4. Дәріс тезистері

Фармацевтикалық тә жірибеде жапырақ тар деп, кептірілген немесе жас жапырақ тар немесе кү рделі жапырақ тың жеке жапырақ шалары болып табылатын дә рілік шикізатын айтады. Жапырақ тарды ә детте дамып жетілген, сағ ақ тарымен немесе сағ ақ сыз жинайды.

Сыртқ ы белгілер. Сыртқ ы белгілерді анық тау кезінде уақ жә не қ абық ты жапырақ тарды ә детте қ ұ рғ ақ кү йінде зерттейді: ірі, жұ қ а жапырақ тар ә детте бырыстырғ ыш келгендіктен, алдын ала ылғ алды камерағ а немесе ыстық суғ а бірнеше минутқ а салып жібітеді, содан кейін шыны пластинкағ а тегістеп жайып жазады. Бұ л жағ дайда жапырақ тақ тасының жә не сағ ақ тың пішіні мен ө лшеміне назар аударады, жапырақ тың тү ктілігі (тү ктердің кө птігі мен орналасуы), шеттері мен жү йкелену сипатын жапырақ тың бетінде эфир айлы бездер мен басқ а да қ ұ рылымдардың немесе мезофилде орынның болуын белгілейді (ұ лғ айтқ ыш ә йнек 10х). Жас жапырақ тарды алдын ала ө ң демей-ақ зерттейді. ө лшемдерді – жарық тақ тасының ұ зындығ ы мен енін, сағ қ тың ұ зындығ ы мен диаметрін сызғ ыш кө мегімен анық тайды. Жапырақ тақ атсының екі жағ ының да тү сін қ ұ рғ ақ материалда кү ндізгі жарық та, иісін-жапырақ ты ұ нтақ тап, дә мін – қ ұ рғ ақ жапырақ ты немесе оның қ айнатпасын татып кө ру арқ ылы анық тайды (тек қ ана улы емес объектілерде).

Микроскопия. Бү тін, кесілген жә не ұ сақ талғ ан шикізат, жұ қ а жапырақ тардың бет жағ ындағ ы жапырағ ынан препарат дайындайды; қ алың жә не қ абық ша жапырақ тардан қ ажет болғ анда кө лденең кесінді дайындайды. Бет жағ ындағ ы жапырақ тан микропрепарат дайындау ү шін ұ сақ жапырақ тарды бү тіндей қ олданады, ірі жапырақ тардан маң ызды диагностикалық элементтердің ескеретін жеке учаскелерді алады: жапырақ жиегі, жапырақ жиегіндегі кішкене тістер, негізгі талшық тар телімі, жапрыақ ұ шы жә не негізі. Кесілген жапрыақ тарды анық тау езінде ірі талшық тардан жә не жапырақ жиегінен бірнеше тілімін таң дайды.

Бет жағ ындағ ы жапырақ тың микропрепаратын қ арағ анда келесі негізгі диагностикалық белгілеріне кө ң іл аудару керек: эпидермис қ ұ рылысына, лептесік типіне, трихомолар (тү кшелер, бездеуіттер) сипатына, кристалдық қ осындылардың, механикалық тіндердің, ә ртү рлі орындардың, сү ттігендердің, сө лініс каналдарының жә не т. б. болуына жә не пішініне.

Жапырақ тар эпидермисі жасушалрының белгілі бір пішіндері болады – изодиаметриялық немесе сопақ қ абырғ алары иректелген тығ ыз қ абысқ ан болады. Ә рбір жасушада сыртқ ы қ абырғ асы қ алың, бү йір қ абырғ алары біршама жұ қ алау, ішкісі – салыстырмалы жұ қ а. Лептесіктердің белгілі типтері бар, олар эпидермистегі лептесіктің жанама жасушалар санымен жә не орналасу ерекшеліктерімен анық талады.

Қ ос жарнақ тыларда лептесік комплексінің тө рт негізгі типін ажыратады:

- аномоцитті (немесе ранункулоидты) – лептесік эпидермистің қ алғ ан жасушаларының пішіні мен ө лшемі бойынша ерекшеленбейтін жасушалардың белгісіз санымен қ оршалғ ан;

- анизоцитті (немесе круцифероидты) – лептесік ү ш лептесікке жанама жасушалармен қ оршалғ ан, оның біреуі басқ а екеуінен анағ ұ рлым кші;

- парацитті (немесе рубиацеоидты) – лептесіктің ә рбір жағ ынан, оның ұ зындық ө сі бойымен бір немесе одан да кө п лептесікке жанама жасушалар орналасқ ан;

- диацитті (немесе криофиллоидты) – лептесік екі жанама жасушалармен қ оршалғ ан, олардың ортаң қ абырғ алары лептесік қ уысына перпендикуляр.

