1963 ел, 15 нче июль.. 1963 ел, 22 июль.

1963 ел, 15 нче июль.

Я, Ходаем! Минем хә лем тагын да авырайды. Мансур янына барып кайт -тым, ө метне ө зә ргә кирә к иде. Ә минем ул яң адан дө рлә п яна башлады. Ми -нем тормышым шулай тилмереп ү тә рме икә нни? Юк-к, яшә ргә тү гел, ү лә ргә кирә к! Шуннан башка һ ичнинди чара юк!

1963 ел, 22 июль.

Тышта яң гыр, минем эчемдә ялкын. У-уф, нишлә дем соң мин? Нигә болай булдым? Аз гына да яшисем килми бит! Нигә соң миң а һ аман шундый авыр һ ә м кү ң елсез? Нигә мин шундый кайгылы тормышның дә вамын туктатмыйм? Мин нә рсә кө тә м?..

Шуның белә н кө ндә лек тә мамланган. Гарифулла чынлап торып Мансурдан кө нлә шеп куйды, кызлар аның ө чен ничек кенә янмаганнар-кө ймә гә ннә р икә н бит. Ул ихтыярсыз ү зенең ү смер чагын, җ итлеккә н егет вакытларын хә те -реннә н ү ткә рде: юк, аның ү з гомерендә бер кызның да Гарифулла дип янып-кө юлә рен кү ргә не һ ә м тойганы булмады.

Ни хикмә т, Мансур исемле егетлә рне кызлар кү берә к яраталар шикелле то -елды Гарифуллага. Ә нә бервакыт тугызынчы сыйныфка кү чкә ннә н соң кү рше -се Ә нә с белә н җ ә яү лә п Сабан туена барып җ иткә ндә ике кызның битлә рен тырнашып, чә члә рен тартышып сугышканнарын кү реп, шаккаткан иде ул. Башка малайлар бернигә карамый ә шә ке иттереп сү генгә ндә ү з гомеренә ан -дый сү злә рне ә йтү тү гел, ә йтергә уйлап та карамаган Гарифулла сугышучы кызлардан берсенең: “Минем б... гем чиста, Мансурым ү земнеке генә... ”, - ди -гә н ә шә ке сү злә рен ишетеп, коты чыккан иде.

Ү з сыйныфларындагы Мансурга да кызларның битараф карамавын белә иде Гарифулла. Бер яшькә олырак Мансур турында ә йтә се дә юк. Ул билгеле, очып -очып биюе белә н алдыра торган булды. Концертларда ә нә шулай бие -гә ндә, башындагы тү бә тә йне ерактан ук чө еп, дивардагы кадакка элдерү ен -нә н барысы да а-аһ итә тарган иде инде. Гарифулланы исә, нинди генә шә п шигырьлә р язуына карамастан, кызлар бар дип тә белмә делә р кебек, һ ә рхә л -дә яшь егет берни сизмә де.

Университетта тарих бү легендә бер курста, уртак фә ннә рне бергә укып йө рү -че Мансурны алсаң, ул инде гомумә н, Дон-Жуан дип ә йтерлек. Буе-сыны, кы -яфә те искитә рлек булмаса да артыннан татар кызлары гына тү гел, марҗ а кызлары, хә тта еврей, чуваш, мари кызлары да ябырылып йө рделә р. Берва -кыт Гарифулла студент кызларның: “Мансур янында Ален Делоннарың, Том Крузларың читтә торсын! ”- дип сө йлә шү лә рен дә ишетеп шаккаткан иде. Дө -рес, ул Мансур гитарада чиртеп, русча да, инглизча да бик шә п җ ырлавы бе -лә н дә алдырды, билгеле. Студент концертларында, дискотекаларда ә йбә т чыгышлар ясый торган булды.

Ә Гарифулла ү зе ул һ ә рвакыт берничә яшькә олырак кызларга кызыгып йө р -де. Бер сыйныфка алда укыган Рә хилә, ө ч сыйныфка ук олырак, алар сыйны -фының пионер ә йдаманы Луиза шундыйлардан иде, мә сә лә н. Хә ер, ө йлә н -гә ндә дә аның сайлаганы бер яшькә диярлек ү зеннә н олырак булды. Универ -ситетта укыганда бергә татар хорында шө гыльлә нү че Башкортстаннан кил -гә н озын, зифа буйлы, кара-туткыл Сания ү зенең тыйнаклыгы белә н дә, сө й -кемлелеге буенча да аң а бер кү рү дә ошады. Рус-татар бү легендә (РТО) укып йө ргә н Саниядә н башкага ул карамады да, тартылмады да.

Университетны тә мамлауга ук Санияне ябыштырып калырга ашыкты ул. Югыйсә бер елга алдан укып бетергә н кызны эшкә урнашкан авылында бе -рә р тракторчы, я булмаса терлекче ярә шеп алырга мө мкиннә р иде. Мондый хә лгә Гарифулла һ ич кенә дә юл куярга телә мә де, билгеле. Сания белә н кушы –луыннан ул бик канә гать, чө нки хатыны ө й эшлә ренә дә уң ган-булган, кеше- лә р белә н аралашканда кү п сө йлә ми, кү п “белми”.

Ә нә шулай уйлана-уйлана Гарифулла хатларның озатылу вакытларына ка -рап, аралап чыкты. Менә укытучы Надия апасы Шә йхаттарованың тагын Акъ -егет мә ктә бе укытучылар коллективына җ ибә ргә н берничә хаты:

Исә нмесез!

Сезне Ирек бә йрә ме, Бө ек Октябрьнең 46 еллыгы белә н тә бриклә ргә рө х –сә т итегез! Коммунизмны тө зү дә һ ә м коммунизмда яшә ячә к яшь буынны тә рбиялә ү дә һ ә рбарчагызга зур уң ышларга ирешү егезне, иксез-чиксез бә -хет, сә ламә тлек телим! Билгеле, Сезне борчуым ө чен мине гафу итә рсез дип уйлыйм, ни ә йткә ндә дә без танышлар бит. Хә ер, Сез бә лки мине оныт -кансыз да. Бик кү п вакыт ү тте бит инде, йө з, мең ел ү тте минем сезнең коллектив белә н очрашуыма.

Ә мин берсен дә онытмадым, онытырга мө мкинме соң?! Ә нә шул очрашу -дан соң минем бер генә кө нем дә кү з яшьлә реннә н башка ү ткә не юк! А-ах, ү терде бу Мансур мине, ү терде генә ме соң, тере мә ет итте. Сез исә аны якладыгыз, тиешсезгә якладыгыз. Кеше авырлыктан сыкрана, авыртудан кычкыра, ә кыерсытудан елый икә н. Минем хә ллә р шулай, мин бит акылым -ны җ уймас ө чен 75 яшьлек ә ниемне бер ү зен калдырып, мең бә лалар белә н шә һ ә ргә урнаштым. Ике ай пропискага керә алмый интектем. Ү зем эшлим. Бик авыр миң а бу хә лдә эшлә ү белә н яшә ве.

