Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы

Стр 1 из 13Следующая ⇒

Оң тү стік Қ азақ стан мемлекеттік фармацевтика академиясы

Фармакогнозия жә не химия кафедрасы

Дә ріс кешені

Пә ні: Фармакогнозия негіздері

Мамандығ ы: 051103 «Фармация»

Сағ ат саны – 90 (2 кредит)

Курс 4 семестр 8

Лекция 12 сағ ат

Шымкент – 2014 ж.

Кафедра мә жілісінде талқ ыланды.

Хаттама № 21 17. 06. 2014 ж.

Кафедра мең герушісі, х. ғ. д., проф. ____________________ Патсаев Ә. Қ.

№1 Кредит

№ 1 Дә ріс

1. Тақ ырыбы: Фармакогнозияғ а кіріспе. Фармакогнозия – ғ ылым жә не оқ у пә ні ретінде. Пә ннің негізгі тү сініктері. Фармакогнозия пә нінің дамуының қ ысқ аша тарихи сипаттамасы.

2. Мақ саты: студенттерді фармакогнозия пә нінің дамуының қ ысқ аша тарихымен таныстыру.

3. Жоспары:

1. Фармакогнозия анық тамасы, оның мақ саты мен міндеттері.

2. Фармакогнозия ғ ылым жә не оқ у пә ні ретінде.

3. Фармакогнозияның негізгі даму кезең дері.

4. Фармакогнозияның қ ысқ аша даму тарихы.

4. Дә ріс тезистері

Фармакогнозия (грек. рharmakon – дә рі, у жә не gnosis – зерттеу, танып-білу) – дә рілік ө сімдіктерді, дә рілік ө сімдік шикізатын жә не алғ ашқ ы қ айта ө ң деуден ө ткен ө сімдік шикізатын жә не алғ ашқ ы қ айта ө ң деуден ө ткен ө сімдік жә не жануар текті кейбір ө німдерді зертейтін фармацевтикалық ғ ылымдардың бірі. Дә рілік ө сімдік шикізаты деп дә рілік заттарды дайындау ү шін шикізат болып саналатын кептірілген немесе жаң а жиналғ ан ө сімдіктер немесе олардың бө ліктері мен мү шелерін тү сінеді. Алғ ашқ ы қ айта ө ң деуден ө ткен ө сімдіктер деп олардан алынғ ан эфир жә не қ ұ нарлы майлар, қ арамай (смола), шайырлар жә не т. б. айтады. Осы заманғ ы фармакогнозияда жануар текті объектілер бірлі-жарым (кейбір жануар тектімайлар, жылан уы, балл арасы тіршілігінің ө німдері).

Фармакогнозияның міндеттеріне мыналар енеді:

1) дә рілік ө сімдіктерді фармакологиялық белсенді заттар кө зі ретінде зерттеу. ө сімдіктердің химиялық қ ұ рамын, медициналық мағ ынасы бар негізгі заттардың биосинтезін, олардың ө сімдікте тү зілу динамикасын, олардың ө сімдікте жинақ талу процесіне қ оршағ ан орта факторларының жә не ө сіру тә сілдерінің ә серін зерттейді;

2) дә рілік заттардың ресурстық -тауартану зерттеуі. Дә рілік ө сімдіктерді табиғ и жағ дайында зерттейді: жаппай ө сіп-ө ну жерлерін айқ ындайды, тоғ ай кө лемін, ө сімдіктің қ олданылатын бө ліктерінің потенциалды жә не эксилуатациялық қ орларын анық тайды. Осы ресурстық зерттеулер негізінде дә рілік ө сімдік шикізаты дайындамасының ғ ылыми негізделген жыл сайынғ ы жә не болашақ жоспарын жасайды. Фармокологиялық белсенді заттардың жинақ талу динамикасын білу дә рілік шикізатты жинау, кептіру жә не сақ тау мерзімі мен тә сілдерін белгілеуге мү мкіндік береді.

3) дә рілік шикізатты нормалау жә не стандарттау. Осы мақ сатта фармакогнозия нормативтік қ ұ жаттамаларды (мемлекеттік стандарттар, фармакопеялық мақ алар, нұ сқ аулар жобаларын) жасайды, шикізаттың ө зі екендігін жә не сапалылығ ын анық тау ә дістерін жетілдіреді.

