2. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясын оқытудың мақсаты мен міндеттері, мазмұнының көлемі мен мөлшері

Қ азақ тілін оқ ыту методикасы –мектепте оқ ылатын қ азақ тілі материалдарын практикалық тұ рғ ыдан оқ ушыларғ а саналы тү сіндіретін ғ ылым саласы. Мектеп бағ дарламасында лексиканы оқ ыту мә селесіне тоқ талар болсақ, лексика тіліміздегі сө з байлығ ын тексеретін ғ ылым саласы. Қ азақ тілін оқ ытумен байланысты, атап айтқ анда, фонетика, морфология, синтаксисті оқ ыту сө зден тыс қ арастырылмайды. Тіліміздегі сө здер тіл дыбыстары арқ ылы, морфология сө здің лексикалық,, грамматикалық мағ ынасына қ арай, ал синтаксис сө здердің мағ ыналық, ә рі грамматикалық байланысына қ арай кө рінеді.

Демек, лексиканы оқ ытудың білімдік, танымдық маң ызы тіл білімі туралы ұ ғ ымды терең мең гертумен қ атар тілдің ең кіші бө лшігі – сө здің фонетикамен, морфологиямен, синтаксис жә не стилистикамен байланысын тү сіне білуге, яғ ни, бү кіл тілдік жү йені мең герумен орай оқ ушының ана тілі арқ ылы кө зқ арасының қ алыптасуына мү мкіндік жасайды.

Лексиканы оқ ытудағ ы қ ойылатын талаптар оқ ушыларды дұ рыс сө йлеу, ойын жеткізіп, айта білуге тә рбиелейді. Тура жә не ауыспалы мағ налы сө здерді, оның ішінде ауыспалы мағ налы сө здерді айыра білуге содық тан лексика бө лімінің материалдарын жаң а білім беруге байланысты да, пысық таумен байланысты да осы айтылғ андарды ескеріп отыру қ ажет.

Осы саланы зерттеуде профессор Қ. Жұ бановтың, академик І. Кең есбаевтің, Ғ. Мұ сабаевтың, Ә. Болғ анбаевтың, Ғ. Қ алиұ лының кө птеген зерттеу жұ мыстары нә тижелі болды. Бұ л қ азақ тілі лексикасының біршама жетілген сала екендігін кө рсетеді. Дегенмен лексика мен лексикология терминдерінің синонимдік қ олданылуы лексикалық зерттеу объектілерін жү йелі қ арастыруда біршама қ иындық туғ ызады. Ғ алымдардың пікірінше, лексика терминін лингвистиканың негізгі салаларының бірі деп танып, оның ғ ылыми объектілерін содан шығ атын жү йе деп білу методикалық тұ рғ ыдан тиімді болар еді. Ал лексиканы оқ ыту ә дістемесі аз зерттелген сала. Алайда осы саланы зерттеуде орыс ғ алымдары А. А. Текучевтің жә не М. Т. Барановтың зерттеулерінен методикалық бағ ыт алуғ а болады. Қ азақ ғ алымдарынан 1965 жылдан бастап қ азақ тілін оқ ыту методикасына ү лес қ осқ ан Б. Кә тенбаеваның " Сө з қ ұ рамын” оқ ыту (1968), А. Айғ абыловтың " Лексиканы оқ ытудың кейбір мә селелері” сияқ ты ең бектерін атауғ а болады.

