3. Әдеби білім беру үрдісіндегі пәнаралық байланыстың маңызы

3. Ә деби білім беру ү рдісіндегі пә наралық байланыстың маң ызы

Емтихан билеті № 14

1. Диалектиканың заң дары, олардың жалпы сипаты.

Философияда ең негізгі екі ә діс бар: біріншісі диалектика болса, ал екіншісі метафизика болып табылады. Диалектика деген гректің сө зі «диалектикус», «ә ң гімелесу» деген сө з. Диалектика табиғ аттың жә не ә леуметтік дү ниенің дамуы туралы терең де жан жақ ты ілім. Диалектиканың негізгі идеясы, тү пкі принципі - даму идеясы. Диалектика даму жө ніндегі, жалпығ а бірдей байланыс жө ніндегі ілім ретінде сонау ертеде - ақ пайда болды. Ертедегі барлық грек философтары Ф. Энгельс, туа біткен диалектиктерді, ал солардың ішінде Аристотель жан - жақ ты білімдар, кемең гер ойшыл болды, ол диалектиканың ерекше белгілерін зерттеді. Ертеде диалектиканы қ арсылас адамның пікірлеріндегі қ арама - қ айшылық ты табу жә не оны жою арқ ылы ақ иқ атқ а жету, яғ ни айтыса білудің ә дісі деп тү сінді. Кейіннен даму жө ніндегі философиялық екі кө зқ арастың бірі таным ә дісі мен болмыстың ө згеруін диалектика деп атады.

Диалектика даму жө ніндегі, жалпығ а бірдей ілім ретінде ерте кезде пайда болғ ан. Енді диалектика даму арқ ылы нені тү сінетіндігіміз туралы мә селеге жауап беруіміз қ ажет. Ө згеріс атаулының бә рі бірдей даму бола бермейді. Даму деп - заттар мен қ ұ былыстардың сапа жағ ынан ө згеруін, негізінен басқ ағ а айналуын, біреулерінің қ ұ рып, екіншілерінің, жаң аларының тууын айтамыз. Дамудың жалпығ а бірдей сипаты болады. Адамның айналасындағ ы барлық заттар мен қ ұ былыстар - жұ лдыздар мен ө сімдіктер жә не адамның ө зі де даму процесінде пайда болып, ө згеріп жә не дами береді. Қ оғ амдық ө мір де терең ө згерістерге ұ шырайды. Феодалдық қ ұ рылыстың орнына капитализм орнап, оның орнына социализм қ ұ рып, капитализмге қ айта оралдық. Диалектиканың негізгі идеясы, тү пкі принципі - осы даму идеясы.

Даму екі бағ ытта болады - прогресс жә не регресс. «Прогресс» - ол латын сө зінен «алғ а» жылжу деген сө з, ал «регресс» - кертартпа деген сө здің мағ ынасын білдіреді.

Дамудағ ы спираль терісті теріске шығ ару заң ына сипаттамадағ ы дамуды бейнелеп тү сіндіру ү шін қ олданғ ан салыстыру. Даму кезінде ә рбір қ ұ былыстың ө згеру процесі ө зінің «бұ рынғ ы тү ріне» қ айта оралғ андай тә різді, жоғ ары сатыдағ ы қ ұ былыс тө мендегі сатыдағ ының кейбір сипатын жә не ерекшелігін қ айталағ андай болады. Спиральдың ә рбір жаң а орамы алдың ғ ы орамды қ айталағ андай тә різді, бірақ ол жоғ ары сатыда ө теді. Даму процесінде кезкелген объекті ө зінің жойылу, бө ліну, пайда болуынан тұ рады. Бұ л мә селелерге диалектиканың элементтері, яғ ни заң дары мен категориялары жауап береді.

Дамудың диалектикалық тұ ғ ырнамасының терең мә нін ашатын негізгі ү ш заң ы бар. Олар: қ арама қ арсылық тың бірлігі мен кү ресі, сан жә не сапа ө згерістерінің ө зара ауысуы жә не терістеуді терістеу заң ы.

Заң дегеніміз қ ұ былыстардың арасындағ ы жалпы маң ызды қ айталанып отыратын байланыс. «Қ арама қ арсылық тың бірлігі мен кү ресіне» тоқ талайық. Қ арама қ арсылық тар мен бірлігі мен кү ресі заң ы материалистік диалектиканың мә нін, «ө зегін» аң ғ аратын шындық тың жә не оны адам ойы тануының жалпы заң ы. Кез - келген объекті қ арама қ арсылық тардан тұ рады. Бұ л заң ешқ андай сыртқ ары кү штерге жү гінбестен кез келген қ озғ алыстың активті ішкі «кө зін» тү сіндіреді, қ озғ алыстың ө здігінен қ озғ алуын ұ ғ ынуғ а мү мкіндік береді.