4) ө те тиімді дә рілік препараттарды жасау мақ сатында ө сімдік текті жаң а дә рілік заттарды іздеу.

Дә рілік заттардың қ азіргі арсеналында ө сімдік текті препараттар 30-40% қ ұ райды, ал кейбір топтарда ө сімдіктен алынғ ан дә рілік заттар 70%-ғ а жетеді (жү рек-қ антамыр ауруларын емдеу кезінде қ олданылатын препараттар). Ө сімдік текті дә рілік заттардың басым кө пшілігі тыныштандыратын, несеп жү ргізетін, іш жү ргізетін, қ ақ ырық тү сіретін заттар ретінде қ олданылады. Ө сімдіктен алынатын кейбір заттар тікелей емдеу мақ сатында қ олданылмайды, алайда тиімді дә рілік заттардың синтезі ү шін бастапқ ы материал болып табылады (бө лікшелі алқ а-шө п гликоалкалоидтары – кортизон синтезі ү шін, сенецифилмен жалпақ жапырақ ты зиягү л алкалоиды – диплацин синтезі ү шін).

Ө сімдік текті дә рілк заттарды медицинада қ олдану тұ рақ ты болып қ ана қ оймай, айқ ын ұ лғ аю қ арқ ыны бар. Табиғ и жә не жасанды препараттар адамның сырқ аттарымен кү ресуде бір-бірін ү йлесімді толық тырады.

Кө птеген дә рілік ө сімдіктерді медицинада ғ ана емес, халық шаруашылығ ының басқ а да салаларында қ олданады – парфюмериялық – косметикалық ө неркә сібінде жалбыз, кү нзе, жусан жә не басқ а да ө сімдіктер қ олданылады. Қ ұ нарлы майлар ә ртү рлі техникалық қ олданыс табатыны белгілі, олардың басым кө пшілігі кү нделікті тамақ ө німдері екенін айтпаса да болады. Майсана авиациялық моторлар ү шін майлайтын материалдардың қ ұ рамында таптырмайтын зат болып табылады. Техникада жан-жақ ты қ олданылатын кү шті кө бік тү зуші мия тамырынан ө ндірілетін экстракт болып табылады жә не т. с. с.

Фармакогнозия фармацевтикалық басқ а пә ндермен қ атар жоғ ары санатта фармацевт-провизор кә сіби білімін қ алыптастырады. Фармакогнозияғ а фармацевтикалық химиялық табиғ и қ осылыстар химиясы жә не олардың талдауы бө лімі, сондай-ақ ө сімдік текті жеке жә не жалпы препараттар (галендік жә не жаң а галендік препараттар) ө ндірісінің технологиясы негізделеді. Фармакогнозияны білу токсикологиялық химия жә не сот-медициналық сраптау тә жірибесінде, адамның улану немесе ө суіне қ арай улы ө сімдік (ал дә рілік ө сімдіктер ішінде улысы кө п) себеп болғ анын анық тау керек болғ анда ө те қ ажет. Фармакогнозия фармакологиямен тығ ыз байланысқ ан, химия ғ ылмдарына (негізінен органикалық химияғ а), ботаника жә не биохимияғ а негізделеді.

Фармакогнозияны білу тар шең берлі мамандығ ы бар провизорларды – фармакогност-провизорды дайындау ү шін қ ажет. ССРО-да жабайы жә не ө сірілетін дә рілік ө сімдік шикізаттарының ө те ү лкен кө лемі дайындалады. Осы байлық тарды игеру ү шін дә рілік ө сімдіктер мен ө сімдік шикізаттарының ерекшеліктерін жақ сы білетін ұ йымдастырушылар, ресурсоведтер, аналитиктер талап етіледі. Фармакогносттар дә ріхана жү йесінде ғ ана емес, сондай-ақ басқ а да негізгі дайындау ұ йымдарында да жұ мыс істеу ү шін қ ажет. Фармацевтикалық ғ ылыми-зерттеу мекемелері де фармакогносттарғ а мә жбү р.

Пә н кө лемін Мемлекеттік фармакопеяғ а енетін дә рілік ө сімдіктер, сондай-ақ шикізаты басқ а нормативтік қ ұ жаттамамен белгіленетін дә рілік ө сімдіктер қ ұ райды.