1962 жылы жасалғ ан жаң а бағ дарламадағ ы ө згешеліктер, негізінен, мынадай бағ ытты кө здеді: біріншіден, бағ дарламағ а " Лексика” бө лімі енгізілді. Бұ ның енгізілу себебі мектепте жү йелі тү рде сө здікпен жұ мыс істеу болмайтын, оқ ушыларғ а негізгі лексикалық тү сініктер берілмейтін. Тек мағ ыналық ұ ғ ымдар (сө з мағ ынасы, омоним, антоним, синоним) ғ ана ө тілетін. Сондық тан бағ дарламада лексикағ а арнайы орын берілді. Екіншіден, сө здің жасалуы бағ дарламағ а да, оқ улық қ а да енгізілмеген еді. Бұ л материал тек " Сө з қ ұ рамы” деген атпен жол-жө некей ғ ана ө тілетін. Демек, оқ ушының тілін дамытуда болсын, логикалық ой-ө рісін жетілдіруде болсын сө з тудыру, оның жасалуы жө нінен мә лімет берудің қ ажеттілігі ескерілді. Ә сіресе, сө з тудыру мә селесі лексика, грамматика, орфография тарауларын оқ ытуда негізгі мә селелердің бірі деп саналып, бағ дарламағ а " Сө здің жасалу жолы” тақ ырыбы қ осылды.

Фразеологизмдер халық тың тұ рмыс-тіршілігінің, салт-санасының, дү ниетанымының айнасы болып табылады, олар-тақ ырыптық жә не семантикалық тұ рғ ыда кө п аспектілі, ойлау мен танымның ерекше бейнелі, эмоционалды-экспрессивтік рең кке ие жә не тіл қ абаттарының ішіндегі қ ұ рылымдық типтері мен синтаксистік модельдері қ алыптасқ ан тілдік бірліктер. Фразеологизмдер сө йлем ішінде қ олданылғ анда стильдік ерекшелікті, эмоциялық рең кті айқ ын кө рсетуге қ ызмет етеді. Мысалы, қ уанды деген сө з бен екі езуі екі қ ұ лағ ына жетті фразеологизмінің, қ орық ты деген сө з бен жү регі тас тө бесіне шық ты фразеологизмінің, арасында мағ ыналық сә йкестік болғ анымен, бұ л сә йкестік толық балама бола алмайды. Себебі қ уанды, қ орық ты сө здерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті рең к жоқ. Бұ л жө нінде І. Кең есбаев ө з ойын былай тұ жырымдайды: «Жеке сө з ө здігінен барлық жағ дайда ауыс, бейнелі мағ ынада жұ мсалуы міндетті емес».

Лексика бойынша берілетін білімнің мү мкіндік дең гейлері мынадай:

- лексикалық терминдерді дұ рыс қ олдану, лексиканың тіл білімі салаларымен байланысын, орнын ажырата алу

- ауыспалы мағ ыналы сө здерді дұ рыс қ олданып, олардың ө зара қ арым-қ атынасын тани білу;

-синоним, антоним, омоним сө здердің ерекшеліктерін, ө зара байланыстылығ ын тү сіну, сө здерді мағ ыналық сипаттарына қ арай ажыратып, топтай білу;

-синоним сө здердің эмоциялық -экспрессивтік мә нін ажыратып, олардың қ олданыстағ ы орнына қ арай синонимдес, антонимдес сың ыраларын да ажырата білу;

- сө здік қ ұ рам тармақ тарының ө су, толығ у жолдарын саралап, тілдің қ оғ амдық -ә леуметтік сипатын тани білу;

- диалект сө здердің тіл мә дениетіне қ атысын тани отырып, ә деби тілдің толысуындағ ы диалект сө здердің рө лін білу, диалектілердің пайда болу жолдарын тү сіне алу;

- кө нерген сө здер мен этнолингвистиканың арақ атынасын саралай білу, кө нерген сө здердің қ азіргі кездегі қ олдану ерекшелігін дұ рыс тү сіну;

- термин сө здер арқ ылы ұ ғ ымдарды дә л атап, ғ ылыми стиль талаптарына сай қ олдана алу жә не терминдер мен кә сіби сө здердің ерекшеліктерін білу;

- сө здік қ ұ рам тармақ тарының баю, толығ у жолдарын саралап, тілдің қ оғ амдық -ә леуметтік сипатын тани білу;

- неологизм сө здерді дұ рыс қ олдану жә не олардың тілдегі орнын тү сіну, неологизмдердің жасалу жолдарын білу.

⇐ Предыдущая 14 15 16 17 181920 21 22 23 Следующая ⇒