді. Ал балағ а бұ л жү ктемені орындау ө те қ иын екені белгілі. Қ озғ алысқ а деген қ ажеттілік кө п емес мө лшерде қ ала береді. Балалардың кө пшілігі интеллектуалдық даму дең гейі бойынша мектепте оқ и алады, бірақ бұ л жас ерекшелігінде балаларғ а мектептегі оқ у міндеттейтін ә леуметтік-тұ лғ алық жү ктемені алып жү руі ө те қ иын.

1. 2 Баланың мектепке даындығ ын ө лшеу ә дістемелері

Мектептегі бірінші сынып бала ө міріндегі ең кү рделі кезең дердің бірі деп айтуғ а болады. Мектепке тү су – кө п балалар ү шін эмоционалды–стресс жағ дайында ө теді. Мектеп бірінші кү ннен бастап балағ а талаптар қ ояды. Оғ ан оқ уды ойдағ ыдай мең геру, мектепте жү ру тә ртібіне ү йрену, сыныптағ ы ұ жыммен тілтабысу, жаң а ой жұ мсына бейімделуге тура келеді. Баланың мектепке бірінші жылы дұ рыс бейімделуі, оның болашақ тағ ы оқ у ү лгеріміне жә не енбексү йгіштігіне тікелей байланысты болады. Бала мектепке тү скенде оғ ан кө птеген факторлар ә сер етеді: сынып ұ жымы, мұ ғ алім, кү нтә ртібінің ө згеруі, қ озғ алу белсенділігі уақ ытының шектелуі, кө ң ілге қ онымсыз міндеттердің пайда болуы. Тө менгі сынып балалары ағ ымдағ ы бағ дарлама бойынша берілетін тапсырмалардан кү рделірек тапсырмаларды орындай алатынын ғ алымдар дә лелдеген. Бірақ та, бала бойындағ ы мү мкіндіктерді дұ рыс пайдалану ү шін мынандай маң ызды міндеттерді алдын ала шешіп алу қ ажет: мектепте жә не ү йде ең бек етуге тез арада бейімделу, сабақ оқ уды ү йрету, шыдамды болуғ а ү йрету. Баланың мектепке оқ уғ а баруы - оң ын ө мірінің қ иын жә не жауапты кезең і.

Баланың мектепке тү суінің басты анық таушысы оның дайындық денгейі болғ анына қ арамастан, тә жірибеде –мектепке алудың басты критерийі – баланың паспорттық жасы болып қ ала беруде. Баланың мектепке дайындық дең гейін анық тау, оқ удағ ы кейбір қ иындық тарды анық тап, бейімделу ү дерісін женілдетеді. Сондық тан баланың мектепке дайындығ ын ө лшеу ү шін тө мендегідей ә дістемелерді пайдаланғ ан жө н деп ойлаймыз.

Мектепке дайындық диагностика ә дістерін Н. И. Гуткина тө мендегідей топтастыруды ұ сынады: мектепке дайындық сынамасы, жетістіктер мен мү мкіндіктер сынамасы, психологиялық дең гейді анық тайтын тест ә дістері. Мектепке дайындық дең гейі сынамасында, негізінен баланың психикасының оқ уды мең герудегі функционалдық мү мкіндігін анық тауғ а бағ ытталғ ан. Мұ ндай тестілеудің пайда болуына неміс психологі А. Керннің концепциясы кө п ық пал етті. Жетілудің басты кө рсеткіші - кө ргенді қ абылдап, образды бө лшектеп кө ру қ аблеті. Бұ л ережелер А. Кернның «Баланың мектепке дайындығ ын анық таудың алғ ашқ ы ү лгерім тестісі» ең бегінде кө рсетілген. Ол сынамада алты тапсырманы ұ сынады: сызу, қ арапайым сө йлемді кө шіру, бала пішінін салу, нү ктелерді сызық ша арқ ылы қ осу, сандарды бір уақ ытта қ абылдауғ а арналғ ан екі тапсырма. Кейіннен бұ л тестіге Чехословакиялық психолог Я. Йирасек ө згертулер енгізіп, Керн- Йирасектің «Мектептік жетілудің бағ дарлық тестісі» деген атаумен белгілі болды. Бұ л тест баланың жалпы даму дең гейі туралы, оның айналаны кө руін, кең істіктегі бағ дарын, еліктеуге бейімділігін қ олының қ иын-координациялық қ имылдарғ а икемділігін жә не моторикасының даму дең гейінен ақ параттар береді.

Тест ү ш тапсырмадан тұ рады:

1. Адамның сұ лбасын салу

2. Трафареттен белгісіз таң баларды кө шіру

3. Трафареттен он нү ктені кө шіріп, оларды бір-бірінен бірдей қ ашық тық та тігінен жә не кө лденең інен орналастыру.

Тестілеуге алдын ала дайндалу керек. Ә р балағ а таза қ ағ аздан таратылады. Ол қ ағ аздың бір жағ ына баланың аты-жө ні жә не тестілеу кү ні жазылса, беттің екінші жағ ына кө лденең інен екіге бө лініп, онда балалар екінші жә не ү шінші тапсырмаларды орндайды. Ал беттің таза жағ ында бірінші тапсырма орындалады. Бірінші тапсырма орындағ ан кезде балағ а мынандай инструкция беріледі: бір ер адамның, ағ анын суретін салу. Балалар ә детте кө птеген қ осымша сұ рақ тар қ ояды. Оларғ а: қ алай сала алсаң, солай сал деп жауап берген дұ рыс. Бала сенімсіз болса оны қ олдап қ ойғ ан жө н. Егер бала «ә пкенің », «ханшайымның » т. б. суреттерін салуғ а болама деп сұ раса, оларғ а: барлығ ымыз «ағ аның » суретін саламыз деп жауап беру керек. Мектепке дайын балалар бірінші тапсырманы орындау кезінде адам сұ лбасының басын, денесін, қ ол-аяғ ын, кө здерін, қ ұ лақ тарын, мұ рынын, шашын, мойынын, саусақ тарын т. б. сала алуы керек. Бала бірінші тапсырманы аяқ тағ ан соң, бетті айналдырып, екінші тапсырманы беру керек «Бұ л карточкада бір сө з жазулы, сен ә лі жазу білмейсің, сондық тан осы сө зді айнытпай кө шір». Сө з жазылғ ан карточканы баланың алдына қ ою керек. Екінші тапсырмағ а 7-8см жә не 13-14 см ө лшеміндегі тығ ыз ақ қ ағ аздан қ иылғ ан карточкалар дайындап қ ою қ ажет. Карточкаларғ а қ ара фломастермен тапсырмлар жазылады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