Тропикалық жә не субтропикалық дә рілік ө сімдіктер бойынша Д. А. Муравьеваның арнайы оқ у нұ сқ ауы « Тропикалық жә не субтропикалық дә рілік ө сімдіктер» (1983) бар.

Мамандардың санағ ы бойынша, біздің ғ аламшарда ө сімдіктердің шамаиен 250 мың тү рі ө седі. Жалғ ыз Еуразияның ө зінде олардың саны 75 мың тү рден аса тү седі. Орта Азия жеріне де бай флора тә н (шамамен 7000 тү р). Қ азақ станда 6000-нан аса ө сімдік тірі кездеседі.

Елімізде дә рілік қ ызметті жетілдірудің маң ызды алғ ы шарты – дә рілік заттардың тізімінің (каталогінің ) болуы саналады. Бұ л тізімді қ арастыру №7 мемлекеттік фармакопеяны дайындау жылдарынан басталғ ан жә не бірнеше бағ ыттар бойынша жү ргізілген: импортты жә не қ ажеті жоқ шетел шикізаттары мен белсенділігі тө мен заттар фармакопеядан алып тасталып, орнына жаң а, белсенділігі жоғ ары отандық шикізаттар мен дә рілік заттар енгізілген. Дә рілік заттардың кө п бө лігі ө сімдік шикізаты мен ө сімдік текті препараттар болғ андық тан, осындай жауапкершілігі жоғ ары, маң ызды жұ мыста фармакогнозия ғ ылымының ролі ү лкен.

Осындай қ арқ ынды зерттеулер мен жаң а дә рілік ө сімдіктерді ө ндіріске ендірудің нә тижесінде отандық медицинада қ олданылатын ө сімдіктердің номенклатурасы ө згерді. Официнальды ө сімдіктердің саны екі есе ө сті, сонымен қ атар олардың ішінде шетел ө сімдіктері санаулы ғ ана ( строфант, чилибуха, т. б. ) қ алды.

Дә рілік ө сімдіктер туралы ғ ылымның заманаул ізденістерін жаң а, белсенділігі жоғ ары, ө те қ ажетті дә рілік заттарды жасауғ а бағ ыттау керек.

Ғ алымдар дә рілік ө сімдіктерді іздестіруде бірнеше ә дістерді қ олданады:

1. Халық медицинасын зерттеу. Ғ ылыми медицинада қ олданылатын барлық

ө сімдіктер халақ медицинасынан алынғ аны белгілі. Халық медицинасының ақ параттарына қ ажетті кө ң іл бө ле отырып, дә рілік ө сімдіктерді іздестіруді жең ілдетуге болады

Халық медицинасын зерттеудің бастапқ ы кезең дері болып мыналар табылады:

А) сапарғ а шығ у барысында (этнографиялық жә не т. б. ) арнайы экспедиция қ ұ рып, тұ рғ ындарды сү растыру, ө сімдіктермен емдейтін халық емшілерімен танысу, ө сімдік ү лгілерін жинау жә не т. б.

Б) ә деби ақ парат жинау мақ сатында корреспонденциялық тор ұ йымдастыру. Кө птеген ақ параттардың ішінен кә зіргі ғ ылыми медицинағ а ең қ ызық тысын бө ліп алып, оны жоспарланғ ан жә не бағ ытталғ ан зерттеулерге душар етіп, талдау. Алдың зерттелетін объектінің (халық медицинасында кө рсетілген) емдік қ асиеттерінің дұ рыс екендігін тексеру қ ажет. Егер біріншілік фармакологиялық ізденіс (фармакологиялық қ асиетін анық тау) ақ параттың дұ рыс екендігін нақ тыласа, онда ө сімдіктің ары қ арай зерттелуі жалғ астырылады. Яғ ни ара қ арай фармакогностикалық (фитохимиялық, технологиялық ) (ә сер етуші заттарды бө ліп алу немесе кешенді препараттарды қ ұ ру), фармакологиялық (препараттарды мұ қ ият зерттеу ) жә не клиникалық зерттеулер жү ргізіледі.