Терістеуді терістеу заң ы диалектиканың негізгі заң дарының бірі. Тұ ң ғ ыш рет Гегельдің идеалистік жү йесінде тұ жырмдалғ ан. Терістеудің терістеу заң ы сабақ тастық ты, дамудың спираль тектестігін, жаң аның ескімен сабақ тастық арқ ылы байланысын, дамудың жоғ ары сатысындағ ы бірқ атар тө менгі сатыларғ а тә н кейбір қ асиеттердің ерекше тү рде қ айталанатындығ ын кө рсетіп, дамудың прогресті сипатын дә лелдейді. Диалектикадағ ы терістеу категориясы бір заттың басқ а затқ а айналуын осы кезде бірінші заттың ө згеріп екінші заттың қ ұ рамындағ ы тә уелді элемент кү йіне кө шуін кө рсетеді. Бұ л диалектикалық алыну деп атанғ ан. Ол ә рі қ арай дамуғ а жол ашады жә не ө ткен сатылардың жағ ымды жақ тарының бә рін сақ тай алатын байланыс сә ті ретінде кө рінеді. Диалектикалық терістеуді қ ұ былыстың ішкі заң дылық тары мен қ айшылық тары тудырады, ол ө зін ө зі терістеу ретінде кө рінеді. Қ ос терістеу немесе терістеуді терістеу арқ ылы кө рінетін дамудың ерекшелігі диалектикалық терістеудің мә нінен келіп шығ ады.

Сапа мен сана ө згерістерінің ө зара орын алмастыру заң ы. Сапа мен сана болмыстың объективтік сипаттамасы. Олар адамның практикалық қ ызметтерінің принциптері. Олар ө зара орын алмастыру арқ ылы даму процесі жү ріп жатады.

Сапа жә не сана ө згерістерінің ө зара орын алмасытыру заң ы болмыс пен ойдың жалпы формасы, адамның практикалық жә не танымдық қ ызметінің жалпы шарты.

Сапалық жә не сандық ө згерістердің ө зара орын алмастыру заң ы ү лкен методологиялық жә не практикалық роль атқ арады. Сандық ө згерістер белгілі бір сапа шең берінде бірте бірте ү здіксіз жү реді. Ө з дамуының белгілі бір сатысында, екінші бір затқ а айналады, яғ ни сандық ө згерістер толығ ымен сапалық қ а ауысады. Ал ескі сападан кө шу ә детте секіріс формасында ө теді. Секіріс нә тижесінде пайда болғ ан жаң а сапа жә не сандық ө згерістер туғ ызады. Сапа жә не сандық ө згерістердің ө зара орын алмастыруының негізгі себебі қ арама қ арсылық тардың бірлігі мен кү ресінде, қ айшылық тың дамуы мен шешілуінде.

Диалектиканың негізгі ү ш заң ы да белгілі бір категориялар арқ ылы тұ жырымдалады. Категория дегеніміз не? Категория дегеніміз адам ойлауының, оның болмысына қ атысының сипаттамалары. Ал енді категорияларына тоқ талайық: Жеке мен жалпының арақ атынасы жө ніндегі мә селе тарихи процестердің заң дылық тарына талдау жасауғ а байланысты ерекше шиелінісе тү сті. Кең істік жә не уақ ыт жағ ынан бір - бірінен бө лек тұ рғ ан, ө зіне ғ ана тә н сапалық жә не сандық айқ ындылығ ы бар жеке нә рселер мен қ ұ былыстардың ө мір сү руі жекеше категориясымен сипатталады. Ол бір объектіні басқ аларынан айырып тұ ратын, тек сол объектіге ғ ана тә н нә рсені кө рсетеді. Заттардың қ асиеттері мен қ атынастарының ортақ белгілері, қ асиеттері жалпылық категориясымен белгіленеді. Бұ л категория объектінің қ асиеттері мен жақ тарының ұ қ састығ ын, белгілі бір жү йенің элементтері, бө лшектері арасындағ ы, сондай - ақ тү рлі жү йелер арасындағ ы байланысты бейнелейді. Жалпы жекеден бұ рын жә не одан тыс ө мір сү рмейді, дә л сол сияқ ты жеке де жалпыдан тыс ө мір сү рмейді.

⇐ Предыдущая 15 16 17 18 192021 22 23 24 Следующая ⇒