Мин бер генә кө н дә ү лем турында уйламый кала алганым юк ә ле. Ярый ла, бергә эшлә ү че коллективым ә легә тү зә рлек кебек. Ә мма сизеп торам, анда мине татар булганым ө чен генә дә чә йнә п ө зә ргә торалар. Ю-ук, бу бик оста кызгандырырга тырышып, мескенлә нергә уйлый димә гез. Юк, фә -кать кү ң елемне бушатасым килде. Җ аным бик авырайды, ятып-ятып уй -лыйм да, дө ньямны онытып елыйм. Зинһ ар Мансурга ә йтегез ә ле, мин аны кө тә м, гаебем булмаганга кө тә м, ул минем бердә н-берем булганга кө тә м, аның мине сө юенә ышанганга кө тә м, килә чә ктә барыбер бергә яшә ячә ге -безгә ышанганга кө тә м.

Ярый, шуның белә н хатымны тө гә ллә п торам. Ә гә р хат язарга уйласа -гыз... Юк-юк, сез алай уйлый аласызмы соң? Сез бит кешелә р тү гел, ә таш йө рә клә р, хушыгыз.

Сезгә изге телә клә р белә н Надия. 29. 10. 1963 ел

Бу хатыннан соң аны барып җ итмә с дип уйлапмы, Надия 3-4 кө н ү тү гә Ман -сур эшлә гә н педколлективка чираттагы хатын язган:

Исә нмесез!

Сез, бу җ авап хаты кө тә торгандыр дип уйлыйсыздыр инде, ә? Сезнең җ ы -еныгызда тавык миендә ге кадә р генә дә акыл булмавына мин бик-бик га -җ ә псенә м. Сез уйлап карагыз: кайчан каракны хө кем итә се урында, урлату -чыны хө кем иткә ннә ре бар? Иптә ш директор, Сез нә рсә уйлап хө кү мә т мө -хере - Советлар Союзы гербы булган мө хер белә н сә ү дә итә сез? Вө җ данлы, чын кешелә рчә уйлап карагыз, Сезнең моң а ни хакыгыз бар?!

Туры ә йтү ем ө чен гафу итегез, начар, ә дә псезрә к сорау бирә м. Сез Ман -сур белә н минем нинди мө нә сә бә ттә булганны (ягъни аның белә н бергә йок -лаганымны, йокламаганымны) аның кендегенә утырып карап тордыгыз -мы иптә ш Ш. Ә гә р мә гънә ле кеше булсагыз ү зегезнең ирегезне тә ртипкә салыр идегез! Иптә ш Ә. Сезнең кулыгызны намусмы, вө җ данмы, ә ллә курку калтыратамы?!

Уйлап, исегезгә тө шерегез ә ле. Чыннан да Сез кү п еллар буе яшь буынны тә рбиялә ү че саналасыз, ү зегезнең имзагызны документка дө рес куйдыгыз -мы икә н? Дө рестә н дә уйлап карагыз ә ле, нинди кеше эшен, тормышын ташлап, ничә йө злә гә н километрны ү теп, ү зенең намусын таптаган кеше каршына барыр да, барсын да (бө тен йө рә гендә ге авырлыгын) уртакла -шырга телә р икә н? Ә ул, безнең укытучылар сү зе белә н ә йткә ндә, кабә хә т бә ндә хә тта сө йлә шергә дә телә мә де – Казанга качты.

Мансурның, исенә тө шә р ә ле: минем яшьлек һ ә м кызлык намусым белә н саубуллашкан кү з яшьлә рем аларның йортында калды бит. Аң лыйсызмы, мин аларны безнең Мансур белә н бергә кичерә чә к килә чә к тормышыбыз, килә чә к буын барә бә ренә исраф иттем. Болар бар да аның ө стендә. Ул һ ә р -вакыт баласы һ ә м минем каршымда гаепле дә, бурычлы да. Аң лыйсызмы, бурычлы!? Ул ә гә р гаепсез булса, нигә баланы, Такташ сү злә ре белә н ә йт -кә ндә, корсакта чакта ук буарга кушты?! Мин бит ү земне белә м, баланың атасы Мансур, бары тик ул гына! Моны ул ү зе дә бик яхшы белә. Нигә Ман -сурның партия билеты кесә сеннә н сикереп тө шеп, яң агына сугып качмый икә н?!

Аң ар мин язганнарны ә йтегез. Сау булыгыз, сә лам белә н Надия. 2/XI-63

Эче пошудандыр кү рә сең, Надия Акъелга мә ктә бе педколлективын ү зенең ә нә шунды хатлары белә н кү мгә н генә:

Исә нмесез, хө рмә тле коллегалар!

Бу мин, Сезнең ө чен таныш та, таныш та булмаган укытучы Надия. Сез -гә ү земнең сә ламнә ремне җ ибә реп, яшь буынны тә рбиялә ү дә зур уң ышлар -га ирешү егезне, шат тормыш, сә ламә тлек телә п калам. Турысын ә йтим, белегез шуны, бу хатны язу җ иң ел тү гел. Чө нки Сезнең ике тө рле карашта калмавыгызны ү тенә м. Ү зем дө рес караштан хө кем сө рергә, башкаларның да миң а карата ялгышмауларын, тө гә ллек һ ә м дө реслек ягына басуларын телим.

Ә йе, минем хә лем бик-бик аяныч. Мин ә ле яшь булсам да ү лемемне кү з ал -дыма китерә м һ ә м мондый хә лдә калырмын дип һ ич уйламый идем. Белә м, мин гаепле. Мансурны яратуым һ ә м аң а бар кү ң елем, йө рә гем белә н ышану -ым ө чен гаепле. Юлә рмен, ул да мине шулай ук ярата дип уйладым...

Ярар, хатымны тө гә ллә п торам. 2. 12. 1963 ел

Гарифулланы ниндидер Шакиров Миндарга юлланган хат та кызыксындыр -ды. Аеруча анда телгә алынган, хатын-кыз булса кирә к, җ ырчының кем булу -ын ачыкларга телә п баш ватты ул:

Исә нмесез, Миндар Шакиров!

Мин сездә н ә рнү ле йө рә гемнә н ут булып ялкынланып, һ ә р нә рсә не кө йде -рерлек булып чыккан сә ламнә ремне җ ибә рә м һ ә м кабул итү егезне ү тенә м. Бә лки Сез минем хатны бик ү к хуп кү реп каршы да алмассыз. Ярар, нә рсә булса, шул булыр. Чө нки бу минем кү птә н уйлаган ниятем, хатымны яза ал -мый калмыйм. Сезне мин генә тү гел, һ ә р татар кешесе белә торгандыр. Сез бит “гү зә л эшегез” белә н танылган кеше. Ничек дисезме? Хә зер исегез -гә тө шерә м: Яза алмыйча торам, акылым, йө рә гем туктаган кебек. Тама -гым тө бенә каты тө ер тыгылып, кү злә ремннә н, кү рә алмаслык иттереп, яшь ага.

Сез бит татар халкының гү зә л, ү зенең җ ырлары белә н һ ә ркемнең кү ң е -лен, йө рә ген буйсындырган җ ырчы Х. Х. ның чә чә ктә й яшь гомерен ө зү че. Ә йе, мин аның ничек ә рнү ен, ни ө чен яши алмаганын бө тен нечкә леклә ре белә н аң лыйм. Чө нки бу авырлыкларны ү з башымнан кичердем. Аң лыйм да кабә хә т дип сезнең битегезгә, йө зегезгә тө керә сем килә. Сез нинди тү бә н кеше! Ө лкә ннә р ә йтмешли, сезне ничек җ ир йотмый?! Уф Алла, язуымнан туктап торам да, мичкә сө ялеп, барысы-барысы турында уйланам. Анна -ры туйганчы ү ксеп-ү ксеп елыйм. Инде ү ткә н елдан бирле елый-елый йө ргә н -гә кү злә рем кызарып бетте.