2. Ғ ылыми медицинада қ олданылудағ ы ө сімдіктерді терең ірек зерттеу.

3. Филогенетикалық ә діс. Бұ л ә діс бір тү р немесе бір туыстың ө сімдіктерінің химиялық қ ұ рамы бірдей немесе ұ қ сас болуына негізделген, яғ ни бұ л ө сімдіктердің фармакологиялық ә сері де ұ қ сас келеді. Ғ алымдар ө сімдіктердің жіктелуі мен оның химиялық қ ұ рылысы арасындағ ы байланысқ а кө п кө ніл бө леді; хемотаксономия мә ліметтерін қ олдана отырып жаң а бағ алы ө сімдіктерді іздестіреді.

Кө птеген белгілі бір ауруғ а қ арсы дә рілік тү рлерді дайындау тек бір ғ ана ө сімдік тү рімен (официнальды) шектеледі. Яғ ни осы дә рілік тү рді дайындау ү шін ө сімдік шикізаты кө п кетеді, нә тижесінде адамдардың қ ажеттілігін қ амтамасыз етуге осы ө сімдік шикізаты жетіспей қ алуы да мү мкін. Филогенетикалық ә дісті қ олдана отырып, жақ ын «туыстарды» зерттеп, осы арқ ылы ө сімдіктер тү рін кең ейтуге болады. Қ азіргі кезде дә рілік ө сімдіктердің (мысалы, жалынгү л, жұ мыршақ, шайқ ұ рай, термопсис, жө ке, т. б. ) тү рлерін кең ейтуге мү мкіндік беретін ғ ылыми-зерттеу жұ мыстары жү ргізілуде.

Орта Азия Республикаларында, Қ азақ стан, алыс Шығ ыс елдерінде тү рлер туралы сұ рақ тар актуальды мә селелердің біріне жатады, бұ л елдердің флорасында ө сімдіктердің ұ қ сас тү рлері ө те кө п ө седі, олардың кейбірі тіптен ә лі кү нге дейін дә рілік тү р ретінде бекітілген.

4. «Елеуіш» тә сілі. Белгілі бір ауданда ө сетін ө сімдіктердегі (таң даусыз) негізгі биологиялық белсенді заттарды анық тау ү шін жаппай фитохимиялық талдау жү ргізіледі. Бұ л кезде ө сімдіктерді сатылап, «аналитикалық елеуіштен елегендей» етіп талдап, ө сімдіктердің ішінен маң ызды, қ ұ рамында алкалоидтары, жү рек гликозидтері, сапониндері, эфир майлары жә не т. б. биологиялық белсенді заттары бар ө сімдіктерді жіктеп, іріктеп алады.

Дә рілік ө сімдіктердің библиографиясына сү йенер болсақ, онда кө птеген аймақ тардың флорасының химиялық жә не фармакологиялық инвентаризациясына арналғ ан ондағ ан жұ мыстарды табуғ а болады. Бұ л ә дістің кемшілігі: ең бек ауқ ымы ү лкен, қ ымбат жә не мақ сатқ а жету сирек кездеседі. Қ азіргі кезде экспедиция барысында ө сімдіктерді жаппай емес, тек белгілі бір тү рлерін ғ ана (алдын-ала осы ө сімдіктер туралы мә ліметтер тексеріледі) жинайды.

Бұ рынғ ы Кең ес одағ ының кө птеген халақ тарының медицинасының біліктілігін зерттеумен қ атар, фармакогнозия мамандары шығ ыс медицинасына да ү лкен қ ызығ ушылық білдіреді. Орта Азия жерінде – ежелгі араб, Бурятияда – Тибет, ал Шығ ыста – Қ ытай медицинасының іздері қ алғ ан. Тибет жә не араб медицинасының ө сімдіктерін зерттеуді Ленинград химико-фармацевтикалық институтының ғ алымдары А. Ф. Гаммерман жә не К. Ф. Блинова жү ргізген, ал қ азір осы секілді зерттеулерді аталғ ан ғ алымдардың ізбасарлары жалғ астыруда. Медицинағ а ең бағ алы ө сімдіктер ендіріліп, терең химиялық жә не фармакологиялық зерттеулер жү ргізіліп, ө те сирек кездесетін бағ алы сө здіктер қ ұ рылуда.

