4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы

Ерік-жігердің басты мә селелерінің бірі адам ө зө мірінің тү рлі кезең дерінде қ абілетті болатын нақ тыеріктік ә рекеттер мен қ имылдардың мотивациялық шарттылығ ы туралы мә селе болып табылады. Мектепке дейінгібалалық шақ тың барысында тұ лғ аның еріктік саласының сипаты кү рделене тү седі, оның мінез-қ ұ лық тың жалпық ұ рылымындағ ы ү лестік салмағ ы ө згереді, бұ л біріншікезекте қ иындық тарды жең уге деген ұ мтылыстан кө рініс табады. Бұ л кезең дегі еріктің дамуымінез-қ ұ лық мотивтерінің ө згеруімен, оларғ а сабақ тасабағ ынумен тығ ыз байланысты.

Белгілі бір еріктікбағ ыттылық тың пайда болуы, бірінші қ атарғ а бала ү шінаса маң ызды болатын мотивтер тобының шығ уы баланың ө з мінез-қ ұ лқ ында осы мотивтерді басшылық қ а алаотырып, алаң дататын ә серге берілмей, алғ а қ ойғ анмақ сатқ а қ ол жеткізуге тырысуына ә келеді. Ол біртіндеп ө зіс-ә рекетін ә рекеттің мақ сатынан айтарлық тай алыс тұ рғ анмотивтерге, атап айтсақ, қ оғ амдық сипаттағ ы мотивтергебағ ынышты ету қ абілетін игереді. Онда мектеп жасынадейінгі балағ а тә н мақ сатқ а бағ ыттылық дең гейі пайдаболады. Сонымен қ атар, мектепке дейінгі жаста еріктікә рекеттер пайда болғ анмен, оларды қ олданудың саласымен олардың баланың мінез-қ ұ лқ ындағ ы орны айтарлық тай шектеулі болып қ алады. Зерттеулерге сү йенетінболсақ, тек ересек мектеп жасына дейінгі бала ғ ана ұ зақ еріктік кү ш салуларғ а қ абілетті.

Болашақ бірінші сынып оқ ушысының еріктік даярлығ ын қ алыптастыруерекше кө ң іл бө луді талап етеді. Ө йткені оны қ ызу жұ мыс кү тіп тұ р, одан тек ол істегісікелетінді ғ ана емес, одан мұ ғ алім, мектеп тә ртібі, бағ дарлама талап ететін нә рсені де орындау жү ктеледі. Алты жасқ а қ арай еріктік ә рекеттің негізгі элементтерінің қ алыптасуы жү реді: бала мақ сат қ оюғ а, шешімқ абылдауғ а, ә рекет жоспарын белгілеуге, оны орындауғ а, кедергіден ө ту жағ дайында белгілі кү ш салуғ а, ө зә рекетінің нә тижесін бағ алауғ а қ абілетті. Бірақ та еріктікә рекеттің осы барлық қ ұ рамдағ ылары ә лі жеткілікті тү рдедамымағ ан.

Балалардың еріктілігін дамыту1 сынып оқ ушыларында мотивация менқ ұ рдастардың жағ ынан бағ алау болғ ан жағ дайда табыстырақ қ ол жеткізіледі. Алты жасқ а қ арай баланың қ имылдарының еріктілігі айтарлық тай ө згереді. Егер ү ш жастабала затпен қ имыл жасаудың нә тижесі мен ә дісін тү сініп, бірақ бө лек операциялар мен қ имылдарды ә лі тү сінеалмаса, алты-жеті жаста қ имылдардың ө зі саналы еріктікқ ызметтің нысанасына айналады.

Алты жасар баланың мінез-қ ұ лқ ындағ ы еріктілік текбұ дан ғ ана кө рінбейді. Ол тақ пақ ты ә дейілеп жаттауда, шынайы тілекті айту қ абілетінде, қ ызық ты істен, ойыннанү лкеннің тапсырмасын, қ оғ амдық тапсырманы (асханабойынша кезекшілік жә не т. с. с. ) орындау ү шін, анасынакө мек кө рсету ү шін бас тартуда, ол қ орқ ынышты (қ араң ғ ыбө лмеге кіру, тіс дә рігерінің бө лмесіне кіру), ауруды жең у, жарақ аттанғ ан кезде жыламауда да кө рініс табады.

Мектеп табалдырығ ын аттау-бала ө міріндегі ү лкен оқ иғ а. Ал, «ү лкен оқ иғ а» бар жерде эмоцияның да кө лемі ү лкен. Сондық тан, баланы еріктік бағ ыт пен кө ң іл-кү йлік жағ ынандаярлау да маң ызды мә селелердің бірі. Бұ л баланың шешім қ абылдай алып, мақ сат қ оя білуі. Сонымен бірге баланың ә рекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жү зеге асыруда кү ш жұ мсай білуі, қ иындық тарды жең уі баланың психологиялық ү рдістерінің қ алыптасуына ық палын тигізеді. Егер баланың мектептегі оқ уғ а даярлығ ы осы бағ ыттармен ұ штасып жатса, баланың оқ уғ а тез бейімделіп, жақ сы оқ ып кетуіне мү мкіндік туғ ызады.