А-аһ, сезне. Бә лки сез булмасагыз миң а бу кадә р еларга туры килмә с иде. Ү зегезчә нә тиҗ ә ясагыз, ичмаса дө ньяда бер начар кеше ким булыр иде, на –чарлыкка Сездә н башкалар ү рнә к алмас иде. Мин Мансурның миң а карата эшлә гә н “игелеклә рен” кем җ итә кчелегендә башкарылганын аң лыйм бит. Аны кем ө йрә ткә нен, кемнә н ү рнә к алганын белеп торам. Сез генә барысын да бутаучы, болгатучы. Ә гә р балам Мансурныкы булмаса мин аның каршы -на барыр идемме дә, акылымнан язганчы ө ч ай буена аның килә рен кө тә р идемме?!

Сез ирлә р, ү зегезне бик югары куясыз. Ә ллә шулай кеше җ ә берлә ргә ө йрә -телгә нме сез? Дө рес, ә легә сезнең зә һ ә р ядрә гез ү терә алмады, лә кин ми -нем тормышымда ул хә ллә р эзсез калмады, яшә ешем бик нечкә җ епкә элә -геп тора. Э-эһ, Сезнең кебек начар ирлә р, бә хеткә каршы, кү п тү гел. Аз, бик аз андыйлар! Ә ле Сезнең хатыныгыз да Сезнең кебек ү терү чегә пычак тот -тыручы ук мени? “Каһ арман” язган хатка беренче булып кул куйгансыз. Кем белгә н, бә лки ул Сезне харап итү чедер?! Монысы миң а караң гы. Ярар, шуның белә н тө гә ллә п торам. Ә гә р хат язарга уйласагыз, адресым: Казан, Муса Җ ә лил урамы, 12 нче йорт, 1 нче фатир.

Шулаен шулай да, бу адрес белә н мине таба алмавыгыз, язсагыз хатыгыз -ның да югалуы мө мкин. Чө нки мин анда пропискада гына, чынлыкта аннан киттем һ ә м ә легә кайда туры килә (туганнарда, белгә н кешелә рдә ) шунда кунып йө рим. Яшә гә н фатир хуҗ асының ире ә шә ке кеше булды; кө н дә исе -реп кайта, җ ә нҗ ал куптара, миң а бә йлә нә. Тү зә алмагач, тө н уртасында чыгып китеп, урамда торып калдым.

Минем бә хетемә гел ни дә булса каршы килеп тора. Ярар, җ итеп торыр. “Нигә 75 яшьлек ә ниең не, эшең не ташлап киттең? ”-дисезме. Миенем ела -выма, ү земне-ү зем кая куярга белмә гә нгә, ә нием ү зе кеше арасына чыгарга киң ә ш итте. Миң а бу хә лемдә эшлә ве бик авыр. Шуң а да укытучылык эшен ташлап торырга уйлыйм. Шуң а кү рә эш урынымның адресын язмыйм. Ярый, исә н булыгыз. Сезнең кебек кешелә рдә н аерылгач, Мансур да ү з хата -сын аң лар, ү зенең хатасын тө зә тер дип кө тә м мин аны. Ә гә р Сезне шулай вакытсыз вафат булган саф мә хә ббә тегез кө тсә, Сез нә рсә эшлә р идегез?

Аз рә хә ткә, кү п михнә ткә тү зә адә м баласы. 3/01-64 ел.

Мансурның ата-анасына да Надия хатларны кү п язган булып чыкты. Ә менә алардан килгә н бер генә хатны да тапмады Гарифулла.

Исә нмесез ә ти-ә ни!

Кызыгыз Рә химә нең сө йлә ве буенча сез миң а аз гына да ышанмагансыз икә н. Ә Мансур гына дө рес сө йлә гә н, имеш. Ышанмыйсыз икә н, Аллаһ сезгә аның ө чен гыйбрә т китерсен! Мин фә кать дө реслекне генә ә йтә алам: мин сезнең ө егездә ү земнең кызлык намусымны югалттым һ ә м сезнең йортта кыз чагымдагы соң гы яшьлә рем тамды. Шуң а кү рә балам да тик Мансурдан гына. Мин бит аек акыллы кеше, ү земнең кемнә н бала тапка -нымны гына яхшы белә м.

Ә ти-ә ни, ә гә р дә сез Аллаһ ыга ышанып, намаз укыйсыз, ураза тотасыз икә н, моннан соң андый изге гамә ллә рне кылмагыз, чө нки дө реслеккә -хак -лыкка хилафлык китереп, ышанмыйсыз. Минем кебек ятимлектә җ ан асы -рап ү скә н кыз баланың кү з яшьлә ре сезгә дө ньялыкта да, ахирә ттә дә ты -нычлык һ ә м рә хә тлек бирмә с. Мин сезгә - ө лкә н кешелә рнең сү зенә ыша -нып, кайтып киттем. Гаҗ ә п, сез нинди вө җ даныгыз белә н миң а ялганлады -гыз? Аң лагыз, сез бик начар юлдан барасыз, Мансурыгыз да тормышын на -чарлыктан башлады.

Ул болар юаш, алар белә н телә сә ни кылып була дип уйлагандыр. Юк, усал -лыкка иман кирә кми, дилә рме ә ле. Дус дип йө ргә н кешедә н шуның кадә р кө -лә ргә кирә к идеме икә н? Тагын куллар куйдырып, мө хер бастырып, мин эш -лә гә н мә ктә пнең директорына, пед. коллективка хат язарга, ү зенең кабә хә тлеген тагын бер кат ачарга нигә кирә к иде? Ул хатны укып чыккач, мин -нә н нилә р булганын сораштылар. Мин дө ресен сө йлә п бирдем.

Укытучылар: “... Надия, син ялгышкансың, ә мма без сиң а бик авыр икә нен аң лыйбыз. Сиң а начарлык эшлә п, шул хатны язып, яраң а тоз сибә ргә тыры -шучы бә ндә кеше тү гел, ә эт җ ан. Ул сиң а карата начарлык кылган очрак -та да, бу хатны язарга тиеш тү гел иде... ”-дип сезнең педколлективка, РО -НОгызга һ ә м партия райкомыгызга ачык хат язарга җ ыенгач, мин алар -ны туктатып, сабыр итү лә рен сорадым, мин аны яратам дидем. Коллек -тив миң а уйларга һ ә м нинди нә тиҗ ә гә килү емне ә йтергә кушты. Мансур -ны нинди ата-ана шундый эчкерле итеп тә рбиялә ве турында газета-жур -налларга язарга һ ә м ә нә шул юл белә н сезне вө җ дан судына тартырга ки -ң ә ш иттелә р.

Нә рсә, Мансур һ ә м аның дуслары эшә ке эшнең беркайчан да яхшыга илт -мә ячә ген аң ламаслык дә рә җ ә дә наданнармы икә нни? Ярар, сезнең Мансуры -гызны яратып, мин ялгыштым инде, ә алар нигә ү злә рен пычраталар? Ә йе, мин ә рним, рә нҗ им кү з яшьлә рем аяк очларыма тама, лә кин сез дә буш калмассыз, ә рнерсез ә ле бер. Ү кенеп-ү кенеп ә рнерсез, тик соң булыр, чө нки кешенең кү з яшьлә ре бер вакытта да җ ирдә ятмый. Бу сезнең ише Аллаһ ыга чынлап торып ышанмаганнар ө чен дә шулай. Аллаһ ыга ышанучы -лар шундый зур гө наһ кылмыйлар. Бө тен йө рә гем белә н сезгә рә нҗ им.