Дара жарнақ тыларда 5 типін ажыратады:

- аперигенді тип – лептесікте ә деттегі лептесікке жанама жасушалар болмайды;

- биперигенді тип – лептесік тұ йық таушығ а қ атысты бү йірлі орналасқ ан лептесікке жанама екі жасушалармен қ оршалғ ан;

- тераперигенді тип – лептесік жанама тө рт жасушалармен қ оршалғ ан: оның екі жасушасы бү йірлі орналасқ ан, ал басқ а екеуі – қ арама-қ арсы немесе барлық жасушалар ә р жағ ында екеуден бү йірлі орналасқ ан;

- гексаперигенді тип – лептесікте лептесікке жанама алты жасушалар бар, оның екеуі қ арама-қ арсы жә не тө ртеуі бү йірлі орналасқ ан;

- мультиперигенді тип – лептесікке жанама жасушалар саны алтыдан кө п; олар лептесік айнласында дө ң гелектеніп немесе ретсіз орналасқ ан;

Кейбір ө сімдіктердің жапырақ тарында су лептесіктері болады, олар кө лемінің ү лкен болуымен ерекшеленеді жә не ә детте жапырақ тың немесе тісшенің ұ шында гидатоданың ү стінде орналасады.

Эпидермисте секреция жасушалары немесе қ ұ рамында цистолиттер бар жасушалар кездесуі мү мкін.

Тү кшелерді қ оршағ ан эпидерма жасушлары дө ң гелек тү зуі мү мкін, ол маң ызды диагностикалық белгісі болып табылады. Сондай-ақ жапырақ бетін жабатын кутикула қ абатының сиаптына да кө ң іл аударады. ә детте кутикула жұ қ а тегіс, кейде қ алың немесе кейбір жерлері қ атпарлы қ алың дағ ан болуы мү мкін.

Қ ұ рылысының ә р тү рлі болуына байланысты трихомалардың маң ызды диагностикалық мә ні бар. Трихомалардың ішіндегі ең кө п тарағ ан типі тү кшелер. Олар бір жә не кө п жасушалы қ арапайым жә не басты (безді) болып бө лінеді. Қ арапайым тү кшелер бір қ атарлы, екі қ атарлы, кө п қ атарлы, шоғ ырлы, тармақ талмағ ан немесе тармақ талғ ан (жұ лдыз тә різді, бұ тақ талғ ан, Т-тә різді), жұ қ а немесе қ алың қ абырғ алы болып келеді. Олардың беті тегіс, сү йелді немесе ұ зына бойлай қ атпарлы болады, бұ л қ оршап тұ ратын кутикула ерекшеліктеріне байланысты. Бас тә різді тү ктер одан да ә ртү рлі келеді, олар аяқ тарының қ ұ рылысымен де (бір-, екі- немесе кө п жасушалы), басының формасы мен қ ұ рылысымен де (шар тә різді, сопақ ша немесе басқ а формада, бір-, екі- немесе кө п жасушалы, ішіндегісімен немесе онсыз) ерекшеленеді.

Эпидермис тү зілістерінің (трихомалардың ) басқ а бір тү рі – бездер. Олар кө птеген ө сімдіктерге жә не тұ тас тұ қ ымдастарғ а тә н, белгілі пішіні мен қ ұ рылымы мен сиаптталды. Ә детте, бездерде эфир майы шоғ ырланады.

Жапырақ тар диагностикасында эфир майы шырыш қ ара май басқ а да су жұ қ пайтын заттар болатын ә ртү рлі орындардың маң ызы бар:

- жапырақ мезофилінде орналасқ ан схизогенді немесе схизо-лизигенді орындар;

- сү ттіген жолдары, секрециялы каналдар, олардан ә детте шоғ ырлар, талшық тар ө теді.

Жапырақ тарда арнайы жасушалар – қ ұ рамында кальций оксалаты кристалдары, цистолиттер жә не басқ а да криталл бар идиобласттар кезедеседі. Кальций оксалаты криталдары ә ртү рлі формада жә не ө лшемде болады: призмалы, ромб, октаэдр немесе басқ а формалы, шоғ ырланғ ан жеке ұ зын ине немесе майда инелер, қ осыла ө скен кристалдар (друзалар, сферокристалдар), ө те майда кристалдардың жинағ ы тү ріндегі оң аша кристалдар. Кристалдары бар жасушалар жасуша ішіндегі мезофиллде орналасқ ан.