Қ азақ стан Республикасының нарық тық экономикағ а ө ту кезең індегі қ алыптасқ ан қ аржы тапшылығ ына байланысты, орын алып отырғ ан дә рілік препараттардың импортына тә уелділік, халық ты дә рілік заттармен қ амтамасыз етуді кү рт нашарлатып жіберді. Нә тижесінде ө зіміздің дамығ ан фармацевтік ө ндірісіміздің болмауы ә леуметтік маң ызды мә селеге айналды. Осы мә селені шешу ү шін Қ азақ стан Республикасының Ө кметі 1993 жылғ ы 18 қ арашада № 1149 «Қ Р фармацевтік ө неркә сібін дамыту жө ніндегі шаралар туралы» қ аулысын қ абылдады. Осы қ аулығ а орай Қ Р Ғ ылым Министрлігі – Ғ ылым Академиясы Қ Р Денсаулық сақ тау министрлігімен бірлесе отырып, тұ жырымдама ә зірледі, соғ ан сә йкес Қ Р фармацевтік жә не медициналық ө неркә сібін дамытудың мемлекеттік бағ дарламасы дайындалып, Президент нұ сқ ауы қ абылданды (20 тамыз 1997 ж. №3621).

5. Иллюстрациялы материалдар: кестелер, слаидтар.

6. Ә дебиет:

негізгі:

1. Муравьева Д. А., Самылина И. А., Яковлев Г. П. Фармакогнозия. Учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: ОАО Издательство «Медицина», 2007. – 656 с.: ил.

2. Государственная фармакопея Республики Казахстан. Т. 1. – Алматы: Издательский дом «Жибек жолы», 2008. – 592 с.

3. Государственная Фармакопея СССР: Вып. 1. Общие методы анализа/ МЗ СССР. – 11-е изд., доп. – М.: Медицина, 1987. – 336 с.

4. Государственная Фармакопея СССР: Вып. 2. Общие методы анализа. Лекарственное растительное сырье/ МЗ СССР. – 11-е изд., доп. – М.: Медицина, 1990. – 400 с.

Қ осымша:

1. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Учебное пособие / Под ред. И. А. Самылиной, А. А. Сорокиной. – М.: ООО «Медицинское информационное агентство», 2007. – 672 с.

2. Самылина И. А., Аносова О. Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас в 2 т. – М., 2007. – Т. 1. – 192 с.; Т. 2. – 384 с.

3. Самылина И. А., Ермакова В. А., Бобкова Н. В., Потанина О. Г. Фармакогнозия: учебное пособие: Атлас. – Т. 3. – М., 2009. – 488 с.

4. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособие для студ. Вузов / В. Н. Ковалев, Н. В. Попова, В. С. Кисличенко и др.: Под общ. ред. В. Н. Ковалева. – Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы: МТК – книга, 2004. – 512 с.: 615 ил.: 24 с. вкл.

5. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Анализ фасованной продукции: учеб. пособие / под ред. И. А. Самылиной. – М. ООО “Медицинское информационное агентство”, 2008. – 288 с.: ил.

7. Қ орытынды сұ рақ тары (кері байланысы):

1. Фармакогнозия нені зертейді.

2. Оның негізгі қ ұ рылу кезең дері қ андай?

3. Фармакогнозия мен фармацевтикалық басқ а пә ндер арасындағ ы байланыс қ андай?

4. Фармакогнозияның негізгі міндеттерін атаң ыз.

№ 2 Дә ріс

1. Тақ ырыбы: «Жапырақ тары» дә рілік ө сімдік шикізатын макроскопиялық жә не микроскопиялық талдау.

2. Мақ саты: дә рілік ө сімдік шикізатының осы тобына макроскопиялық жә не микроскопиялық талдау жү ргізу ә дістерімен танысу.

3. Жоспары:

1. Фармакогностикалық талдау ә дістері.

2. «Жапырақ тар» дә рілік ө сімдік шикізатының тү рі ретінде.

3. Жапырақ тардың макроскопиялық талдауы.

4. Жапырақ тардың микроскопиялық талдауы.

5. Шикізаты жапырақ тар болып табылатын дә рілік ө сімдіктердің номенклатурасы.

12 3 4 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