Мин бит бары тик Мансурныкы гына булдым, ул гына харап итте мине. Минем белә н тормыш кормагач, нигә ул бу эшне эшлә де, мин аң а мә ң ге ә р -неп елаячакмын, аның сезне алдарга ничек вө җ даны җ иткә н?! Мин бит аны чынлап та бө тен кү ң елемне биреп яраттым һ ә м аң а гына ышандым. Бу чын йө рә ктә н ә йтелгә н дө рес сү злә р!...

Сау булыгыз, кабат сә лам белә н: Надия. 20/01-1964 ел.

Гарифулла ихтыярсыз: “Бу Надия апа хатлар язудан гына тә м тапкан ахыры, - дип уйлап куйды, коллегаларына язган чираттагы хаты белә н танышырга ке –решеп, -ү зенә җ авап язмасалар да, һ аман да сырлавын белгә н. Хә ер, ул еллар -да, телевизор да, интернет та булмаган шул. Хат та язышмасаң, тә мам тиле -рерсең! ”

Исә нмесез коллегалар!

Менә хә зер Мансур белә н минем улымның тууына нә къ бер тә ү лек ту -лып, ү лгә н вакытына бер ел. Ә рнү ле йө рә гемнә н һ ә р нә рсә не кө йдерерлек булып, хә срә ттә н-ялкыннан торган сә ламнә ремне февраль аеның ачы җ ил -лә ре аша сезнең тарафларга озатып калам. 14 нче февраль минем ө чен тормышымда бик-бик авыр булып калган кө н, чө нки ү ткә н ел сезнең шул кө чле зә һ ә р сү зегез -угыгыз (хатыгыз) улымны вакытсыз туарга мә җ бү р итеп, аны гомерсез, мине бә хетсез итте.

Улыбыз ү лде, лә кин ә леге фаҗ ига шуның белә н генә бетмә де: минем акы -лымны да, сә ламә тлегемне дә алып китте. Шуны аң лагыз: иреннә н аерыл -ган хатын-кыз һ ичьюгы баласыннан аерылмасын иде! Иң авыры да, фаҗ и -галысы да шул икә н. Юк, мин сезнең берегезне дә, беркайчан да гафу итә ал -мам! Ә мма шулай да минем сезнең йө зегезне, ү зегезне кү рә сем, кү злә регез -гә карыйсым килә. Дө рес, мин инде хә зер кү п нә рсә не кү рмә гә н-абайлама -ган кебек, сезне дә кү рмә м, аң ламам. Лә кин барыбер сезне иң кабә хә т җ ан -нар дип хә терлә п калырмын. Ярар, сез иремне тартып алдыгыз, аны бер надан кызга ө йлә ндердегез, ә балага нигә тотынырга иде?!

Сезнең кү пчелегегез “тә җ рибә ле” ата-аналар булып санала. “... Ул бит ана булачак кеше, без аны борчымыйк, киресенчә, аң а ничек булса да ярдә м итик.., ”- дигә н уйны башыгызга китереп карый алмадыгызмы, наданнар?! Надан диюем ө чен гафу итегез, ә мма аек аң ы, акылы булган кыз ө ч айлык кө мә не булган хатынның иренә тормышка чыгамы?! Моны бернинди ке -шелек кануннары да аклый алмас. Ә сез коллегалар, Мансурга яхшылык эш -лә дек, аны бә хетле иттек, дип уйлыйсызмы? Юк! Уйламагыз да!!!

Бә хет бит ул дуслар, шуны онытмагыз,

Ул саф йө рә клә рне ярата! –дип җ ырлана, җ ырларда да.

Мансур хә зер аң ламаса, соң ыннан аң лар ә ле. Аң лар да ү зенең шундый ка -бә хә тлеклә ре ө чен агачка җ еп бә йлә п асылыныр, бә лки?! Мине шулай кан -лы яшь тү ктереп, ә рнетеп калдырып ул да, сез дә бә хетле була, тыныч һ ә м рә хә т яши алмассыз! Тормыш бит ул шундый, һ ә р кешедә вө җ дан ди -гә н нә фис һ ә м катгый хис-тойгы булырга тиеш. Ул иң кабә хә т җ аннарда да уянырга мө мкин. Вакытлар узу белә н кешене газаплый-изә, эчтә н корт кебек кимерә биреп, аны тә мам кешелектә н чыгара!

Ул сездә дә, Мансурда да уяначак ә ле, тик соң га гына калмасагыз иде. Би -герә к тә Мансур соң га кала кү рмә сен. Чө нки кеше белә н нә рсә генә булмый. Шулай ук минем эшлә гә н яхшылыкларымны оныттымы, ү зенең кылган эт -леклә ре ө чен җ авап беркайчан бирмә сме икә нни? Ү зенең хатасын да тө -зә тмә сме? Белә м, сез һ аман миң а ышанмыйсыз, минем бары тик Мансур -ның хатыны булуымны, баламның атасы фә кать ул гына икә ненә һ ә м аны тик сез генә ү тергә негезгә ышанмыйсыз. Минем шул кадә р сү з белә н ә й -теп, калә м белә н язып бетергесез ә рнү емә ышанырга телә мисез, кешелек -сез бә ндә лә р! Ант итеп ә йтә м, боларның барысы да дө рес. Ә йткә ннә рем -нең ихласлыгын бер кем дә, ә ллә нинди акыл иялә ре дә кире кага алмас! Бо -лар –аксиома!

Ә гә р мин баламның дө ньяда яшә венә каршы килгә н булсам мин аны 6 ай -га якын кү крә гем астында йө ртмә с идем. Ә гә р Мансур чын коммунист икә н һ ә м коммунизм җ ә мгыятендә яшә ргә тели икә н, мине шул тө тенсез ут эчендә калдыра алмас. Шуны аң ласын: Минем тормышымны, ө метем -не, килә чә гемне, яшә вемне ул туктатты. Дө рес, мин ә ле дә җ ан асрыйм, лә кин дө ньяның яктылыгын кү рмичә, нә рсә эшлә гә немне аң ламыйча, ү ткә н гомер юлымда канлы яшь тү геп, “тормыш кү рә м”.

Аң лыйсызмы, минем тормыш сукмагымның ватыкларын бары тик Ман -сур гына җ ыеп, ул гына мине яшә тә ала. Ярар, шуның белә н тә мамлыйм, бә лки тагын язармын ә ле, чө нки минем бик авыр кө ннә ремдә шулай сезгә хат яздым, имеш азга гына булса да шулай сезнең белә н кайгымны уртак -лашкан булам. Бик авыр, бик-бик кыен миң а газап эчендә болай яшә ү лә ре...

14. 02. 1964 ел

Гарифулла Надиянең, абыйсы Ә хмә дуллага язган хатын да хастаханә дә та -бип булып эшлә ү че Ә хмә дулла Шә йхаттаровны кү з алдына китереп укыды:

Исә нме абый!