Кө лденең кесінді дайындау ү шін басты талшығ ы бар жапырақ тілімін алады; майда жапырақ тарды бү тіндей алады. Препаратты онда басты талшық тың кө лденең кесіндісі мен мезофилл бө лігі кө рініп тұ ратындай етіп дайындайды. Басты талшық тың формасына, талшық та ө тетін шоғ ырдың санына, формасы мен орналасуына назар аудаарды. ө ткізгіш шоғ ырларда флоэма мен ксилеманың орналасуын, механикалық тіндердің, кристалл тасымалдайтын жақ таулардың болуы жә не т. б. байқ алады. Мезофилл қ ұ рылысының ерекшеліктерін белгілеуге болады – жапырақ дорсовентралды (полисад тіні бір жағ ында, ад кеуекті тін – екінші жағ ында орналасқ ан) немесе изолатеральды (палисад тіні – екі жағ ында да); аэренхима, кальйий оксалаты криталдарының, бө лінділер орнының, секрециялық жасушалар мен каналдардың, сү ттіген жолдарының жә не т. б. болуы. Жапырақ беттерінде қ алың немесе қ атпарлы кутикула, тү ктер, бездер жә не т. б. жақ сы кө рінеді.

Ұ нтақ. Ұ нтақ тың микропрепараттарында бойлық қ масында талшық тар кө рінеді. Жапырақ табақ шасының жеке кө ріністері негізінен ү стінен кө рінеді: онда тұ тас жапырақ тар ү шін кө рсетілген барлық диагностикалық элементтерді табуғ а болады. Жапырақ тың кө лденең қ имасының кө ріністері кездеседі, онда мезофилл қ ұ рылысы жә не эпидермис қ ұ рылысының ерекшеліктері жақ сы кө рінеді. Ұ нтақ ты тіндер мен жеке элементтердің ү зіктері кө п: тү ктер мен олардың ү зіктері, бездер, кальций оксалаты кристалдары, кристалл тасымалдайтын жақ таулар, механикалық жасушалар – талшық тар, скелереидтер, секрециялық каналдардың ү зіктері, бө лінділер орны, сү ттіген жолдары жә не т. б.

Фармацияда дә рілік ө сімдік шикізаты ретінде келесі ө сімдіктердің жапырақ тарын қ олданады: кә дімгі бө ріқ арақ ат, ит бү лдірген, сасық мең дуана, сана (кассия), қ алақ ай, итжидек, меруертгү л, ө гейшө п, бұ рыш жалбызы, оймақ гү л, ү лкен жолжелкен, сумах, атқ ұ лақ, ү ш жапырақ ты субеде, Виктор унгерниясы, шә й, қ аражидек, шатыраш жә не т. б.

5. Иллюстрациялы материалдар: кестелер, слаидтар.

6. Ә дебиет:

негізгі:

1. Муравьева Д. А., Самылина И. А., Яковлев Г. П. Фармакогнозия. Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ОАО Издательство «Медицина», 2007. – 656 с.: ил.

2. Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т. 1. – Алматы: Издательский дом «Жибек жолы», 2008. – 592 с.

3. Государственная Фармакопея СССР: Вып. 1. Общие методы анализа/ МЗ СССР. – 11-е изд., доп. – М.: Медицина, 1987. – 336 с.

4. Государственная Фармакопея СССР: Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье/ МЗ СССР. – 11-е изд., доп. – М.: Медицина, 1990. – 400 с.

Қ осымша:

1. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Учебное пособие / Под ред. И. А. Самылиной, А. А. Сорокиной. – М.: ООО «Медицинское информационное агентство», 2007. – 672 с.

2. Самылина И. А., Аносова О. Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас в 2 т. – М., 2007. – Т. 1. – 192 с.; Т. 2. – 384 с.

3. Самылина И. А., Ермакова В. А., Бобкова Н. В., Потанина О. Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас. – Т. 3. – М., 2009. – 488 с.

4. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособие для студ. Вузов / В. Н. Ковалев, Н. В. Попова, В. С. Кисличенко и др.: Под общ. ред. В. Н. Ковалева. – Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы: МТК – книга, 2004. – 512 с.: 615 ил.: 24 с. вкл.

5. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Анализ фасованной продукции: учеб. пособие / под ред. И. А. Самылиной. – М. ООО “Медицинское информационное агентство”, 2008. – 288 с.: ил.

7. Қ орытынды сұ рақ тары (кері байланысы):

1. Нормативтік қ ұ жаттамалардың қ андай тү рі дә рілік ө сімдік шикізатының сапасын регламенттейді?

2. Жапырақ тардың микроскопиялық талдауында қ андай белгілердің диагностикалық мағ ынасы бар?

3. Шө птердің макроскопиялық талдауында қ андай белгілердің диагностикалық мағ ынасы бар?

4. «Жапырақ тар» дә рілік ө сімдік шикізаты дегеніміз не?

5. Шикізаты жапырақ тар болып табылатын дә рілік ө сімдіктер мысалын келтірің із.

6. Дә рілік ө сімдік шикізатының ө зі екендігі дегеніміз не?

7. Дә рілік ө сімдік шикізатының сапалылығ ы дегеніміз ен?

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