Мектепке дейінгілердің негізгі іс-ә рекеті ойын болғ андық тан, оларғ а бірден оқ у ә рекетіне ауысу біршама қ иындық тар туғ ызады. Мектеп табалдырығ ын алғ аш аттағ ан бала педагогтармен жә не балалармен кезіккенде мазаланады, оқ у ү рдісінің ө зіне жағ ымсыз эмоция сезініп, қ орқ ыныш пайда болады. Осыдан келе нашар оқ итын балалар пайда болады. Сонымен бірге баланың кө ң іл-кү йінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп неврозы сипатында кө рінеді, яғ ни мектепті еске алса болғ аны жылап, уайымдайды. Сө йтіп, мектеп бала ү шін стрессогендік факторғ а айналып, денсаулығ ының нашарлауына ә келіп соғ ады.

Австрия ғ алымы Г. Эберлейн ө зінің «Дені сау балалардың қ орқ ынышы» атты ең бегінде «Кейбір балалар алдағ ы болатын жағ дайлардан ү рейленеді, олар ү немі «мектепте мұ ғ алім берген тапсырманы орындай алмай қ аламын ба? » деген қ орқ ынышпен жү реді», - дейді.

Жалпы, тә жірибеге сү йенетін болсақ, баланың оқ ығ ысы келмеуі мына жағ дайларғ а байланысты болады:

1. Мектеп алдындағ ы қ орқ ыныш. Бұ л баланы бағ ындыру, ә рекеттерді орындату мақ сатымен қ орқ ынышты ү йде қ алыптастырады; («Мектепке барасың сонда сағ ан кө рсетеді»);

2. Оқ у ү рдісінде жә не қ арым-қ атынаста қ иындық қ а кезігуі;

3. Мектептің ө міріне бейімделе алмауы;

4. Мектептің ө мірінің шынайы қ иындығ ымен кезіккенде, баланың кө ң ілінде мектепке деген жағ ымсыз қ атынастың пайда болуы;

5. Мұ ғ алімнің ө зіне тә н психологиясына ү йрене алмау.

Яғ ни, осы кезде ә рбір ата-ана ө зінің баласына мектеп туралы қ ажетті мағ ұ лматтарды айтып, баланың мектепке деген жағ ымды қ атынас жә не сенімділік сезімін қ алыптастыра отырып тә рбиелеу керек. Ең бастысы баланы жолдастарымен қ арым-қ атынас жасай алуғ а, басқ а баланың ойымен санасуғ а ү йрету болып табылады.

Мектеп ө мірі баладан эмоциональдық тұ рақ тылық ты талап етеді. Оқ ушылар арасында келіспеушіліктер, реніштер жә не конфликтік жағ дайлар жиі кездеседі. Ә сіресе ерке балалар мұ ғ алімнің ескертулерін ауыр қ абылдайды, яғ ни мектепке барудан бас тарту, жылау жә не т. б. ә рекеттер арқ ылы кө рінеді. Баланың ө з бетімен шешім қ абылдай алатындай жә не еріктілікті дамытуғ а жағ дайлар жасап жә не бір жұ мысты аяқ тамай келесі жұ мысқ а кірісуіне рұ қ сат етпей, кез-келген істі аяғ ына дейін жеткізуге ү йрету керек.

Баланың мектептегі оқ уғ а дайындығ ы біртіндеп қ алыптасатын аса кү рделі ү рдіс жә не бұ л ү рдісті жү зеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың, мұ ғ алімнің жә не психологтың бірігіп жұ мыс істеуі. Бала балалық шақ тан ө зіне белгісіз, таныс емес дү ниенің есігін ашқ аннан кейін, баланың ө мір сү ру тіршілігін тү бегейлі ө згертеді. Яғ ни, баланың мектеп ө міріне еніп жә не ө зінің ә леуметтік ортада «МЕН» дегенін қ алыптастыра алып, жоғ арыдан кө ріне алуы, баланың білімді, табысты жә не нә тижелі игеріп кетуіне ық пал жасайды. Тү йіндей келе, бұ л баланың жеке тұ лғ асының қ алыптасуы жә не ақ ыл-ойының, таным ү рдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау мә селесі ө з ө зектілігін жоғ алтпайтын ә лі де зерттеуді қ ажет ететін міндетті мә селелердің бірі болып қ ала бермек.