Сә лам ә нкә йдә н һ ә м ү земнә н. Ү зебез исә н-сау гына яшә п ятабыз, килгә н хатың буенча ү зең дә дә хә ллә р ә йбә т булуын укып шатландык һ ә м сиң а тагын да сә ламә тлек телә п калабыз. Хатларыгыз бер-берсенә охшаш ди -гә нсең, чө нки язарлык яң алыклар юк. Ярар, алай булса без хат язышудан туктыйк, синең игътибарың ны җ ә леп итә рлек ә ллә ни булмый. Шул инде, сарык бә рә нлә де, тавык ү лде һ. б. дисә к кенә. Алайса син безнең ике хатка берне, ә без дү рт хатың а берне язышыйк.

Мин хастаханә дә н чыгуга, ә ни хатыннар җ ыеп, авыз ачтырды. Мин шун -да ө злектем дә, салкын тидердем, ахыры. Шуннан бирле ү пкә белә н җ ә фа -ланам, тө ннә ремне йокысыз ү ткә рә м, их рә хә тлә неп йокласаң иде дип хы ялланам. Шунлыктан кө ндез дә хә лсез, ашавымның рә те юк. Ө йлә н инде тизрә к, ә нине миннә н ал, ә мин болай җ ә фаланып яшә гә нче, ү лә р идем. Ә ни -гә дә бик авыр, чө нки мин аң ар булыша алмыйм, шунлыктан аң а эш бик кү п, ул да зарлана.

Ә ни сепараторга шестерня булмасмы, алып кайтсын ә ле, ди. Бу хатны кичә 16 нчы мартта синнә н алгач, җ авап итеп язам. Тө нне йоклый алмагач торып, мич башына менеп утырып язуым. Башка вакытларда торып утыргач, авыртуларым җ ибә рә иде, ә хә зер торып утыргач та тын алула -ры кыен, хә л беткә нче йө ткертә, гомумә н, яшә ү дә н туйдым. Ү леп йокым килә, лә кин йоклап булмый. Нигә кышкы каникулга кайткач, мине җ ибә рмә -дең икә н? Киткә н булсам, икмә ккә интексә м дә болай ук җ ә фаланмас идем.

Ичмаса быел бө тен дө ньяны кар белә н тутырды, ә ни кар кө ри-кө ри арып бетте инде. Тиресне син киткә ннә н бирле тү ккә небез юк. Мин юри генә эш- лә сә м дә кирелә нә м. Менә бү ген сул кулым, аркам белә н кү крә гем тоташ -тан ә рни-сызлый, шуң а кү рә эшкә дә бара алмадым. Тө не буе авырып чык -тым, таң алдыннан гына йоклап китә алдым. Инде йө рә к тә бирешә, ахры -сы. Йө рә к даруы эчкә ч, уң ай булып китте, анысы. Ярый, шуның белә н тө -гә ллим.

Мансурның ә нисеннә н хат килде, миң а телә к телә гә н, дога бирә м дигә н, ә ле һ аман да мине гаеплә п язган. Мин дә аң а тагын язам ә ле, ә ллә язмаска -мы да дигә н идем. Ү зем язам бит, кә газь дә бар. Аннары минем каршыга килә чә клә р ә ле алар, килмә сә лә р тө керим. Абый, миң а немец телендә язылган газеталар һ ә м “Математика унд физика ин дер шуле” дигә н жур -нал җ ибә р ә ле, ә зерлә неп карар идем. Ярар, шуның белә н бетерә м, хуш-сау бул.

18. 03. 1964 ел

Озын буйлы, ябык гә ү дә ле Ә хмә дулла илледә н ө стә ге, ө йлә нмә гә н ир. Йор -тында йө злә гә н сарык асравы аркасында авылдан гына тү гел, районнан бе -ренче булып “Нива” машинасы сатып алган кеше. Аң а ул, бик кү п йон тапшыр -ганы ө чен ия була. Гарифулла шуларны кү ң еленнә н уздырып, Надиянең Ман -сурга язган чираттагы хаты белә н танышырга кереште:

Исә нме Мансур!

Яң а ел, урамда кар, суык. Ә минем сиң а кулымдагы чә чә кне бү лә к итә сем килә. Бә лки син гаҗ ә плә нерсең; нигә бу юкны-барны язып утыра диярсең. Белә сең ме, хә терлә ә ле, сиң а бү генгедә й салкын кыш кө нендә шушындый чә чә кне кемнең дә булса бү лә к иткә не бармы? Ярар, син миннә н аның рә се -мен булса да кабул ит. Мансур, мин сиң а Яң а елда бә хет-шатлыклар тели алмыйм, телем дә аң а бармый, телә гем дә юк. Мине шул кадә р рә нҗ етү -лә рдә н, мин бә хетле булмый торып, син дә бә хетле була алмыйсың. Синең хакта тү ккә н кү з яшьлә рем ташкын булып, барыр юлларың ны бусыннар.

Мансур, ә йт ә ле зинһ ар, син минем белә н гел шулай мине мыскыл итә р, миннә н кө лер ө чен генә дуслашып йө ргә н булдың мы? Алай икә н, син яшә ргә хаклы тү гел, дө мегергә тиеш! Ә йе, син кө лдең. Ә гә р син кө лмә сә ң, ә з генә кешелекле булыр идең. Минем сиң а карата эшлә гә н яхшылыкларыма, иге -леклә ремә кешелә рчә җ авап бирер идең.

Без кү решкә нчегә кадә р ү к син тө шемдә иреннә ремнә н ике тапкыр ү пкә н идең... Син чынлап та мин йоклаганда ү птең бугай, ә мин елмайдым гына... Син безгә килеп йө ргә ндә юып, кибә ргә элгә н кү лмә клә рең ә йортка чыгып, битемне куеп иркә лә нергә яраттым. Чө нки син ү зең дә бит мине беренче кү рү ең белә н ү к яраттың һ ә м беренче кү решү дә н ү к “син” дип эндә шеп сө й -лә шергә ашыктың. Беренче булып хатларың да: “... Яратам, ү бә м.., ”- дип яз -дың. Мин шул сү злә рне укый-укый ө згә лә ндем. Син бит ү зең мине ярат -тың, кайларга гына мине ияртеп йө рмә дең... Минем белә н атлаулырың ны горурлык итеп саный идең...

Равил дустың миң а чын мә хә ббә т телим дип, фә лсә фә сатып, открытка салган. Дө рес мин аны алып укып чыгуга ук ертып ташладым да, ү зенә аның ү рнә гендә язылган хат юлладым. Мин сиң а дө ресен язмый кала алма -дым. Ә дө ресе теге вакытта мин сиң а ә ниемнең сиң а кияү гә чыгуыма риза тү геллеген сө йлә п торган идем. Гаҗ ә пкә каршы, ул сиң а рә нҗ еп бер генә сү з дә ә йткә не юк. Киресенчә, ө йдә вакытта мин елагач: “Ү зең телә гә н Мансурың а барып, аның белә н мә хә ббә тле, бә хетле рә хә т тормыш кичер -сә ң иде, -дип телә к телә де, -кызым, миннә н дога шул сиң а”, -диде.

Мансур, хә терлисең ме, без синең белә н роза гө ленең чә чә к атканын ка -рап торган идек. Роза чә чә к аткан вакытны кү реп торган кешелә рнең мә -хә ббә тлә ре һ ә р чакта да мә ң гелек була, имеш, дип тордык. Мин менә ү т -кә н елны да һ ә р кө нне диярлек розаның берьюлы 5-7 чә чә к атканын кү рдем. Розаларыбыз җ ә й буена шау чә чә ктә булдылар. Кө з кайткач, чә чә к атула -рын туктатырга тиеш вакытта да мин ө ч тө н кундым һ ә м алар мин кит -кә нче чә чә к аттылар.

Акылым, тормышым, эшкә булган мө нә сә бә тем синең белә н бә йлә нгә н. Мин синнә н башка һ ич яши алмыйм. Мин моң а кө ннә н-кө н ышана барам. Минем эшлә гә н эшем эш, ашаганым аш тү гел. Сиң а язган идемме икә н, бакчабызда һ ә р икебезгә аталган исемле розалар ү сә. Гаҗ ә п алар, бу ике роза гө ле. Мин кайгырганда яфраклары җ ете сары булып саргаялар да, коелалар. Ә ни минем хә ллә ремне шул гө ллә ргә карап белә. Розадан бер ботак алып, безнең Мансур белә н бергә кушылып яшә вебезгә багышлап утырткан идем, җ ә й буена бер ү згә решсез утырды. Октябрьдә авылга кай -туга ук аны карарга ашкындым: ө стенә агачлардан коелган яфраклар ө ел -гә н, ә ул искитә рлек булып ямь-яшел яфраклар ярган. Мин аны тиз генә ка -зып алдым да тамырларын карадым һ ә м кадерлә п, аерым савытка утыр -тып калдырдым.

“Бу гө лне кемгә атап утырттың? ”-дип сорады ә ни. Мин берничек тә җ а -вап бирә алмадым. Чө нки инде ө ебездә ике гө л: сиң а һ ә м миң а атап ике гө л ү сә. Ә ни миң а атап алоэ, ә мин сиң а атап яран гө ле утырткан идем. Чө нки яран ә рсез, җ иң ел тамыр ала. Лә кин сиң а аталып утыртылган бе -ренче ботак корыды, икенче кат утырткач кө чкә тамыр алды һ ә м бик на -чар ү сә. Ә ни миң а атап кайчан утырткандыр белмим, тик ул: “Надия, бу син, яфрак яра башладың ”, - дигә ч, гө лгә игътибар иттем. Бу яфраклары тап-тар булган саргылт-кызыл тө стә ге гаҗ ә еп бер алоэ гө ле иде. Яралып килү че яфрак дигә не тычкан теле кадә р генә яшкелт, ә мма очы кызылт яфракчык.

Мин аң а карап: “... Юк син ялганлыйсың, минем эчке халә темне чагылды -рырга телә сә ң, дө рес кү рсә тмисең. Минем бө тен дө ньям ут, ә син яшә сә ң, бары тик шулай кызгылт-сары булып кына яшә ргә тиешсең! “-дидем. Ә йе Мансур, мин яшә ргә тиеш тү гел, чө нки минем кемгә кирә гем бар?! Тик ү зем ү лгә нче сине ү терергә киң ә ш бирә лә р миң а. Чынлап та мин ү з наму -сымны фә кать шулай гына аклый алам. Син булып, син дә миң а ышанма -дың бит! Шулай булгач, минем җ ирдә яшә вемдә ни мә гънә?! Асылынып, яи -сә поезд астына ташланып ү лгә нчегә кадә р сине дө мектергә н ө чен дип аталап хө кем итеп ү терсә лә р, бик зур казаныш булыр иде!

Ярый, хә зергә сау булып тор ә ле. Кабат сә лам белә н: Надия. 03. 01. 1965 ел.

Гарифуллага Мә рьям дигә н хатынның хатлары шулай ук кызыксынып укыр -лык тоелды:

Кадерле Надия!

Сезгә ялкынлы, кайнар сә лам җ ибә рә м һ ә м килә чә ктә Сезнең бә хетле бу -луыгызны, таза-нык сә ламә тлек телә п калам. Надия, бервакыт мин Ә лми -ев Хә йрулла абыйларга барган идем (ул минем туганнан-туган абыем). Аларда китаплар карап утырганда, Сезнең хатыгыз килеп чыкты. Аның рө хсә тен алып, мин Сезнең хатыгыз белә н таныштым һ ә м: “Җ авап язды -гызмы? ” -дип сорадым. Ул: “Яза алмадым”, -диде. Мин аң ардан адресыгызны алдым да Сезгә шул хатны язып салган идем, ә мма Сездә н хат килмә де. Ә менә Сезнең 30 апрельдә язган хатыгызны онытылып беткә ч кенә, кө тмә -гә ндә алдым.

Надия, кыскача ү зем белә н таныштырып ү тә м. Мин мә ктә птә инде 25 елдан артык эшлә дем. Мин сугышка кадә р берничә ел гына эшлә гә н идем. Сугыш башланып, бердә н-бер абыемны яу кырына озаткач, ул анда кү п тор -мады – хә бә рсез (? ) югалды. Шуннан соң без, шул абыемның хатыны белә н икебезне фронтка җ ибә рү лә рен сорадык һ ә м безнең ү тенечне канә гатьлә н -дерделә р. Анда апа белә н без 4 ел булдык, сугыш беткә ч, июльдә кайттык. Аннан кайткач, мине РОНОга педкабинетка алдылар. Мин анда 6 ел педка -бинет мө дире булып эшлә дем.

Менә шулай эшлә п йө ргә ндә ә ни авырап китте һ ә м мин ү з авылыбызга, Акъелгага кайтаруларын сорадым, кайтардылар. Монда кайтып, 2 ел га -ди укытучы булып эшлә гә ч, мине мә ктә пкә директор иттереп куйдылар. Мин ничек кенә телә мә сә м дә, биналары авария хә лендә ге мә ктә пнең җ и -тә кчесе булырга туры килде. Ә леге мә ктә птә тоташтан 10 ел директор булып эшлә дем. Шул чорда яң а мә ктә п бинасы салынды, хезмә ткә ө йрә тү остаханә лә ре тө зелде, бик кү ркә м яшелчә -җ имеш бакчасы ясадык. Кыска -сы, кулдан килгә ннең барын да эшлә ргә тырыштым, нә тиҗ ә дә мә ктә бе -без һ ә рвакыт макталып йө ртелде.

1962 елның кө зендә мә ктә п партия оешмасындагы барлык коммунист -ларны райком бюросына чакырдылар. Анда безне шикә р чө гендере һ ә м куку -руза плантациялә рендә башкарган эшлә ребез турында тың ладылар. Ми -ң а сү з бирелгә ч, мин Казаннан килгә н иптә шлә р алдында райком секрета -рен һ ә м аның дусты булган колхоз рә исен тә нкыйтьлә п чыктым. “... Айга бер кө н генә колхозга килеп китү че рә ис буламыни. Моны Сез дә белеп то -расыз, бә лки аң а колхозга килеп тору мә җ бү ри дә тү гелдер?! Димә к Сез аң а ү зегез юл куясыз!.. ”-дип сө йлә дем.

Менә шуннан соң беренче секретарь ачуланып китеп: “... Ә лмиева ү з авы –лында мең ярым акча алып ята, ә колхозга булышмый, -дип ялганлап чыгыш ясады һ ә м, - икенче авылда эшлә п карасын ә ле... ”-дип нә тиҗ ә чыгарды. Ә л -бә ттә инде, аның сү зе закон булды. РОНОда инде миң а таныш булмаган яң а кешелә р эшли иде, алар кү черергә телә гә н мә ктә пкә бармадым. Шушы ү з авылым юлы уң аендагы башлангыч мә кә пкә рус теле укытырга кү чтем. РОНО тә къдим иткә н мә ктә пкә бармавымның тө п сә бә бе ә ти-ә ниемнең олыгаюы һ ә м кызымның кү рше рус авылында укуы иде. Ә менә ү зебезнең авыл мә ктә бендә укытучы булып эшлә ргә калдырмадылар. Бер җ инаятьче инспектор һ ә м Акъегеттә ге эчкече директор мине дә Сезнең кебек рә н -җ еттелә р, ү зем белә н бергә эшлә гә н укытучылар белә н ачуланыштырып бетерделә р...