Мектепке оқ уғ а дайындық – тұ тас қ ұ рылым. Бір компоненттің дамуындағ ы артта қ алушылық ерте ме, кеш пе басқ аларының дамуындағ ы артта қ алу мен бұ рмалануғ а ә келеді. Кешендік ауытқ улар мектепте оқ уғ а бастапқ ы психологиялық дайындық жеткілікті тү рде жоғ ары болуы мү мкін жағ дайларда да байқ алады, бірақ та кейбір жеке ерекшеліктерінің салдарынан балалар оқ уда айтарлық тай қ иындық тарды бастан кешіреді.

Баланы мектепке оқ уғ а дайындау барысында оқ уғ а даярлық тың келесі ең маң ызды жақ тары ескерілмей келуде деп жазады кейбір ғ алымдар, атап айтсақ: тапсырманы дә л сол қ алпында қ абылдау мен оны орындау дә режесі, тапсырманы орындауғ а қ ажетті ә рекеттердің жү ру тізбегін есте сақ тау, жұ қ а қ ол моторикасының жә не кө ру-моторлық координацияның даму дең гейлері.

Мектепке келген кү ннен бастап баланың бү кіл ө мір сү ру салты мен іс-ә рекеті ө згереді. Оқ удың алғ ашқ ы жылы бала ө мірінің қ иын да ө згермелі кезең дерінің бірі болып табылады, себебі эмоционалдық кү йі, жұ мысқ а қ абілет-тілігі, денсаулық жағ дайы, бастауыш мектептегі жә не содан кейінгі жылдарындағ ы оқ удағ ы жетістіктер мен сә ттіліктер кө пшілік жағ дайда мектепке бейімделу мен дағ дылануғ а тікелей байланысты.

Мектеп бала ағ засына жаң а, ү лкен жә не жан-жақ ты талаптар қ ояды- интеллектуалды, физикалық жә не ә леуметтік. Мектепке келген бала ө зіне бейтаныс ортағ а тү седі. Оның ө мірі барлық жағ ынан ө згеріске тү седі. Уайымсыз ойындардың орнына кү нделікті сабақ тар келеді. Олар кү шті ақ ыл-ой ең бегін, зейіннің белсенділігін, сабақ ү стінде зейіннің тұ рақ тылығ ы мен шоғ ырлануын, сонымен қ атар, дене тыныштығ ын, дұ рыс жұ мыс жасау мен қ имыл-қ озғ алысын ұ стануды талап етеді. Ал балағ а бұ л жү ктемені орындау ө те қ иын екені белгілі. Қ озғ алысқ а деген қ ажеттілік кө п емес мө лшерде қ ала береді. Балалардың кө пшілігі интеллектуалдық даму дең гейі бойынша мектепте оқ и алады, бірақ бұ л жас ерекшелігінде балаларғ а мектептегі оқ у міндеттейтін ә леуметтік-тұ лғ алық жү ктемені алып жү руі ө те қ иын. Бұ л қ иындық тарды жең уге бірден бір кө мектеме алатын адам баланың ата-анасы, отбасы мү шелері.

Біреуі мектепте кө п бала бар жә не онда кө ң ілді десе, біреуі партағ а отырғ ысы келгендіктен мектепке баруы мү мкін. Алайда мұ ндай ық ыласпен мектепке келген балалар, біраз уақ ыттан кейін мектептің қ атал тә ртібіне жә не кү нделікті оқ у сабақ тарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқ у ү рдісінің ө зіне қ ызығ уы қ ажет. Сонда ғ ана бұ л баланың таным қ ызығ ушылық тарының дамуына, жаң а білім алуына мү мкіндік жасайды.

Сонымен бірге бала мұ ғ алімдермен, балалармен қ арым-қ атынас жасау ү шін қ ажетті қ асиеттердің қ алыптасуы аса маң ызды. Яғ ни, оқ у ә рекеті ұ жымдық сипат болғ андық тан, ә рбір бала қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынас жасай алуғ а, бірге жұ мыс істеуге дағ дылануы керек.

Кейбір балалар жаң а ұ жымғ а тез еніп, балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері кө пке дейін қ ұ рбыларымен тез тіл табыса алмағ андық тан, ұ жымнан тыс қ алып, жалғ ыз жү реді. Сондық тан баланың ұ жымда ө зіне тиісті орын алуы, оның қ арым-қ атынасына ә сер етеді.

Сө йтіп берілген қ ұ раушылар баланың басқ алармен қ арым-қ атынас арқ ылы мектепте оқ ытуғ а, мектеп оқ ушысының рө лі арқ ылы балалар тобымен ойлау дайындығ ын дамытады.

⇐ Предыдущая 1 2 3 456 7 8 9 10 Следующая ⇒