Мин гел ү зем турында гына язып тутырдым инде. Бу гаделсезлеклә рне 4-5 бит язганда да аң лата алмамдыр, шә т. Ярар, калып торсын. Инде Сез -гә кагылышлы мә сьә лә гә кү чик. 1961-62 уку елында мин директор булып эш –лә гә ндә, безгә С. Мансур дигә н егетне математика укытучысы иттереп җ ибә рделә р. Бездә ул яхшы гына эшлә де, шуң а кү рә без аны ял йортына да җ ибә рдек ә ле хә тта. Чө нки без ул егетне эше ягыннан гына яхшы дип та -ныган идек. Ә ул кү ршелә рендә ге 7 нче сыйныфта укучы ятим кыз бала һ ә м тагын бер колхозчы кыз белә н дә типтергә н дип сө йлә делә р. Шул рә вешле, аң а карата халык арасында нә фрә т ү сә башлады...

Миң а Мансур белә н бергә 2 ел эшлә ргә туры килде. Шулай бервакыт ү зем укыта торган Сү нгелей авылыннан кайтып бара идем, ферма янында мин -дә укыган кызлар туктаттылар да: “Апа, Мансур абыйның сө йгә н кызы килгә н, ул да укытучы икә н... ”-дип берсен-берсе бү лдереп сө йлилә р. Ө йлә -дә н соң авыл советына барган идем, анда райком секретаре шалтыратып, рә ис белә н сө йлә шеп тора: “... Ул намуссыз егеткә тиешле җ ә засын чыга -рыгыз! ”, -дип кү рсә тмә бирде.

Мансурны тикшерергә тиешле җ ыелышка теге, гаделсезлекне яклый торган инспектор килгә ч, Мансурны яклап, Сезнең ө скә пычрак хө кем язып җ ибә ргә ннә р, анда барлык укытучылардан кул куйдырганнар, дип ишет -тем. Ә безне җ ыелышка чакырмадылар. Бу хә ллә рдә н соң фермада эшлә ү че кызлар белә н без “Татарстан яшьлә ре” газетасына да язып җ ибә рдек. Лә -кин редакциядә нә рсә эшлә гә ннә рдер, белмә дек – хә бә р булмады.

Сезнең турыда Сез фатирга туктаган ападан һ ә м ә зерә к ү зегез сө йлә гә н Ә лмиев Хә йрулла абыйдан белдем. Сезнең исемне пычратып, эшлә гә н мә к тә бегез коллективына хат язганнар дигә н сү з дө рес булса кирә к. Сезне ул адымга шул гарьлек этә ргә ндер дип уйлыйм. Сездә н килгә н ә леге “посылка” безне бө тенлә й тетрә ндерде. Сезне без бик-бик кызгандык. Мин Мансур белә н дә сө йлә штем. Ул: “... Минем бу яктан гө наһ ым юк, без беркайчан бер -гә булмадык һ. б. ... ”-дип сө йлә нде. Лә кин аң а ышанучы булмады.

Сү з дә юк, ул ү зен бик начар яктан кү рсә теп ө лгерде. Менә шул вакыйга -да ү зен гаепсез санату ө чен ул ү зе алдаган теге колхозчы кызга ө йлә нергә мә җ бү р булды. Аны укытучылыктан чыгардылар, булса кирә к, ул хатыны -ның абыйсы янына Магнитогорскига китте, шунда пединститутка укыр -га кергә н. Бер елдан соң хатынын да алып китте; анысы эшли, бусы укый. Хатыны утын агачы кебек, кеше белә н исә нлә шә дә белми. Ү пкә авыруы да бар икә н дилә р, ә нисенә иркә кыз иде.

Надия акыллым, сине тетрә ткә н нә рсә булды соң? Аны җ авапсыз ярату -мы, ә ллә аларның мыскыллавымы, я инде Мансурның намуссызлыгымы? Си не авырган дип ишеттем мин, ә син барысына да тө кер, синең бә хетең ал да ә ле, андый намуссыз кешегә карап, кү ң елең не тө шермә! Ул вакытта мондагы укытучылар да Сезне аң лап җ итмә гә ннә р, кү рә сең. Ничек кенә булмасын, алар бик намуссыз гамә л кылганнар. Бу мә сьә лә дә башкачарак аң лашырга да мө мкин иде бит.

Надия, Сез Казандамы соң, кайда эшлисез? Алдарак бу нә рсә турында аң ла -шыйк ә ле, ә нә шул, кеше ө стенә пычрак ташлаучы директор белә н инспек -торның йө злә рен ачыйк. Гө наһ сыз кеше ө стенә алай пычрак ыргытырга аларның ни хаклары бар?! Хат яз. Кабат сә лам белә н Мә рьям апаң. Бик ашыгыч яздым, танып укы инде. 03. 05. 1965 ел.

Ү зенә Акъелга мә ктә беннә н телә ктә шлек белдергә н кеше буларак, Надия Мә рьям апасы хатын рухи канә гатьлек хислә ре табып укыды һ ә м аң а җ авап -ны да бик телә п язды:

Исә нмесез Мә рьям Сө лә ймановна!

Сезне соң булса да (чө нки бу хат барып ирешкә нче атна ү тә р шә т) 1 Май бә йрә ме белә н тә бриклә ргә рө хсә т итегез! Ә йе, Сезнең хатыгыз миң а бик кү птә ннә н килгә н булган. Тик, кызганычка каршы, мин аны укый алмадым. Дө ресрә ге, аны абый укыган да ни ө чендер ертып ташлаган. Мин аның кон -вертын гына ө й җ ыештырганда очраттым. Аннары ә ни эчтә леген ан -нан-моннан гына сө йлә гә н булды да, тик барын да ә йтеп бетермә де, кебек. Мин Сездә н ул хатыгызның кыскача эчтә леген язып сала алмассызмы дип ү тенә м. Миннә н авылыгызның каргышларым тө шкере укытучыларга ачы каһ ә рлә ремне катлы-катлы тапшыруыгызны сорыйм. Гомерлә ре бары -на җ иргә баскан саен минем каргышларым аякларын тотсын иде. Нинди генә эшкә -гамә лгә керешсә лә р дә телә гә ннә ре тормышка ашмасын, Ила -һ ым! Уйлаган уйлары, барлы-юклы хыялларына аркылы тө шеп, киртә бул -сын. Минеке кебек йө рә клә ре ә рнесен дә, шул кадә р рә нҗ етү лә ре һ ә рчак ис -лә ренә тө шеп, миң герә еп йө рсеннә р. Ә инде дө меккә ннә ре һ ә м дө мегә чә к -лә ре гү рлә рендә тынычсыз ятсыннар, аларны ү лгә ч тә фә кать начар як -тан гына искә алсыннар иде.

Хат язарга уйласагыз, тү бә ндә ге адрес белә н салып карагыз: Казан, Сә -лих Сә йдә шев урамы, 17 нче йорт, 2 нче фатир. Ах, белмим. Бү ген йө рә гем нигә дер артыгы белә н ә рни. Гел елыйсым килә, кү з яшьлә рем елга булып ага. Ах, бу Мансурны, ничек кенә каргасам да, рә нҗ есә м дә аз булыр. Хушы -гыз, ә рнү ле кайнар сә лам белә н Надия. 30. 04. 1965 ел.

Мә рьямның чираттагы хатын Надия тү земсезлек белә н кө теп алды һ ә м бө -тен кү ң еле белә н бирелеп, укырга да кереште:

Кадерлем Надия!

Синең соң гы хатың ны алып укыдым, хә тта кабатлап укыдым, язганна рың ның кү бесен аң ладым, лә кин бө тенлә йгә аң лап бетерә алмаган урынна -ры да очрады. Хатың ө чен зур рә хмә т. Надия, минем сиң а шундый җ ылы хатлар язасым килә, тик барып кына чыкмый, минем дә нервлар шә птә н тү гел. Надия, мин Сезнең хатыгыздан Сездә кү ң ел тө шенкелеге һ ә м дө нья -дан туеп китү мизгеллә ре булуын аң ладым. Ә гә р дө рес аң лаган булсам На -дия акыллым, бу бө тенлә й юкка гына. Сиң а бит ә ле 28-30 яшьлә р булса гы -на. Бу ә ле кешенең иң гү зә л чагы, синең бө тен килә чә гең алда.

Син ә ле бик бә хетле була аласың, синең сө юең не аяк астына салып тап -таган бер хайван аркасында, шулай кү ң елне тө шерергә ярыймы соң, акыл -лым. Син ә ле ү з юлың да бик ә йбә т, ү зең ә тиң кешелә рне очратырсың. Ва -кытлы ялгызлык ул берни тү гел, аның белә н килешергә була. Ә ле бит менә фашистларны җ иң ү нең 20 еллыгын яң а гына билгелә п ү ттек. Бу сугышның башлану елларында 5-6 яшьлә рдә булгансыз, ә без 18-19 яшьлә рдә идек.

Мин бу сугышта 4 ел булдым. Анда бө тенлә й ялгыз балаларны, балала -рын югалтып бетергә н аналарны, йорт-җ ирсез, бернә рсә сез калган кеше -лә рне, хә тта аяк-кулларсыз калганнарны ү з кү злә рем белә н кү рдем. Шул кешелә рдә дә яшә ү ө мете сү неп бетмә де, яшә ү ө чен тырыштык бит. Ә хә -зер кү ң ел тө шенкелегенә бирелер вакытмы? Юк нә рсә лә р белә н башың ны катырма, ү зең не горурырак тот, нигә кирә к ул кү з яше. Ул кү рү сә лә тең не генә киметә, башны авырттыра. Барлык караң гы ү ткә ннә ргә тө кереп ка -ра, алга карап яшә. Син ү зең не-ү зең кимсетмә сә ң, сине беркем кимсетә ал -мас.

Безнең кү ршедә бер ә би бар, ике бала тудырган, берсе дә исә н калмый ү леп киткә ннә р. Хә зер берү зе яшә п ята, шулкадә р шат кү ң елле, бө тенесе -нә акыллы киң ә шлә рен биреп тора. Ул һ ә рвакыт: “Югары карап фикер йө рт, тү бә н карап шө кер ит”, -ди. Чыннан да бездә н тү бә ннә р дә бик кү п бит. Ү зегез ә йткә нчә, тирә -ягыгызга игътибар белә н карап карагыз ә ле, дө рестә н дә шулай бит. Сезнең ә ле туган абыегыз, ә ниегез бар икә н бит. Сез нишлә п ялгыз була аласыз? Сез бу “нә рсә ”не авыр кичергә нсез, ә кайбе -рә ү лә р ө чен ул берни тү гел ә лбә ттә. Уйлап та карамыйлар, хә ер, бө тен кеше дә бер тө рле булмый шул, мин ү зем дә авыр кичердем аерылу хә срә т -лә рен.

Мин армиядә булган елларда бер ленинградлы белә н таныштым (сугыш елларында ү з егетемнең ү лү хә бә ре килгә н иде). Без аның белә н бер диви -зиядә идек, ул 3-4 ел дә вамында миң а бик игътибарлы булды. Шулай сугыш бетеп, туган якларга таралганда ул апаларына Мә скә ү гә кайтып китте, мин ү з авылыма юнә лдем. Шуннан соң ул Казанга укырга килеп, юридик фа -культетта укыды, бергә булу хакында кү п тапкырлар сү з кузгатса да мин каршы килдем. Сез ә йткә нчә, ул миннә н ике яшькә кече һ ә м урыс иде. Ө стә -венә бик чибә р булуы белә н дә аерылып торды. Мин институтка җ ә йге сессиягә баргач, ул ө енә кайтып китми иде, айлар буена Казанда кала тор -ган булды.

Мин ү з башымнан шулай уйладым: ү з тиң ең не табу мең тапкыр яхшырак дигә н фикердә булсам да, аның чыгарылыш елында нишлә птер тың ладым бит сү зен – бергә булдык. Ө йгә кайтырга динле кеше булып, безнең кушылу -га тамырдан каршы ә тидә н кыенсынып, Мә скә ү гә “кайтып” киттек. Ан -да аның ике апасы мине яратмыйча бик хурладылар. Ике атна ү ттеме икә н, ул каршы булса да, мин кайтып киттем. Хә тта паспортым да анда калды, ү земнең аны никадә р яратуымны җ иң еп, аның да миң а зур игъти -барлы булуын онытып, ү з сү земдә нык торырга булдым һ ә м ялгышмадым.

Кызым туганда да килмә де, ә баштан аякка ятып ялынып йө рде. Менә шундый тө рле хә ллә р булгалый икә н ул, Надия. Бара торгач, дү рт аяклы ат та абына, дилә р бит. Ә хә зер кызым 13 яшьтә, барысы да онытылды. Менә шулай яши бирә сең. Дө ньяда бө тен кешелә р дә бә хетле була алмый -лар бит. Тормышның кыенлыклары да бик кү п, лә кин яшә ү кү ң елле нә рсә бит, Надия. Ә ле Сез бик яшь, кызлар белә н чыгыштырганда ә зерә к олырак кебек тоелса гына.

Ә зрә к Мансур турында, аны шул намуссызлыгы аркасында укытучылык -тан чыгардылар, булса кирә к. Аннары ул җ ә й башында Магнитогорскига китте, анда укырга кердем диде. 4 нче курста укый икә н, хатыны эшлә п йө ри, балалары да бар, ди. Мансур монда бик хур булды бит. Аны райком секретаре бик хурлады. Хә ер, Сез аның янында булгансыз, диделә р, дө рес булса. Тиздә н Мансурлар кайталар, диделә р...

Надия акыллым! Мин бу хатны кич йоклый-йоклый гына яздым. Бик мә гъ -нә сез килеп чыкты инде. Уку елын йомгаклаганда эш бик кү п була бит, авыл җ ирендә бакча эшлә ре дә бихисап, вакытны кү п ала. Надия, хә зергә хуш! Кабат сә лам белә н Мә рьям апаң. Мө мкинлегегез булса хат языгыз.

Надия, кайсы мә ктә птә эшлисез? 23. 05. 1965 ел

⇐ Предыдущая 3 4 5 6 789 10 11 12 Следующая ⇒